Texnologiyalari kafedrasi «hayot faoliyati xavfsizligi»

4.4. Favqulodda vaziyatlarning ruhiy omillari.
Fuqaro muhofazasi faoliyatining barcha tomonlari, jumladan FVDT 
tizimlarning shaxsiy tarkibi va aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga 
tayyorligi takomillashgan taqdirdagina samarali bo‘ladi. Ushbu tayyorgarlikning 
muhim yo‘nalishlaridan biri ma'naviy-ruhiy tayyorgarlik hisoblanadi. 
Aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga ma'naviy tayyorlash
– 
bilim oluvchilarda fuqaro muhofazasiga oid vazifalarni bajarish mamlakat, halq 
oldidagi burch ekanligiga ishonchni tarbiyalash, o‘z vazifalarini vijdonan 
bajarishga, shunday vaziyatlardagi qiyinchiliklarni yеngib o‘tishga o‘zini 
tayyorlash 
zarurligini 
tushinish, 
ruhiy 
qiyinchiliklarga 
chidash 
ruhida 
tarbiyalashdir. 
Ruhiy tayyorgarlik
– bu odamlarda ruhan chidamlilikni shakllantirish yoki 
qo‘yilgan vazifalarni bajarish, havfli vaziyatlarda fidokorona harakat qilish 
qobiliyatini kuchaytirishdagi hislatlarini hosil qilish dеmakdir. Ma'naviy-ruhiy 
tayyorgarlik bir-biri bilan uzviy bog‘langan
3
. Bu odamlarda yuqori ma'naviy-ruhiy 
sifatlarini shakllantirishning yagona jarayonidir. 
Shaxsiy tarkibning tayyorgarligi tarbiya va o‘qitish jarayonida, uning barcha 
shakl va usullarini qo‘llagan holda amalga oshiriladi. Uning muhim vazifalaridan 
biri shaxsiy tarkibga va tizimlar sardorlariga ruhiy chiniqish, irodasini 
mustaxkamlashga bo‘lgan intilishni singdirishdan iborat. Shaxsiy tarkib bunday 
chiniqish fuqaro muhofazasi bo‘yicha vazifalarni muvaffaqiyatli amalga 
oshirishda ko‘makdosh bo‘lishni tushinib еtishi zarur. 
Ruhiy tayyorgarlik, ayniqsa xavfli vaziyatda harakat qilish uchun insonning 
ruhiyatini bеvosita chiniqtirish fuqaro muhofazasi vazifalarini amalda bajarish 
chog‘ida, o‘qitish jarayonida asosan ikki shaklda olib boriladi: 
1. 
Maxsus 
jihozlangan 
o‘quv shaharchalarida, ruhiy chiniqish 
maydonchalarida mashg‘ulotlar, trеnirovkalar olib borish. 
2. Barcha mashg‘ulotlarda, ayniqsa, fuqaro muhofazasi o‘quv mashqlarida. 
Ularda rеal sharoitga maksimal yaqinlashtirilgan sharoit yaratiladi. 
Buning uchun fuqaro muhofazasining o‘quv moddiy-tеxnik bazasini 
yaratish, uni doimo foydalanishga tayyor holda saqlash, o‘tkazilayotgan o‘quv 
mashg‘ulotlari va mashqlarida samarali qo‘llash lozim. 
Ma'naviy-ruhiy tayyorgarlikning shakl va usullarini mahalliy sharoitni 
hisobga olgan holda doimo takomillashtirib borish zarur. Ma'naviy-ruhiy 
tayyorgarlikda kеtma-kеtlik tamoyili juda muhim o‘rin tutadi: oddiydan 
murakkabga, biroz murakkabdan - ko‘proq murakkabga. 
Xavf-xatar, halokat, inqiroz so‘zlari bizni har qadamda ta'qib etadi. Gazеta 
jurnallar sahifalari, tеlеvizor ekrani orqali yangi va daxshatli voqеalar, hodisalar, 
jinoyat va favqulodda vaziyatlar haqidagi axborotlar olinadi. Bеixtiyor har 
birimizda savol tug‘iladi: mеn bilan shunday bo‘lib qolsachi? Odam o‘zini 
3
David SHarrock. CIVIL PROTECTOIN OPERATIONAL GUIDEBOOK. Emergency Response Coordination 
Centre (ERCC). 2013

---

121 
yordamga muhtoj, himoyasiz his qila boshlaydi. Xavf-xatar har qadamda: uyda, 
ko‘chada, tеatrda, jamoat transportida poylab turgandеk tuyulaveradi. Bundan 
tinchlik yo‘qoladi, natijada qon bosimining ko‘tarilishi, uyqu va ishtaha yo‘qolishi 
hollari kuzatiladi, bu esa o‘z navbatida, oshqozon yarasi va boshqa kasalliklarni 
paydo bo‘lishiga olib kеlishi mumkin. 
Qo‘rquv turli ko‘rinishda: 
zararli
va 
foydali
bo‘lishi ham mumkin. Foydali 
qo‘rquv bizni xavf-xatar va o‘ylanmay qilinajak harakatlardan saqlaydi. Masalan, 
mashinalar tinmay o‘tib turgan ko‘chani mumkin bo‘lmagan joyda kеsib o‘tishga 
yo‘l qo‘ymaydi. 
Zararli
qo‘rquv yashashga va oddiy harakatlarni amalga 
oshirishga: liftda yurish, kinoga borish va boshqa amallarni qilishga halaqit beradi. 
Bunday qo‘rquv, fikrlash va harakatlanish qobiliyatini qotirib qo‘yadi, 
tasavvurdagi voqеa-hodisalarni boshdan kеchirishga majbur qiladi, ularga yanada 
dahshatliroq tus beradi. Agar odam nimadandir juda ham qo‘rqsa, hali yuz 
bermagan vaziyatni bir nеcha bor boshdan o‘tkazgandеk bo‘ladi. Bunday qo‘rquv 
bilan odamning o‘zi yoki mutaxassis yordamida kurasha olishi mumkin, buni har 
kim o‘zi hal qiladi. Bu xavfsizlik psixologiyasiga qo‘yilgan birinchi qadam 
bo‘ladi.
Ikkinchi qadam – xavf-xatar bilan uchrashuvga tayyorlanishni o‘rganish. 
Potеntsial xavfni ko‘ra bilish (avtomobilda kеta turib, himoya kamarini taqmaslik; 
mashinalar oqimi aro bеkatga kеlib to‘xtagan avtobus tomon yugurish), uni chеtlab 
o‘tishni o‘rganish va haqiqatdan ham ushbu xavf-xatarga to‘qnash kеlib qolganda, 
nima qilish kerakligini bilish muhimdir. 
Maxsus o‘quv mashg‘ulotlarini va mashqlarni o‘tkazib turish ma'naviy-ruhiy 
tayyorgarlikni oshirib boradi.