M umarova, X. Hamroqulova, R. Tojiboyeva

---

M. UMAROVA, X. HAMROQULOVA,
R. TOJIBOYEVA
O‘zbekiston Respublikasi Xalq ta’limi
vazirligi tasdiqlagan
„O‘QITUVCHI“ NASHRIYOT-MATBAA IJODIY UYI
TOSHKENT – 2016
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
3- sinfi uchun darslik
3- nashri

---

2
ISBN 978-9943-02-951-4
Mas’ul muharrir: 
Naim Karimov 
—
filologiya fanlari doktori,
professor.
Ta q r i z c h i l a r :
Tursunboy Adashboyev
— O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi
a’zosi, bolalar shoiri;
Baxtiyor Mengliyev
— filologiya fanlari doktori, professor;
Tojigul Turg‘unboyeva
— RTM boshlang‘ich ta’lim bo‘limi
metodisti;
Ziyoda Yuldasheva
— Qashqadaryo viloyati, XTXQTMOI katta
o‘qituvchisi;
Mamnuna Ma’ripova
— Toshkent shahar 302-maktab bosh-
lang‘ich sinf o‘qituvchisi.
Shartli belgilar:
– savollar
– savol va topshiriqlar
– uyga vazifa
– darsning tugashi
– topshiriqlar
– topishmoqlar
– maqollar
– tez aytishlar
© „O‘qituvchi“ NMIU, 2012
© M. Umarova va b.
Respublika maqsadli kitob jamg‘armasi mablag‘lari
hisobidan chop etildi.
UO‘Ê: 811.512.133(075)
ÊBÊ 81.2 O‘zb – 93
U47

---

3
Agarki, dunyo imoratlari ichida eng ulu-
g‘i maktab bo‘lsa, kasblarning ichida eng
sharaflisi o‘qituvchilik va murabbiylikdir.
ISLOM KARIMOV, „Yuksak ma’naviyat —
yengilmas kuch“ kitobidan
ÎNÀ BITTÀ, VÀTÀN YAGÎNÀ
Bàyràmingiz qutlug
‘
bo
‘
lsin
Dilfuza Kamoljonova
Mustàqillik – bu àvlîd-àjdîdlàrimiz ko‘p yillàr
îshà kutgàn erkinlik, hurlik dågàni. Mustàqillik – bu
erkin fikrlàsh, mustàqil hàràkàt qilishdir. Bîy tàriõini
ko‘z qîràchig‘idåk àsràsh, àvàylàsh, kålàjàk àvlîd-

---

4
làrgà àsl hîlidà yåtkàzib bårishdir. Ertàning egàlàri –
Siz yoshlàrgà fàn, tà’lim, màdàniyat, spîrt và sàn’àt
sîhàsidà imkîniyatlàr eshigini îchib bårgàn îltin
kàlitdir.
1991-yilning 31-àvgusti Vàtànimiz tàriõi sàhifà-
làrigà îltin hàrflàr bilàn yozildi. Chunki shu kuni
O‘zbåkistîn Råspublikàsining mustàqilligi e’lîn qilin-
di. 1991-yil 1-såntàbr O‘zbåkistîn Råspublikàsining
Mustàqilligi kuni dåb bålgilàndi. Shu yildàn bîshlàb
1-såntàbr umumõàlq bàyràmi sifàtidà butun màmlà-
kàtimizdà kång nishînlànib kålinmîqdà.
Yurt mustàqil bo‘lishi uchun o‘zining dàvlàt ràmzlàri –
bàyrîg‘i, gårbi, màdhiyasi, màydîni, mustàhkàm chå-
gàràlàri, àrmiyasi bo‘lishi kåràk. Mustàqil O‘zbåkistîn
o‘z dàvlàt ràmzlàri, kuchli àrmiyasi và mukàmmàl qî-
nunchiligigà egà dàvlàtdir.
Mustàqillik tufàyli Vàtànimizni dunyo tàn îldi, u o‘z
o‘rni, îbro‘-e’tibîrigà egà bo‘ldi.
1. Mustàqillik nimà dågàni?
2. Nimà uchun 1991- yilning 31-àvgusti Vàtànimiz tàriõi
sàhifàlàrigà îltin hàrflàr bilàn yozildi?
3. Mustàqillik tufàyli Vàtànimiz nimàlàrgà egà bo‘ldi?

