MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

54 

54 

20-ci  əsrin  əvvələrində,  xüsusilə  1900-1910-cu  illərdə 

Azərbaycan  türkləri  arasında  mütərəqqi  islamçılığın,  «İslam 

millətçiliyi»nin  tanınmış  ideoloqu  Əhməd  bəy  Ağaoğlu  da 

Ə.Hüseynzadə  kimi,  mühafizəkar  islamçıları  həddən  artıq 

yeniləşməyə  qarşı  çıxmaqda  ittiham  etmişdir.  Çünki  onlar  belə 

fikirləşməyə  başlamışdılar  ki,  müsəlmanların  bütün  fəlakətləri 

onların  köhnə  adət-ənənələrdən  üz  çevirmələri  ilə  bağlıdır. 

Ağaoğlu  yazırdı:  «Əxlaq  pozğunluğu,  özbaşınalıq,  keçmişə 

sayğısızlıq  və  sərbəst  düşüncə  də  məhz  bunun  sayəsində  mey-

dana  çıxmışdır.  Buradan  da  onlar  (mühafizəkarlar  –  F.Ə.)  belə 

nəticəyə  gəlirlər  ki,  xilas  yolu  nə  Avropada,  nə  də  həyatın 

məntiqinin  axtarılmasındadır.  Sadəcə,  şəfaverici  keçmişə 

qayıtmaq lazımdır. Bu keçmiş öz ecazkar qüvvəsi ilə müsəlman 

aləmini  xilas  edəcəkdir»  [5,  333].  Bu  baxımdan,  o,  müsəlman-

ların mövhumat, cəhalət içində qalaraq yeniləşməkdən tamamilə 

imtina etmələrinin də doğru olmadığı qənaətində idi.  

Ancaq  Ə.Ağaoğlu  Ə.Hüseynzadədən  fərqli  olaraq, 

əcnəbilər  tərəfindən  ortaya  atılmasına  baxmayaraq,  bir  müddət 

«panislamizm»i  («pan»  yunanca  hamısı,  bütövlük  mənasını 

verir)  İslam-Türk-Şərq  dünyasının  oyanışı  və  inkişafı  uğrunda 

mübarizə  aparan  qüvvələrə  verilmiş  müsbət  bir  məfhum  kimi 

qəbul etmişdi: «Ağıllı ünsürlər hər iki ifrat cərəyanı birləşdirəcək 

və  hər  iki  tərəfi  razı  sala  biləcək  elə  bir  yol-ideya  yaratmaq 

istəyirlər  ki,  ifrat  mütərəqqiçilərin  xəyal  etdikləri  kimi,  nə 

mücərrəd-zəminsiz, nə də köhnəpərəstlik kimi zəmanənin ruhu-

na və dövrün tələbinə zidd olsun… Bu panislamizmdir» [250; 5, 

332]. Onun fikrincə, “panislamizm” isə özünün daxili məzmunu-

na  görə  geriyə  dönməkdir.  Köhnəliyə  qayıtmaq  yox,  daha 

inamla,  daha  qüvvətlə  irəliyə  getmək  üçün  geriyə  dönməkdir 

[251]. Ancaq bütün hallarda Ə.Ağaoğlu «panislamizm» dedikdə, 

---