MahirəNərimanqızı

www.elmler.net

 - 

Virtual İnternet R

esurs M

ərkəzi

 

         

Faiq Ələkbərov              Milli ideologiya probleminə tarixi-fəlsəfi baxış (II hissə)

 

56 

56 

deyil,  müsəlmanlıq  namına  mübarizə  aparırdılar.  Milli 

hərəkatımızın  adı  «panislamizm»  idi.  Bu  yalnız  rusların  xətası 

deyildi.  Özümüz  də  islamiyyəti  milliyyət  məfhumu  yerində 

işlədirdik» [184].  

Fikrimizcə,  bütün  hallarda  «panislamizm»in  siyasiləş-

məsi,  yəni  «İslam  millətçiliyi»  nəzəriyyəsinin  yaranması  milli 

məsələnin  gündəmə  gəlməsi  üçün  təkanverici  rol  oynamış, 

həmin  ideyanın  əsasında  siyasi  türkçülük  (türk  birliyi)  və  daha 

sonra  etnik-milli  türkçülük  (Azərbaycan  türkçülüyü)  təşəkkül 

tapmışdır.  Şübhəsiz,  islamçılıqdan  türkçülüyə,  türkçülükdən 

Azərbaycan  türkçülüyünə-azərbaycançılığa  gedən  yol  təkamül 

nəticəsində baş vermişdir. Bu baxımdan, Ağaoğlu həmin dövrdə 

«İslam millətçiliyi» uğrunda mübarizə aparsa da, türkçülüyə də 

meyil  etmiş  və  bununla  da,  Azərbaycan  milli  ideyasının  - 

azərbaycançılığın  meydana  gəlməsinə  zəmin  hazırlayanlardan 

biri olmuşdur. Ə.Ağaoğlunun elmi-rasional islamçılıqdan kənara 

çıxıb siyasi islamçılığa – «İslam millətçiliyi»nə meyil etməsində 

ən başlıca amillər Qafqazda ruslaşdırma, farslaşdırma siyasəti, o 

cümlədən  1905-1906-cı  illərdə  çar  Rusyasının  təhriki  ilə  planlı 

şəkildə  baş  verən  erməni-türk  münaqişəsi  olmuşdur.  Bütün 

bunlar  bir  daha  göstərir  ki,  Ağaoğlu  islamçılığın  elmi-nəzəri 

əsaslarının  yaranmasından  sonra  bu  hərəkatın  siyasiləşməsinin 

tərəfdarı  olsa  da,  dövründə  baş  verən  hadisələr  onun  özünü  də 

Türkiyədəki  «Gənc  türklər»  kimi,  daha  tez  siyasi  islamçılığa  – 

«İslam millətçiliyi»nə üz tutmağa sövq etmişdir.  

Bütövlükdə,  Ağaoğlu  1900-1910-cu  illərdə  siyasi-

ideoloji  ruhlu  «İslam  millətçiliyi»  nəzəriyyəsi  ilə  bağlı  iki 

məsələyə diqqət yetirilməsini zəruri sayırdı: 1) İslam dünyasının 

fəlakətlərinin  səbəbləri  obeyktiv  təhlil  edilməli  və  islam 

millətlərinin qurtuluş yolu ruhanilərin təbliğ etdiyi İslamda deyil, 

---