MÜbariz yusifov m IL Azərbaycan Respublikası Prezidentinin
Yüklə 1.17 Mb. Pdf просмотр
|
- Навигация по данной странице:
- İsa Həbibbəyli Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Rəyçi: Nizami Cəfərov
- Y ----------------- qrifli nəşr
- Nizamidə azərbaycançılıq
- Nizamido azərbaycançıltq
| MÜBARİZ YUSİFOV M il ____________ Azərbaycan Respublikası Prezidentinin işlər İdarəsi’ PREZİDENT KİTABXANASI “Elm və təhsil” Bakı -2 0 1 2 Elmi redaktor: İsa Həbibbəyli Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü Rəyçi: Nizami Cəfərov Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının müxbir üzvü Mübariz Yusifov. Nizamidə azərbaycançılıq. Bakı, «Elm və təhsil», 2012, 168 səh. Nizamiyə aid tədqiqatlarda A zərbaycançılıqla bağlı m əsələlər əlbəttə ki, diqqətdən kənarda qalmamışdır. Lakin N izam inin əsərlərində Azərbaycan- çılıq xüsusi bir tədqiqat mövzusu olmamışdır. N izam inin əsərlərində Azərbay- cançılıq, bir növ, batini nizam da verilir. Çünki N izam i dövrü elə bir zaman m ərhələsi deyildi ki, onun milli düşüncələri cəm iyyətdə açıq və aydın şəkildə bildirilə idi. Əks halda, bu əsə rlər zamanın ixtiyar sahibləri tərəfindən qəbul edilm əyə bilərdi. O dur ki, Nizami öz əsərlərinin zahirini bədiiliklə bəzədiyi halda, daxildə, batində bütün diqqətini milli A zərbaycançılıq ideyalarının can- landınlm asına yönəltmişdir. Ə sərdən Nizami həvəskarları və m araqlıları, Nizam i tədqiqatçıları, eyni zamanda, m üəllim lər və tələb ələr istifadə edə bilərlər. Əsərin hazırlanm asında m üəllifə öz tövsiyələrini verən Gəncə şəhəri İcra Hakim iyyətinin başçısı cə nab Elm ar Vəliyevə təşəkkürüm ü və m innətdarlığım ı bildirirəm . 4702000000
N098- 2012 © «Elm və təhsil», 2012 Nizamidə azərbaycançılıq SÖZ ÖNÜ İnsan cəmiyyətinin bütün mənəvi keyfiyyətləri zaman- zaman cəmiyyəti təşkil edən təbəqələrin məişət həyatı, sosial mühiti və ictimai psixologiyası bazasında formalaşır. Mənəvi keyfiyyət hər bir xalqın, millətin, eləcə də etnik qatların şəx siyyət aləmini müəyyən edir. Bu o deməkdir ki, mənəvi keyfiyyət bütün insan cəmiyyətlərinə xas olan təyincdici bir əlamətdir. Yəni ki, mənəvi aləm öz xarakterinə görə hamı üçün vacib olan universal bir keyfiyyətdir. Ancaq bu universallığın içərisində təqəbələrarası bir sərhəd də vardır. Bu sərhəd
vasitəsi ilə
təbəqələrin biri
digərindən fərqləndirilir. Hər təbəqənin özünə məxsus olan mənəvi keyfiyyətlər aydınlıqla müşahidə edilir. Məhz təbəqələrarası sərhədlərə görə insan cəmiyyətinə bütövlükdə xas olan mə nəvi keyfiyyətlərin fərqiləndirici əlamətləri meydana çıxır. Məsələn, Avropa ölkələrinin mənəvi keyfiyyəti haqqında düşündükdə onların
hamısının bazasında «Avropa mədəniyyətinin» dayandığına şübhə edilmir. Ona görə də təsəvvürlərdə bir «Avropa mədəniyyətinin» mövcudluğu artıq çoxdan bəri formalaşmışdır. Ancaq bu o demək deyildir ki, bütün Avropa ölkələrində yaşayan xalqların hamısında ümumi bir «Avropa mədəniyyəti» hökm sürür. Aydın məsələdir ki, bu belə deyildir. Çünki ingilislər, almanlar, fransızlar, italyan lar, çexlər, slovaklar və s. xalqlar ümumi «Avropa mədəniy yətinə» məxsus əhali olsa da onların hər birinin özünəməxsus milli (etnik) mənəvi keyfiyyətləri vardır. Məsələn, ingilis mənəviyyatı alman, fransız, italiyan, çex və s. digər etnosların mənəviyyatı ilə eyni sayıla bilməz. Digər regionlarda məskunlaşmış əhali haqqında da eyni fikirləri söyləmək mümkündür. Məsələn, Azərbaycan, ərəb, İran etnosu ta qə dimdən Şərq mədəniyyətinin müştərək daşıyıcıları kimi öz mədəni ənənələrini davam və inkişaf etdirirlər. Ancaq bu o demək deyildir ki, Azərbaycan və İran, eləcə də ərəb
