Mübariz yusifov m IL Azərbaycan Respublikası Prezidentinin

Nizamidə  azərbaycançılıq

Qafqaz dağlanndan tutmuş  şərqdə Xəzər dənizinədək olan sa- 

sahəni  əhatə  edir  və  əsasən,  ərəblərin  Arran  adlandırdıqları 

qədim Albaniya torpaqlarını özündə birləşdirirdi.1

Ərəblər  dövründə  elmin  inkişafı  ilə  bağlı  bir  çox 

əsərlər,  tədqiqatlar,  şərhlər  də  meydana  çıxmışdı.  Bu  əsərlər 

ərəb dilində yazılmasına baxmayaraq Azərbaycan intellektinin 

formalaşmasına  da  güclü  təsir  edirdi.  Doğrudur,  ərəb  dilində 

yazan  alimlərin,  mütəfəkkirlərin  içərisində  Azərbaycan 

mənşəli  intellektlər də  az  olmamışdı.  Ancaq  demək olmaz ki, 

həmin 

intellektlər 

Azərbaycan 

ictimai 

şüurunun 

formalaşmasına  öz  təsirini  göstərə  bilirdi.  Əlbəttə  ki,  belə 

olmamışdı  və  onu  gözləmək  də  əbəs  işdir.  Çünki  həmin 

əsərlərin 

və 

tədqiqatların 

içərisində 

Azərbaycanlı 

intellektinin,  Azərbaycanlı  təfəkkürünün  öz xüsusi  çəkisi  olsa 

da  onlar  bütövlükdə  ərəb  dünyasının  elmi  potensialının 

inkişafına,  ərəb  ictimai  şüurunun  təkamülünə  və  ərəb  dili 

normalarının  inkişafına  xidmət  edirdi.  Mümkündür  ki,  o 

zaman  yaranan  əsərlərin  məzmununda  Azərbaycançılıq 

ideyalarının  izləri  mövcud  olsun.  Lakin  bu  ideyalar,  əvvəla, 

açıq-aşkar verilə  bilməzdi.  Onların ifadə olunması üçün xüsu­

si  rəmzlərdən  istifadə  edilə  bilərdi  ki,  bunu  da  əlbəttə,  anla­

maq  çətin  idi.  Bu  çətinlik  isə  Azərbaycançılıq  ideyalarının 

təbliğ edilməsi  işində çox ciddi bir maneə olardı.  Digər tərəfi, 

dövrün  elmi  ədəbiyyatı,  elmi  fikir  və  mülahizələri  birbaşa 

islam  təbliğatı,  islam  mədəniyyəti  və  islam  fəlsəfəsi 

bazasında  həyata  keçirilirdi.  Həmin  əsərlərdə  texniki  tərəqqi 

və  kəşflər  haqqında  irəliyə  doğru  nəinki  bir  addım,  heç  bir 

qarış  da  hərəkət  baş  verməsi  görünmürdü.  Milli  ictimai  şüur 

çox  zaman,  fanatizmdə,  ağılın,  təfəkkürün  kütləşdirilməsinə 

yönəlmiş  fəlsəfi  cərəyanların  cəfəngiyat  bataqlığında  itib- 

batırdı.

Tarixi  məlumatlarda göstərilir ki,  «Xəlifə Əbdülməlikin 

(688-705)  islahatları  nəticəsində  kargüzarlığm  ərəb  dilində

1 Azərbaycan tarixi.  III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm»,  2007, s. 

198.