MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

            Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə) 

57 

mütərəqqi  ruhlu  İslamda  axtarılmalı;  2)  dini  kimliklə  (İslamla) 

milli kimlik (Türklük) isə bir-birinə nəinki ziddir, hətta bir-birini 

tamamlayır.  

Ağaoğlunda «İslam milətçiliyi» nəzəriyyəsinin yaranma-

sında  «İttihadi-İslam»  konsepsiyasını  irəli  sürən  Cəmaləddin 

Əfqaninin  mühüm  təsiri  olmuşdur.  Əvvəlcədən  qeyd  edək  ki, 

Əfqaninin  milliyyətə,  millətə  baxışı  Rəsulzadə  üzərində  hansı 

təsiri buraxmışdırsa da, Ağaoğlu üzərində də İslama münasibəti 

eyni məna kəsb etmişdir. Ə.Ağaoğlu yazırdı ki, Əfqani «müsəl-

man  xalqlarını  ilkin  İslama  qayıtmağa,  ləyaqətsiz  hökmdarlara 

qarşı  açıq  mübarizəyə  qoşulmağa  çağırırdı.  Eyni  zamanda  o, 

ruhaniləri amansızcasına tənqid edir, onların  «boş dialektika və 

sxolastikasını»  məsxərəyə  qoyur,  onların  riyakarlığına  və 

həyasızlığına  gülürdü…  Bütün  ölkələrin  müsəlmanları  onun 

səsində  nə  isə  tanış,  eyni  zamanda  yeni  çalarlar  hiss  edirdilər» 

[28,  136].  Əfqaninin  bu  ideyalarını  müsbət  dəyərləndirən 

Ağaoğlunun  fikrincə,  Şərqdə  nümunəvi  ictimai  xadim  olan  bu 

şəxs,  eyni  zamanda  özünün  gələcək  davamçılarının  fəaliyyəti 

üçün proqram  tərtib etmiş  və bu davamçıların inkişaf  etdirməli 

olduqları ideyaları göstərmişdir.  

Q.Mustafayevə  görə,  Ağaoğlu  «İslam  birliyi»nə  həsr 

etdiyi  yazılarında  Əfqaninin  fikirləri  ilə  razılaşdığını  bildirmiş, 

eyni  zamanda  «İslam  şərqinin  böhrandan  çıxmasının  yolunu 

«islamın  bərpasında»,  islam  millətçiliyində  görmüşdü»  [159, 

93].  Doğrudan  da,  «Müsəlman  xalqlarının  vəziyyəti»  (1903-

1904)  silsilə  məqalələrində  İslam  dünyasının  yarımcan 

vəziyyətdə olması fikrini qəbul edən Ağaoğlu yazırdı ki, taleyin 

zərbələrindən  sarsılıb  məyus  olmuş  müsəlmanlar  indi  gəzib  bu 

fəlakətin  onların  üzərinə  haradan  gəldiyini  axtarır  və  vəziyyəti 

düzəltmək haqqında fikirləşirlər. Halbuki müsəlmanların islahat 

---