Mübariz Yusifov mənəviyyatı bir-biri ilə müştərəkdir. Azərbaycanlı Azərbay can, iranlı İran, ərəb isə Ərəb mənəviyyatını özündə bütövləş- dirən bir etnik vahid kimi formalaşmışdır. Milli şüur milli vətənpərvərliyin, milli qürurun, milli- mənəvi dəyərlərin, milli adət-ənənələrin, milli əxlaqi keyfiy yətlərin, ümumbəşəri dəyərlərə inteqrasiyasının məhsuludur. Milli şüurun formalaşması müstəqil dövlətçilik ideologiyası nın təməlini yaradır. Dövlətçiliyə xidmət edən milli ideologi ya isə onun dayaqlarının möhkəmlənməsinə, yaşamasına və inkişaf edib zənginləşməsinə zəmin yaradır. Ümummilli lider Heydər Əliyev göstərir ki, milli-mənəvi keyfiyyətlər öz tarixi kökləri üzərində bərqərar olunduqda onun dövlətçilik ideolo giyasına çevrilmək imkanları reallaşır.1 Hər bir etnik mənəviyyatın arxasında etnik psixologiya və etnik şüur dayanır. Etnik mənəviyyat öz ictimai mühitini genişləndirib xalqın mənəviyyatına və onun ictimai şüuruna çevrilir. İctimai şüur isə hər bir xalqın milli ideologiyasının tə məlini, onun aparıcı mənəvi qüvvəsini təşkil edir. Məsələn, ingilis ictimai şüuru ingilis ideologiyasını formalaşdırıb; alman ictimai şüuru alman ideologiyasını formalaşdırıb; fransız icti mai şüuru fransız ideologiyasını formalaşdırıb. Azərbaycan ideologiyasının formalaşmasında da Azər baycan ictimai şüuru dayanır. İctimai şüur o zaman milli ideologiyaya çevrilir ki, cəmiyyət öz müstəqil dövlətçiliyini yaratmış olsun. Dövlətçiliyin mövcud olmadığı mühitdə mənəvi keyfiy
çilik mühitində isə mənəvi keyfiyyətlərin ictimailəşdirilməsi hüdudlan genişlənir və o artıq ictimai şüura, ictimai şüurdan isə milli şüura doğru inkişaf edir. Dövlətçiliyin olmadığı mühitdə etnik-mənəvi keyfiyyətlərin inkişaf etməsi və ictimailəşdirilə bilməsi cəmiyyətin arzusuna və idealına çev rilir. Bu arzu və ideal böyük bəşəri düşüncələr sahibi olan 1 Bax: Heydər Əliyev. Yeni Azərbaycan Partiyası yaradılmasının altıncı ildönümünə həsr olunmuş təntənəli yağmcaqda nitqi «Xalq qəzeti», 24 noyabr, 1988.
dahilər vasitəsi ilə yaradılır, canlandırılır, ictimai və bəşəri əhəmiyyət kəsb edir. Liderlər vasitəsi ilə bu ideyalar həyata keçirilir, insan arzulan
reallığa çevrilir. Bu
reallıq dövlətçiliyin bərqərar olunması kimi möhtəşəm bir sonluqla başa çatdmlır. Dövlətçilik mərhələsində formalaşan və milli ideologiyaya çevrilən milli şüur özündə aşağıdakı atributlan əhatə edir: 1. Milli mədəniyyət 2. Milli etnik-əxlaqi normalar 3. İctimai birlik və həmrəylik 4. Dövlətçiliyin atributlarına ehtiram 5. Vətənpərvərlik 6. Milli-mənəvi dəyərlərin bəşəri dəyərlərə qovuşdurulması. Bu atributlara yiyələnmək və onu qorumaq ənənəyə çev rilib yaşadıqca dövdətçiliyin təməli bərkiyir, olmadıqda boşluq yaranır. Böyük Nizami elə bir mərhələdə yaşayırdı ki, onun dövründə öz xalqı ancaq mənəvi keyfiyyətlərlə etnik ta nınma mühitində qapanıb qalmışdı. Nizami isə bu mühitdən çıxış yollarını axtanrdı. Nizami cəmiyyət, şəxsiyyət, fikir və düşüncə azadlığına məxsus bütün bəşəri ideyaları Azərbaycan mühitinə gətirib Azərbaycan ictimai şüurunu canlandırırdı, inkişaf etdirirdi. Cəmiyyətin ictimai təfəkkürünə nüfuz edirdi. Onu tərpədirdi, oyadırdı, hərəkətə gətirirdi. Ona layiq olanı əldə etməyə istiqamətləndirirdi. Nizami dövründə Azərbay can mühitində oyadılan ictimai şüur Füzuli dövründə zənginləşdirilərək gələcəyə - onu həyata keçirməyə qadir olan Liderə-Heydər Əliyevə çatdırıldı. Heydər Əliyev Azərbaycançılıq barədə bəhs edərkən göstərir ki, Azərbaycançılıq Azərbaycan dövlətinin milli ideo logiyasının əsasını təşkil edir. Dövdətçilik, milli-mənəvi də yərlər, ümumbəşəri dəyərlər-bunlar hamısı Azərbaycançılıq anlayışının tərkib hissələridir.1 1 Bax: Heydər Əliyev. Yeni Azərbaycan Partiyası yaradılmasının altıncı ildönümünə həsr olunmuş təntənəli yağmcaqda nitqi «Xalq qəzeti», 24 noyabr, 1988. 5