---

5
1
To‘tiyo 
– judà àziz, muqàddàs nàrsà.
2
Zàrgîr 
– zar undiradigan, unumdor.
O‘zbåkistîn
Îrif To‘õtàsh
Îzîd Vàtàn, hur Vàtàn,
Tuprîg‘i zàr, dur Vàtàn.
Ko‘zimizgà to‘tiyo
1
Àylàsàk àrzir Vàtàn –
Sårquyosh O‘zbåkistîn,
Båqiyos O‘zbåkistîn!
Jilvàlànàr jàmîli,
Yurtlàrning bàrkàmîli.
Bir Vàtànki, zàrgîr
2
yår,
Hàm musàffî sàmîli –
Sårquyosh O‘zbåkistîn,
Båqiyos O‘zbåkistîn!
Tånglàr ichrà tångi yo‘q,
Eng muqàddàs, eng buyuk!
Ko‘pdir sàrhàdi kånglàr,
Bundày bàg‘ri kångi yo‘q –
Sårquyosh O‘zbåkistîn,
Båqiyos O‘zbåkistîn!
Bîràr yo‘li ziyoli,
Fàrîvînlik shiîri.
Bu o‘zigà båk bo‘lgàn,
O‘zbåklàrning diyori –

---

6
Sårquyosh O‘zbåkistîn,
Båqiyos O‘zbåkistîn!
1. Shå’rni to‘õtàmlàrgà riîya qilib, ifîdàli o‘qing.
2. Qîfiyadîsh so‘zlàrni àniqlàng.
3. Shå’rdàgi tàkrîrlàngàn misràlàrni qàytà o‘qing.
„Båqiyos“ so‘zini unga mos boshqa so‘z bilan al-
mashtiring.
Vàtàn
Miràziz À’zàm
Vàtàn bizning uyimiz,
Vàtàn bizning ko‘chàmiz.
Sîylàrdà sîf suvimiz,
Màzà qilib ichàmiz.
Îltin to‘là kînimiz,
Tàndir to‘là nînimiz.
Vàtàn màktàb, înàmiz,
O‘qishni o‘rgànàmiz.
Qirq õil hunàr o‘rgànib,
Yurtimni shîd qilàmàn.
Go‘zàl, erkin, muzàffàr,
Bîy và îbîd qilàmàn.
Mån shu yårdà ulg‘àydim,
Vàtànimni såvàmàn.
Kåràk bo‘lsà yurt uchun
Jînimni hàm båràmàn.

---

7
1. Nimàlàr bizning Vàtànimiz ekàn?
2. Muàllif shå’rni kimlàrgà bàg‘ishlàgàn?
3. Nima uchun Vatanimizni sevamiz?
Siz kelajakda Vàtànni qàndày qilib bîy và îbîd qili-
shingiz haqida so‘zlab bering.
She’rni yod oling.
Vàtàn mo‘tàbàrdir
Õurshid Dàvrîn
Insîn uchun hàvî, quyosh, suv, nîn, îtà-înà
qànchàlik àziz và muqàddàs bo‘lsà, Vàtàn hàm
shunchàlik mo‘tàbàrdir.
Vàtàn înà tuprîqdàn bîshlànàdi. Vàtàngà mu-
hàbbàt uning dàlàlàri, qir-àdirlàri, mîviyràng tîg‘làri,
dàsht-u sàhrîlàrigà bo‘lgàn muhàbbàtdàn bîshlànàdi.
Qàdimdà dushmànlàr turk dàvlàtining õîqîni
O‘g‘uzõîndàn ungà qàràshli tàshlàndiq, håch nàrsà
bitmàydigàn bir pàrchà yårni tàlàb qilishàdi.
Bîbîmiz shundà: „Vàtàn yolg‘iz bizning mulkimiz
emàs. Mîzîrdà yotgàn îtàlàrimiz và endi tug‘ilàjàk
àvlîdlàrimizning bu mubîràk tuprîqdà hàqlàri bîrdir.
Vàtàndàn îzginà bo‘lsà hàm, bir qàrich bo‘lsà hàm
yår bårmàkkà håch bir kimsàning hàqqi yo‘qdir“, dåb
jàvîb båràdilàr.
Biz Vàtànni såvmîqni dînî bîbîlàrimizdàn o‘rgàn-
mîg‘imiz kåràk. Insîn uchun Vàtàndàn îrtiq måh-
rigiyo
1
bîrmi? Yo‘q, àlbàttà! Vàtàn – înà kàbi
yagînà. Yagînàligi bilàn muqàddàs và båbàhîdir!
1
Mehrigiyo
– mehrni tortuvchi narsa.

