www.elmler.net
-
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
Faiq Ələkbərov Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)
54
54
20-ci əsrin əvvələrində, xüsusilə 1900-1910-cu illərdə
Azərbaycan türkləri arasında mütərəqqi islamçılığın, «İslam
millətçiliyi»nin tanınmış ideoloqu Əhməd bəy Ağaoğlu da
Ə.Hüseynzadə kimi, mühafizəkar islamçıları həddən artıq
yeniləşməyə qarşı çıxmaqda ittiham etmişdir. Çünki onlar belə
fikirləşməyə başlamışdılar ki, müsəlmanların bütün fəlakətləri
onların köhnə adət-ənənələrdən üz çevirmələri ilə bağlıdır.
Ağaoğlu yazırdı: «Əxlaq pozğunluğu, özbaşınalıq, keçmişə
sayğısızlıq və sərbəst düşüncə də məhz bunun sayəsində mey-
dana çıxmışdır. Buradan da onlar (mühafizəkarlar – F.Ə.) belə
nəticəyə gəlirlər ki, xilas yolu nə Avropada, nə də həyatın
məntiqinin axtarılmasındadır. Sadəcə, şəfaverici keçmişə
qayıtmaq lazımdır. Bu keçmiş öz ecazkar qüvvəsi ilə müsəlman
aləmini xilas edəcəkdir» [5, 333]. Bu baxımdan, o, müsəlman-
ların mövhumat, cəhalət içində qalaraq yeniləşməkdən tamamilə
imtina etmələrinin də doğru olmadığı qənaətində idi.
Ancaq Ə.Ağaoğlu Ə.Hüseynzadədən fərqli olaraq,
əcnəbilər tərəfindən ortaya atılmasına baxmayaraq, bir müddət
«panislamizm»i («pan» yunanca hamısı, bütövlük mənasını
verir) İslam-Türk-Şərq dünyasının oyanışı və inkişafı uğrunda
mübarizə aparan qüvvələrə verilmiş müsbət bir məfhum kimi
qəbul etmişdi: «Ağıllı ünsürlər hər iki ifrat cərəyanı birləşdirəcək
və hər iki tərəfi razı sala biləcək elə bir yol-ideya yaratmaq
istəyirlər ki, ifrat mütərəqqiçilərin xəyal etdikləri kimi, nə
mücərrəd-zəminsiz, nə də köhnəpərəstlik kimi zəmanənin ruhu-
na və dövrün tələbinə zidd olsun… Bu panislamizmdir» [250; 5,
332]. Onun fikrincə, “panislamizm” isə özünün daxili məzmunu-
na görə geriyə dönməkdir. Köhnəliyə qayıtmaq yox, daha
inamla, daha qüvvətlə irəliyə getmək üçün geriyə dönməkdir
[251]. Ancaq bütün hallarda Ə.Ağaoğlu «panislamizm» dedikdə,
|