Mübariz Yusifov Nizaminin də Azərbaycançılığında oxşar parametrlər müşahidə olunur. Nizami Azərbaycançılıq ideyalannı dövlət çiliklə, vətənpərvərliklə və milliliklə bağlı təsəvvürləri ətrafında obrazlaşdınr və canlandırır. Bütün bunlardan isə Nizaminin məqsədi bəşəri azadlıq, sərbəstlik, müstəqillik ideyalannı Azərbaycan mühitinə gətirmək, cəmiyyətin ictimai şüurunu, psixologiyasını inkişaf etdirmək, ictimai təfəkkürünü formalaşdırmaq və bu ideyalann möhtəşəm bir ərməğan kimi gələcək nəsillərə ötürülməsinə nail olmaq idi. Nizami Gəncə vinin 870 illik yubileyinin keçirilməsi üçün Azərbaycan Res publikası Prezidentinin verdiyi 24 dekabr 2011-ci il tarixli Sə rəncamı Azərbaycanın milli mənəvi sərvətlərinin varisliyini davam etdirən və bəşəriliyə ucaldan Nizami irsinə, Nizaminin doğma vətəni qədim Gəncəyə Dövlət qayğısının bariz nümu nəsidir. Kitabın hazırlanmasında müəllifə yaxından köməklik göstərən Nizamişünas Cahan Ağamirova, tarixçi, əməkdar müəllim Mübariz Əliyevə və əsərin əlyazmasını diqqətlə oxu yub düzəlişlər aparan Azərbaycan dili kafedrasının əməkdaşı Səminə Abdullayevaya dərin təşəkkürü mü və minnətdar lığımı bildirirəm. 6
I BÖLMƏ DÖVLƏTÇİLİK İDEYALARI Dövlətçilik bu giin və gələcəkdə bi zim hər bir vətəndaşımızın, cəmiyyətin, döv lətin vəzifəsidir. Dövlətçilik Azərbaycanın müstəqilliyim, ərazi bütövlüyünü qoruyub saxlamaqdır. Azərbaycanın müstəqilliyini möhkəmləndirməkdir. Dövlətçilik hər bir vətəndaşın qəlbində olmalıdır. Heydər Əliyev 1. Nizaminin ictimai mühiti Nizami öz təxəyyülündə yaratdığı və bədii əsərlərində canlandırdığı dövlətçilik ideyalarını Azərbaycan məkanına gə tirib çıxarmışdır. Dövlətçilik ideyaları Nizaminin əsərlərində mərkəzi bir xətt kimi keçib gedir. Nizami şair idi, mütəfəkkir idi, bənzərsiz bədii əsərlərin yaradıcısı idi. Nizami öz ölməz əsərləri ilə elə bir ədəbi-bədii məktəb yaratmışdı ki, onun dövründən keçən 900 ilə yaxın bir müddətdə bəşəriyyətə töh fə verdiyi mənəvi irs yaşayır və bundan sonra da yaşayacaq dır. Nizamini düşündürən dövlətçilik ideyaları da bu ölməz sərvətin içərisində daim canlı olaraq qalır. Nizami öz bəşəri ideyalarına bədiilik donu geyindirərək onları yaşadır. Bu ideyalar əsrlərin və zamanların yol yoldaşı kimi daim onlarla birlikdə sonsuzluğa doğru gedir. Ancaq soruşula bilər ki, Nizami əsrarəngiz ədəbi-bədii əsərlərin yaradıcısı olduğu hal da nə üçün dövlətçilik ideyalannı öz əsərlərinin apancı xəttinə çevirmişdir? Cavab budur: Nizami dövrün ictimai hadisələrini dərindən -dərinə bildiyinə görə cəmiyyətdə baş verən sosial münasibətlərə bir Azərbaycanlı təsəvvüründən yanaşdığına görə, xalq dühasından gələn milli və mənəvi Mübariz Yusifov sərvətlərimizin ana dilində qələmə alınmaq imkanlarının məhdudlaşdırıldığına görə daim onu milli dövlətçiliyimizin formalaşdırılması arzusu məşğul etmiş və düşündürmüşdür. Doğma məkanında dövlətçilik qurulmarmm mövcudluğu yox idi desək, bu səhv olardı. Dövdətçilik var idi. Dövlətçiliyin yuxan, idarəedici orqanlarda milli mənşəli insanlar da təmsil olunurdu. Hətta, ölkəni idarə edən hökmdarlar içərisində Azərbaycan əsilli rəhbərlər də var idi. Lakin onlann ictimai psixologiyasında Azərbaycançılığm əlaməti belə görünmürdü. Milli şüurun formalaşmasının əsas atributu sayılan ana dilinə biganəlik hökm sürürdü. Ən başlıcası isə etnik Azərbaycanlı- lann məskun olduğu ərazilərdə bir neçə hakimiyyət var idi. Özlərini padşah, şah və ya sultan adlandıran bu hökmdarlar öz milli psixologiyalarından uzaqlaşdığı üçün onlann arasında birlik, mütəşəkkillik, həmrəylik deyilən münasibətlər də yox idi. Odur ki, onlar daim bir-biri ilə münaqişə zəminində həyat keçirirdilər. Biri o birinin qanma susayırdı. Vaxtaşırı qüvvə toplayıb birinin əldə etdiyi əraziləri, torpaqlan digəri ondan qoparmağa cəhd edirdi. Hətta, iş o yerə qalırdı ki, onlar Azərbaycan mühitinə, Azərbaycanın etnosuna, Azərbaycanın mənəviyyatına yad olan başqa ölkə hökmdarları ilə birləşib bir-birini məhv edirdilər, xalq talanırdı, ölkə dağılırdı, cəmiyyət maddi və mənəvi iflasa uğrayırdı. Şəhərlər, kəndlər viran qalırdı. Yoxsullar yoxsullaşırdı, varlılar miras toplayırdı. Nizami elə bir şəxsiyyət deyildi ki, yaşadığı dövrdə bu hadisələrə sadəcə seyrçi kimi yanaşa idi. Nizami dövrün, zamanın yetişdirdiyi ağıllı, müdrik, zəkalı, uzaqgörən bir şəxsiyyət idi. O müxtəlif dillərə bələd idi. Özündən əvvəlki tarixləri yaxşı bilirdi. Özündən sonrakı