---

8
1. Vàtàn nimàdàn bîshlànàdi? Vàtàngà bo‘lgàn muhàb-
bàt-chi?
2. O‘g‘uzõîn Vàtànni qàndày e’zîzlàgàn?
3. Nimà uchun biz Vàtànni såvishni bîbîlàrdàn o‘rgànàmiz?
Înà yårning tuprîg‘i înà sutidåk àziz.
Mustàqillik àhillikdàn
Po‘làt Mo‘min
Mustàqillik dågànin,
Bilib qo‘y nå ekànin.
Eng àvvàl mustàqillik –
Bo‘lmîq puõtà, àhillik.
Bu õil sifàt insîndà,
Fàzilàtdir hàr îndà.
Tànib îl hàq-huquqing,
Sàqlàgil îdîb-õulqing.
Såvgil înà yurtingni,
Kåtkàzmà làfz – burdingni.
Màg‘rur tutgil bîshingni,
Îldirmàgil îshingni.
Mustàqillik – dàdillik,
Tånglik ilà àhillik.
Îchiq gàp, ko‘pdir shàrti:
Bo‘l eng àvvàl el màrdi!
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Siz mustàqillikni sàqlàsh uchun nimà qilmîqdàsiz?
Shîirning màslàhàtlàrini so‘zlab bering.

---

9
Til qudràti
(Rivîyat)
Qàdim o‘tgàn zàmîndà ikki îlim fàrzàndgà ilm bårish
hàqidà suhbatlashib, tortishib qolishibdi. Fikrlàrini îqil
và îdil bir kishigà àytib, undàn bu bîràdà qày birlàri hàq
ekànliklarini so‘ràmoqchi bo‘lishibdi.
Olimlàrdàn biri fàrzànd ko‘rsà, riyoziyotdàn
1
, fà-
làkiyotdàn
2
sàbîq bårmîqchi, xorijiy tillàrni o‘rgàt-
mîqchi bo‘libdi.
Ikkinchi olim hàm fàrzànd ko‘rsà, ungà àvlîddàn
àvlîdgà mårîs qîlàdigàn àsîsiy bîylik – til ekànini
tushuntirmîqchi bo‘libdi. Înà tili uchun jînini hàm
fidî qilishni o‘rgàtmîqchi, tilgà õiyonàt qilmàslikni
uqtirmîqchi ekàn. Shuning uchun qo‘shiq, ertàk,
dîstînlàr àytib bårmîqchi bo‘libdi. Bu gàplàrni eshit-
gàn birinchi îlim qàh-qàh urib kulibdi. Ràqibini àqlsiz-
likdà àyblàbdi. O‘rtàdàgi tîrtishuv jànjàlgà àylànibdi.
1
Riyoziyot
– matematika.
2
Falakiyot
– astronomiya.

---

10
Shunda oqil kishi:
– Yurtdà ulug‘ dînishmànd bîr. Hîzir huzurigà bîràmiz,
hàmmàsini o‘shà yårdà hàl qilàmiz, – dåbdi.
Shundàn so‘ng ulàr dînishmànd îldigà bîrishibdi.
Donishmand hamma gàp-so‘zlàrni tinglàbdi.
Îõiri ikkinchi olimgà qàràb: „Fàrzàndgà bilim
o‘rgàtishdàgi såning fikrlàring mà’qul“, – dåbdi.
1. Olimlàrning istàgi nimàlàrdàn ibîràt edi?
2. Nimà uchun îqil kishi dînishmànd huzurigà bîrishni
màslàhàt bårdi?
3. Siz o‘z ona tilingizni såvàsizmi? Nimà uchun?
Înà tilim
Tursunbîy Àdàshbîyåv
Buyuk Tåmur jàhîn bo‘ylàb,
O‘z dîvrug‘in sîlgàn tilim.
Mir Àlishår bîbîmlàrdàn
Mårîs bo‘lib qîlgàn tilim.
Bîbur Mirzî shå’rlàridàn
Ràng và qiyos îlgàn tilim.
Shoh Mashrabni bulbuldayin,
Sayratgan ham ona tilim.
Mirtemirni shoir qilib,
Yayratgan ham ona tilim
Shundày tildàn tînàr bo‘lsàm,
Qiymà-qiymà bo‘lsin tilim.
Àllà bo‘lib jàrànglàgàn,
Înà tilim – jîn-u dilim.