zamanları təsəvvüründə canlandırmaqda analitik təfəkkür sahibi idi. Nizaminin öz dövründə olduğu kimi ondan əvvəlki vaxtlarda da hakimiyyət uğrunda, torpaq uğrunda, mənfəət uğrunda çar pışmalar mövcud olmuşdu. Hətta, atanın oğula, qardaşın qar daşa etibarı yox idi. Nizami isə idrak sahibi idi. Allah ona düşünmək, dolaşıqlardan çıxış yollarını araşdırmaq qabiliyyəti vermişdi. Onun əlində qələmi var idi. Qılıncı, topu, tüfəngi, 8
ordusu yox idi ki, vuruşsun, özünün arzu etdiyi kimi bir milli dövlət quruluşu yaratmağa nail olsun. Ancaq Nizami düşün düklərini, təsəvvüründə canlandırdıqlarını qələmin dilinə çevirməyi bacanrdı. Bu qələm bütün qılınclardan iti və kəsərli idi. Odur ki, Nizamidən əvvəlki dövlət qurumları Nizami dövründəki və ondan sonrakı zamanlarda biri digərinin varisi kimi
formalaşa bilmədiyi halda Nizaminin ideyalan, dövlətçilik barədəki fikirləri, düşüncə və arzulan onun qələminin bəhrəsi kimi yaşadı və bundan sonrakı dövrlərdə də yaşamaqda davam edəcəkdir. Nizamidən əvvəl və Nizami dövründə Azərbaycan ərazisindəki dövlətçilik qurumlannm daimi, stabil sərhədləri də yox idi. Bunun kimi, hökmdarların özlərinin də sabit milli mənşəyi mövcud deyildi. Ona görə də qarət, talan, oğurluq, qəsdçilik kimi maddi-mənəvi iflas labüd idi. Çünki hökmdarlan milli mənəviyyat yox, maddi maraqlar daha çox düşündürürdü. Mənşəcə Azərbaycan etnosuna aid olmayan və Azərbaycançılıq atributlarına biganəlik göstərən hökmdarlar torpaq, millət, xalq təssübkeşlərindən uzaq olduğu səbəbindən dövlətçilikdə milli və mənəvi varislik də formalaşa bilmirdi. Nizami dövrünün tarixi bizdən uzaqlaşdıqca o zamankı dövlətçilik qurumları, inzibati ərazi sərhədləri, onların coğrafi məkanı, etnik mənsubiyyətin daşıyıcısı olan adlar da variantlaşaraq dəyişikliyə məruz qalmışdır. Ona görə dövrün ictimai-siyasi xarakterini canlandırmaq və olduğu kimi təsəvvür etmək çətindir. Lakin mövcud mənbələr bazasında Nizami dövrünün ictimai mühiti və bu mühitdə Azərbaycançı- lığm səciyyəvi əlamətləri barədə müəyyən təsəvvür yaratmaq istisna deyildir. Azərbaycan məkanında ərazilərin inzibati bölünməsi ərəblərin xilafəti dövründən əvvəl neçə pərakəndə idisə, sonralar da bu pərakəndəlik davam etməkdə idi. Əlbəttə ki, hər hansı bir məkanda mərkəzləşmiş dövlətin mövcudluğu hegemon dövlətlər üçün maraqlı və əlverişli deyildi. Çünki mərkəzləşmiş dövlət qurumu əhalinin etnik və milli birliyinin təməlini qoya bilərdi. Bu da bir siyasət idi ki, regional səciyyəli etnik təbəqə öz vahid dövdətçiliyini yarada 9
Mübariz Yusifov bilməsin. Vahid dövlətçilik şəraitində ictimai həmrəylik yara nar, onlar güclənər və hegemon dövlətlərin varlığına təhlükə törənə bilərdi. Buna görə ilk növbədə hegemon dövlətlər ideoloji siyasətə böyük üstünlük verirdilər. İdeoloji siyasətin məqsədi xalqlann parçalanmasının sürətlənməsinə xidmət edirdi. Bunun üzərində ауп-ауп etnik təqəbələr arasında münaqişələrin törədilməsi, onların milli dildən məhmm edil məsi, milli-mənəvi və əxlaqi dəyərlərin dəyişdirilməsi, etnik qatlan təmsil edən intellektlərin hegemon dövlətə xidmət göstərməsi və digər assimilyativ təsirlər də var idi. İdeoloji siyasətə daxil olan bütün forma və variantlan bir kənara qoyub təkcə dil məsələsinin siyasiləşdirilməsinə diqqət yetirsək ayn-ayn etnik quruplann, o cümlədən, Azərbaycan cəmiyyətinin həmin siyasətdən irəli gələn ictimai, mənəvi, psixoloji deqradasiyasının necə sosial fəlakətlərə səbəb olduğunu aydın təsəvvür etmək çətin deyildir. Misal üçün, Azərbaycanlı mütəfəkkirlərin, söz ustalarının öz ana dilində yaza bilməməsi, öz intellektual potensialını başqa xalqlann mənəvi zənginləşməsinə yönəltmək məcburiyyəti xalqı öz intellektual qüvvəsindən aymrdı, milli və mənəvi sərvətlərin inkişafını zərbə altında qoyurdu. Dil olmadığı təqdirdə xalqın mənəviyyatı, özünün keçmişdən davam edən mənəvi sərvətləri sağalmaz yara alırdı. Dilin başlıca vəzifəsi, məlum dur ki, informasiya fünksiyasmdan ibarətdir. İnformasiya o za man gələcəyə maneəsiz ötürülə bilir ki, yazı və şifahi nitq arasında yaxınlaşma baş versin. Dildə norma sabitliyi yaradılsın. Əgər hər hansı dildə yazılı dil ənənələri davam etmirsə şifahi dil üstün yer tutur. Şifahi nitq isə dilin daxili strukturunu daim dəyişdirməyə meyllidir. Şifahi dilin üstünlüyü ən kiçik arealda belə müxtəlif nitq variantlarının yaranmasına səbəb olur. İnformasiyaların gələcəyə çatdırıl masında isə ciddi maneələr baş verir. Belə ki, məsələn, ta qə dimlərdən Azərbaycan dilində yazı ənənəsi daimi və ardıcıl davam edə bilmədiyinə görə tarixən yaranmış ədəbi-bədii nü munələrimizin dili müasirlik üçün ağzı bağlı olan bir xəzinəyə çevrilmişdir. Azərbaycanlı intellektlər öz elmi əsərlərini ərəb Nizamido azərbaycançıltq dilində yazmaqla ərəb elminin zənginləşməsinə xidmət etdik ləri kimi, fars dilində yazılan ədəbi-bədii əsərlər də fars bədii dilinin və yazı normasının zənginləşməsinə, bu normaların stabilləşməsinə xidmət etmişdir. Bu gün Azərbaycan mənşəli Bəhmənyar, (XI əsr), Sıracəddin Urməvi (X1I-XIII əsr), Nəsi- rəddin Tusi (XIII əsr), Eynəlqüzzat Miyanəçi (XII əsr), Mah mud Şəbüstəri (XIV əsr) kimi böyük filosofların, Əbül Üla Gəncəvi, Məhsəti, Xaqani, Fələki Şirvani, Mücirəddin Beylə- qani və bir çox yaradıcıların ədəbi-bədii, elmi, maarifçilik ideyaları onlann öz yazılarını qələmə aldıqları dillərin inkişa fına və zənginləşməsinə xidmət etmişdir. Böyük intellektual potensiala malik olan Azərbaycanlı yaradıcılar ərəblər dövründə ərəblərin, farslar dövründə farsların maraqlarına xidmət etməyə yönəldilmişlər. Ərəb xilafəti, xüsusən, VIII əsrin əvvəllərində daha çox güclənərək regionda və yayıldığı ərazilərdə, o cümlədən, Azərbaycan məkanında ciddi bir təsir qüvvəsinə çevrilmişdi. İnsanlara qılıncdan, oxdan, nizədən daha artıq təsir göstərən islam ideologiyasının yayılmasında maneələr öz qüvvəsini itirirdi. Ona görə də ərəblər bir əldə qılınc, bir əldə müqəddəs «Quran» olmaqla irəliləyir və öz maraqlarını həyata keçirməkdə, demək olar ki, elə bir çətinliklə qarşılaşmırdılar. İslamı qəbul etməyənlər ya qılıncla susdurulur, ya da böyük miqdarda vergi verməklə canlarını xilas edə bilirdilər. Ərəblərin Qafqaz siyasətində Azərbaycan çox əlverişli strateji mövqeyə malik bir region sayılırdı. Bura həm də yeraltı və yerüstü sərvətlərlə zəngin bir ölkə idi ki, ərəblərin buraya marağı daha artıq olmuşdu. Bir məsələni də nəzərə almaq lazımdır ki, ərəblərin təşkil etdiyi əsas hərbi əməliyyatlar Azərbaycan torpaqlarının üstündən keçməklə aparılırdı. Ona görə də bu əməliyyatlarda Azərbaycanın fiziki, maddi və mənəvi itkiləri daha geniş miqyas alırdı. Tarixçilə rin yazdığına görə VIII əsrin əvvəllərində Ərəb xilafəti özünün ən qüdrətli dövrünü keçirirdi. Onun əsas rəqiblərindən olan Bizans mövcud hərbi-siyasi vəziyyətlə əlaqədar Qafqazdakı mövqelərini əldən vermişdi. Yeni şəraitdə Azər baycan kimi mühüm strateji bazada möhkəmlənmək üçün 11
Mübariz Yusifov ərəblərə yalnız onları dəfələrlə ağır vəziyyətə salan xəzərlər üzərində qələbə lazım idi. Bu işdə xəlifə Əbdülməlikinin 639-cü ildən Azərbaycan, Ərminiyə və əl-Cəzirənin canişini təyin etdiyi qardaşı Məhəmməd ibn Mərvan xüsusi fəaliyyət göstərdi. Onun VIII əsrin əvvəllərində tabeliyində olan Cənubi Qafqaz ərazisində apardığı zor siyasəti ərəblərin bu ərazidə mövqeyini daha da möhkəmlətdi, xəzərlərə qarşı yürüşə çıxmaq imkanı yaratdı. 721-722-ci illərdə Xəlifə II Yəzidin hakimiyyəti zamanı (720-724) qıpçaq və başqa türk tayfaları ilə birləşmiş 30 minlik xəzər ordusu yeni həmlə ilə Azərbaycanın şimal hissəsinə hücum etdi, bütün Arran torpaqlarını keçərək Ermə nistan ərazisinə daxil oldu, orada olan ərəb hərbi hissələrini məğlub etdi. Azərbaycan və Ərminiyənin yeni canişini əl- Cərrah ibn Abdullah əl-Həkəmi xəlifənin əmrinə əsasən 25 minlik qoşunla xəzərlərə qarşı çıxış etdi. Azərbaycana qayı dan əl-Cərrah qışı Şəki vilayətində keçirtdi. 726-727-ci illər də Xaqan oğlunun başçılığı altında yenidən Arranı keçərək Azərbaycana soxulan xəzərlər Xəzərin cənub sahili vilayətlə rində ağalıq etməyə başladılar. Lakin çox keçmədən əks- hücumla irəli atılan ərəblər rəqiblərini Araz çayının o tayına qovaraq onları geri çəkilməyə məcbur etdilər.1 Aydın
məsələdir ki,
o zamankı
Azərbaycan torpaqlarında müdaxilələrin nəticəsi olaraq daimi ərazi bölgüsü mövcud deyildi. Çünki sərhəd prinsipi tez-tez pozulurdu. Odur ki, o zaman hər hansı bir əraziyə və ya etnosa verilən ad çox zaman indi mövcud olan ərazi bölgüsü və etnik adla uyğun gəlmir. Bu mənada Ermənistan, Ənnən, Ərməniyə, Arran, Alban ərazilərinin və adlarının indiki adlar la və etnik təbəqə ilə uyğun gəlmədiyi istisna sayılmamalıdır. Yenə də tarixi məlumatlarda göstərildiyinə görə baş vermiş ərəb işğalı bu ölkələrin tarixi-coğrafi ərazi bütövlüyünü saxlasa da onların inzibati adını dəyişdirdi. İlk çağlar Azərbaycan tarixi. Ш-ХШ əsrin I rübi. II cild, Bakı, «Elm», 2007, s. 186-188. 12
Azərbaycanın cənub hissəsi olan Abdurbadaqan Albaniya, Ermənistan, Şərqi Gürcüstan və əl-Cəzirə vilayəti ilə birlikdə yeni yaranmış gənc ərəb dövlətinin beş vilayətindən birini tə şkil edirdi. Nizaminin əsərlərində Ərmən, Abxaz, Gürcüstan kimi yer adlan işlənir ki, indi həmin yerlərin coğrafiyası Nizami dövründən əvvəlki vaxtlarda və Nizami dövründə indiki yerlərin coğrafiyası ilə uyğun gəlmir. Konkret misal olaraq onu demək lazımdır ki, «İskəndəmamə»də adı çəkilən Də val i bir yerdə Abxaz hökmdarı kimi, başqa yerdə Ərmənin sərkərdəsi kimi verilir. Yaxud Ərmən haqqında bəhs ediləndə onun coğrafi ərazisinin Arran deyilən yeri və hətta Bərdəni əhatə etdiyi göstərilir. Bəzən tədqiqatçılann özləri də ciddi araşdırma aparmadan Məhinbanu və Şirin obrazlarını erməni kimi təqdim edirlər. Əlbəttə ki, bu belə deyildir. Nə o zaman- kı ərmən indiki «ermənidir», nə «Ərməniyyə» Ermənistandır. Bəzən tədqiqatçılar Nizamini yaxşı dərk etmədiyindən, tarixi məqamları nəzərə almadan Nizami obrazlarına müxtəlif don geydirməkdən çəkinmirlər. Məsələn, Y.V.Levkiyevski A.Y.Knmskiyə əsaslanaraq Şirini və Məhinbanunu erməni kimi təqdim edir. Bu fikir isə başqa səriştəsiz adamları düzgün istiqamətlə aparmadığından bəziləri Nizamini «Xəmsə»dən, «Xəmsə»ni isə ədəbiyyat aləmindən uzaqlaşdırmaq məqsədi güdür.1 Ona görə də tarixçilərin, xüsusən, Ərmən haqqındakı məlumatlarını buraya daxil etməkdən məqsəd müasir oxucularda yarana bilən yanlışlığın aradan qaldırılmasına diqqəti cəlb etməkdən ibarətdir. Tarixi məlumatlarda göstərilir ki, VIII əsrin başlanğıcında Qafqazın işğal olunmuş torpaqlarında ərəblərin tam hakimiyyətinin bərqərar olması ilə vassallığını da itirən və bir dövlət kimi ləğv edilən Albaniya ərəb vilayəti Arrana (ar-Ran, Aran) çevrildikdə «Ərməniyyə» adlı yeni ərəb inzibati adı yarandı. Bu adı daşı yan ərəb vilayəti öz tərkibində təkcə cənubi Qafqazın qalan hissəsinin fəthindən bir neçə il əvvəl işğal olunmuş bilavasitə 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 196-197.
13 Mübariz Yusifov Ermənistam deyil, eləcə də keçmiş Albaniya və İberiya ərazi lərini də birləşdirirdi. Yeni ərəb inzibati termininin yuxanda adı çəkilən ölkələrə də şamil edilməsi Bizans imperatoru I Yustinianm (527-565) islahatlan nəticəsində VI əsrin ortalannda yaranmış Bizans Ermənistanı inzibati vahidinin adı ilə bağlı idi. Ərəblərəqədərki / inzibati qurumundan miras qalmış «Ərəb Ərminiyəsi» inzibati adının yaranmasına başqa obyektiv səbəblər də təsir edib: əvvəla, ərəblər hələ Azər baycan torpaqlanna qədəm basmamış, artıq, 639-640-cı illər də Mesopotamiya yürüşü zamanı Bizansın tabeliyində olan er məni torpaqlarını ələ keçirmiş, ikincisi isə ərəb işğal zonasını idarə edən canişinin qərargahını ermənilərin baş şəhəri Dəbil- də - Dvində yerləşdirmişdilər. Təbii ki, özlərindən əvvəlki bizans inzibati idarə sisteminə varis çıxmış ərəblər başqa yerdə olduğu kimi, burada da köhnə dövrə aid «Ərminiyə» adını saxlamışdılar. O da təbiidir ki, işğal prosesində əllərinə keçən yeni həmhüdud yerləri də onlar artıq tabeliklərində olan zonaya qatmış, bir bölgədə yerləşən bu torpaqları «Ərminiyə» adlandırmış, bütün Cənubi Qafqazdakı işğal zonasının idarəsini Dəbildə oturan ərəb canişininə-amilinə həvalə etmişdilər. Bu obyektiv səbəblərlə yanaşı qədim kitablardan faydalanan erkən ərəb müəlliflərinin (İbn Xordadbeh, İbn əl-Fəqir və b.) islamaqədərki siryani xristian ədəbiyyatından istifadə etmələri də
mümkündür, bu
ədəbiyatdan olan məlumata görə Qurcan (Gürcüstan) və Aran (Albaniya) hələ ərəblərəqədərki dövrdə «Ermənistanda olan torpaqlar» adlanırdı. VII əsrin axırlarında ərəblərlə əks cəhətdə olan Bizansa qarşı ideoloji müharibədə erməni din xadimlərinin etdikləri xidmət müqabilində xəlifənin göstərdiyi iltifat və yürütdüyü qərəzli siyasət
bu inzibati adm bir qədər
də möhkəmlənməsinə səbəb oldu. (Açıq-aydın görünür ki, ermənilərin ikiüzlülüyü, xəyanətkarlığı, hər gələnin qarşısın da qulluq etməyə və satqınlığa mcylliliyi hələ qədimlərdən bəri davam edən milli-psixoloji bir etiket olmuşdur). Belə bir qərəzli siyasətin nəticəsidir ki, sasanilər dövründə Xəzəryanı 14
İran vilayətləri ilə yanaşı bütün Cənubi Qafqaz vilayətlərini özündə birləşdirən inzitabi Adurbadaqan-Azərbaycan adı ərəb hakimiyyətinin ilk • dövründə Xilafətin yalnız Cənubi Qafqazda işğal etdiyi yerlərə verilən inzibati Ərməniyə adı ilə əvəz olundu.1 Bu cür inzibati ərazi bölgüsü Nizami vaxtında da davam etdiyi üçündür ki, onun əsərlərində də müəyyən hadisələrlə əlaqədar «Ərmən» və «Ərməniyyə» adlarından istifadəyə rast gəlmək olur. Tarixi məlumatlarda bu inzibati adla əlaqədar belə bir fikir də diqqətə çatdırılır ki, VI əsrdə imperator I Yustinanın Qərbi Ermənistanda, yəni coğrafi baxımdan Ərəb Ərməniyəsindən fərqlənən yerdə həyata keçirdiyi bu inzibati bölgü (o cümlədən, bu bölgünün daha kiçik vahidləri olan I-IV Bizans Ermənistanı adları) yalnız bilavasitə ermənilərin yaşadıqları əraziyə aid idisə «Ərəb Ərməniyəsi» vilayətləri indiki azərbaycanlıların, gürcülərin, ləzgilərin və başqalarının yaşadıqları və ermənilərə dəxli olmayan Cənubi Qafqaz torpaqlarım əhatə edirdi. Vaxtilə Bizansın tabeliyində olan erməni torpaqları kimi ənənəvi olaraq onlar da I-IV Ərminiyə adı ilə dörd hissəyə bölünürdü.1 2 Görünür Nizami «Xosrov və Şirin», «İskəndəmamə» poemalarında «Ərmən»lə «Ərməniyə» adlarını işlədərkən Xosrov və İskəndər dövrünün inzibati bölgüsünə yox, məhz ərəblər vaxtındakı inzibati bölgüyə əsaslanmışdı. Ancaq həmin torpaqlardakı hökmdarların mənşəcə Azərbaycanlı olduğunu qələmə almaqla Nizami gələcək nəsillərə bildirirdi ki, o torpaqlarda ermənilərə aid adın göstərilməsinə baxmayaraq erməni hakimiyyəti olmamışdı. Bu, əlbəttə ki, tarixi bir həqiqətdir və Nizami oxucuları bunlara diqqətlə yanaşmalı, onlara Nizami baxımından qiymət verməlidirlər. Aydındır ki, ərəblər dövründə apanlan belə bir namunasib bölgüdə erməni hiyləgərliyi əsas prinsip olmuşdur. Çünki həmin bölgü heç bir reallığı əks etdirmir. Bu mənada ki, hələ indi ermənilərin kompakt yaşadığı ərazidə heç iki milyon 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 196-197. 2 Yenə orada, s. 197. 15
Mübariz Yusifov erməni yoxdur. (Əksəriyyəti də dolanışıq və rahatlıq üzündən xarici ölkələrə miqrasiya etmişlər). Necə ola bilər ki, ərəblər dövründə mövcud olan bir ovuc erməni mənbələrdə gös tərilən böyük əraziyə yayılmış olsunlar. Buradan görünür ki, «Ərmən» və ya «Ərməniyə» adlan həmin ərazilərdə yaşayan etnik təbəqəni düzgün adlandırmır. Tarixi
mənbələrdə göstərilən bu məlumatlar inandırıcıdır görünə bilər ki, onlar Xilafət qoşunlannın ələ keçirdikləri və müəyyən inzibati bölgü daxilində öz köhnə adlarını saxlayan ərazilər barədəki erkən ərəb mənbələrinə məxsusdur. Maraqlı burasıdır ki, ərəblərəqədərki Bizans inzi- tabi bölgüsü haqqında ətraflı məlumat verən sinxron erməni mənbələri ərəblərin bu inzibati bölgüsü haqqında heç bir məlumat vermir. Çox güman ki, bu «məlumatsızlıq» bütün bölgə
ərazisinin süni
şəkildə «Ərməniyə» adı ilə
birləşdirilməsindən irəli gəlirdi. Məhz buna görə də bu dövr haqqında məlumat verən ərəb mənbələri erməni torpaqları ilə birlikdə ermənilərə aid olmayan qonşu torpaqları da əhatə edən «Ərminiyə» inzibati vahidi ilə yanaşı ərəblərəqədərki Sasani inzibati vahidi «Azərbaycanın» (Adurbadaqanm) da adını çəkirlər. Beləliklə, ərəblər dövründə «Ərminiyə» ərazi ləri barədə ərəblərin özlərinin təqdim etdiyi məlumatlara görə həmin ərazilər aşağıdakı kimi bölünürdü: I Ərminiyə bölgüsünə ərəblərin Arran adi andırdı ql an qədim Albaniya torpaqları və 644-cü ildən 1122-ci ilədək müsəlmanların tabeliyində olan Tiflis və onun ətrafları daxil edilirdi. II Ərminiyə adlandırdıqları hissəyə ərəb inzibati hakim dairələri Cürzanı (Gürcüstanın bir hissəsini), Tiflis yaxınlığında Kür çayı sahilində yerləşən Suğdəbil şəhərini, Dərbəndin yaxınlığındakı Bab Feyruz Qubad şəhərini, eləcə də Lanz vilayətini daxil edirdilər. III-IV ərəb Ərminiyəsi isə ermənilərin Dəbildən Şim- şatadək yaşadıqları yerləri əhatə edirdi. Beləliklə, Xilafətin Cənubi Qafqazdakı I və II Ərminiyə inzibati bölgüləri şimalda Tiflis və Dərbənddən Cənubda Araz çaymadək, qərbdə Kiçik 16
Qafqaz dağlanndan tutmuş şərqdə Xəzər dənizinədək olan sa- sahəni əhatə edir və əsasən, ərəblərin Arran adlandırdıqları qədim Albaniya torpaqlarını özündə birləşdirirdi.1 Ərəblər dövründə elmin inkişafı ilə bağlı bir çox əsərlər, tədqiqatlar, şərhlər də meydana çıxmışdı. Bu əsərlər ərəb dilində yazılmasına baxmayaraq Azərbaycan intellektinin formalaşmasına da güclü təsir edirdi. Doğrudur, ərəb dilində yazan alimlərin, mütəfəkkirlərin içərisində Azərbaycan mənşəli intellektlər də az olmamışdı. Ancaq demək olmaz ki, həmin intellektlər Azərbaycan ictimai
şüurunun formalaşmasına öz təsirini göstərə bilirdi. Əlbəttə ki, belə olmamışdı və onu gözləmək də əbəs işdir. Çünki həmin əsərlərin və tədqiqatların içərisində Azərbaycanlı intellektinin, Azərbaycanlı təfəkkürünün öz xüsusi çəkisi olsa da onlar bütövlükdə ərəb dünyasının elmi potensialının inkişafına, ərəb ictimai şüurunun təkamülünə və ərəb dili normalarının inkişafına xidmət edirdi. Mümkündür ki, o zaman yaranan əsərlərin məzmununda Azərbaycançılıq ideyalarının izləri mövcud olsun. Lakin bu ideyalar, əvvəla, açıq-aşkar verilə bilməzdi. Onların ifadə olunması üçün xüsu si rəmzlərdən istifadə edilə bilərdi ki, bunu da əlbəttə, anla maq çətin idi. Bu çətinlik isə Azərbaycançılıq ideyalarının təbliğ edilməsi işində çox ciddi bir maneə olardı. Digər tərəfi, dövrün elmi ədəbiyyatı, elmi fikir və mülahizələri birbaşa islam təbliğatı, islam mədəniyyəti və islam fəlsəfəsi bazasında həyata keçirilirdi. Həmin əsərlərdə texniki tərəqqi və kəşflər haqqında irəliyə doğru nəinki bir addım, heç bir qarış da hərəkət baş verməsi görünmürdü. Milli ictimai şüur çox zaman, fanatizmdə, ağılın, təfəkkürün kütləşdirilməsinə yönəlmiş fəlsəfi cərəyanların cəfəngiyat bataqlığında itib- batırdı.
Tarixi məlumatlarda göstərilir ki, «Xəlifə Əbdülməlikin (688-705) islahatları nəticəsində kargüzarlığm ərəb dilində 1 Azərbaycan tarixi. III-XIII əsrin I rübü. Yeddi cilddə, II cild. Bakı, «Elm», 2007, s. 198.
: front -> files -> libraries -> 2474 -> books books -> Naxçıvan Muxtar Respublikasının 90 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında books -> Bakı-2012 Elbrus Şahmar «Qusar beşiyim mənim» books -> Aparan yol kimi books -> Yazisi abiDƏLƏRİ I hiSSƏ Bakı «Elıü və təhsil» books -> MİRZƏ İsmayil qasir axundzadə 210 baki 2015 books -> Heftruz л &1 's s L b e h r u z h ə q q I TÜrk deyiMLƏRİ books -> A. M. Allahverdiyev m.İ. Bağirova books -> İlham Məmmədov, Aydın Əhmədov Nəcməddin Məmmədov books -> CZ £f azərbaycan respublikasi kənd təSƏRRÜfati naziRLİYİ azərbaycan elmi-TƏDQİqat baytarliq institutu Поделитесь с Вашими друзьями:
|