---

11
Nima uchun shoir she’rda „Ona tilim — jon-u dilim“ degan?
Shå’rni yod îling.
Tuhfa
Oygul Suyundiqova
Qora dengiz bo‘ylarida
Jo‘sh uradi
1
katta bayram.
Bulg‘oriya
2
kuylarida
Do‘stlik, sport zavqi
3
xurram
4
.
Rus, ukrain, misr, yapon
Gimnastlari ichra o‘zbek
Gulg‘unchasi misli osmon
Yurt sha’nini ko‘tardi tik.
Malikamiz to‘qqiz yoshli,
Shohsupaga xo‘b yarashdi.
Nozik, xushro‘y ko‘z-u qoshi,
Do‘stlar havas-la qarashdi.
Mustaqillik – ulug‘ bayram,
Taralar xush erk nafasi.
Tuhfa
5
erur zo‘r chinakam,
G‘olib qizning g‘alabasi.
1
Jo‘sh uradi
–
to‘lib toshadi.
2
Bulg‘oriya
–
Bolgariya.
3
Zavq
–
ishtiyoq.
4
Xurram
–
shod, xursand.
5
Tuhfa 
– sovg‘a.

---

12
1. She’rni to‘xtamlarga rioya qilib, ifodali o‘qing.
1. Qora dengiz bo‘ylarida qanday bayram bo‘ldi?
2. Kim yurt sha’nini ko‘tardi?
3. Do‘stlari unga nima uchun havas bilan qarashdi?
Înà-Vàtàn
Muhàbbàt Hàmidîvà
Biz yashàyotgàn go‘zàl, båpîyon màmlàkàt O‘zbå-
kistîn dåb àtàlàdi. O‘zbåkistînning pîytàõti –
Tîshkånt. U judà go‘zàl shàhàr. Ko‘chàlàri kång,
îzîdà. Hàmmà yoqdà elåktr chirîqlàri chàràqlàb
turàdi. Poytaxtda turli millat kishilari yashaydilar va
mehnat qiladilar. Toshkent ko‘chalaridan avtobus,
tramvaylar qatnaydi. Bulardan tashqari yerosti
temiryo‘li – metro qurilgan. Toshkentda O‘zbekiston
havo yo‘llari aviakompaniyasi, ikkita temiryo‘l vokzali,
avtovokzallar bor. Poytaxtimizga har kuni chet
ellardan, viloyatlardan mehmonlar keladi. Toshkent
do‘stlik, tinchlik, birodarlik shahri sifatida butun
dunyoga mashhurdir.
O‘zbåkistîndà ko‘rkàm binîlàr, måhmînõînàlàr,
istirîhàt bîg‘làri, îrîmgîhlàr ko‘p. Shuningdek,
mamlakatimizda „Epika“, „Dàmàs“, „Kaptiva“ kàbi
yångil àvtîmîbillàr ishlàb chiqàrilmîqdà. Ulàrning
hàmmàsi õàlq uchun õizmàt qilàdi.

---

13
Poytaxtimizda ko‘p qavatli osmono‘par binolar,
istirohat bog‘lari, mehmonxonalar bor. Mustaqillik
maydoni, „Xalqaro anjumanlar saroyi“ shahar chiro-
yiga chiroy qo‘shib turibdi.
Biz o‘zimiz yashàb turgàn màmlàkàtni înà-Vàtàn
dåb àtàymiz. Buning sàbàbi nimàdà? Bu yårdà
qàdimdàn bizning îtà-bîbîlàrimiz yashàgàn. Biz
hàm shu yårdà tug‘ildik, shu yårdà ulg‘aymoqdàmiz.
Vàtànimiz bizni înàmiz kàbi o‘zining issiq bàg‘-
ridà måhr bilàn erkàlàydi. Shu sàbàbli hàm biz
Vàtànimizni înàmiz kàbi såvàmiz. Uning nîmini
înà-Vàtàn dåb àtàymiz.
1. Biz yashàyotgàn màmlàkàt qàndày nîmlànàdi?
2. Toshkentdà qàndày binolar qurilgan?
1. Pîytàõtimizning ko‘rinishi hàqidà so‘zlàng.
2. „Înà-Vàtàn“ so‘zining mà’nîsini tushuntirib
båring.

---

14
Îbîd màhàllà bo‘ylàb
Kàvsàr Turdiyåvà
Bizning màhàllà và ko‘y,
Hàr bir õînàdîn và uy.
Måhrlàrgà to‘lmîqdà,
Shundàn îbîd bo‘lmîqdà.
Undà hàr båkàt, guzàr,
Insînlàr bilàn go‘zàl.
Gullàrgà to‘lgàn ràstà,
Tutàr sizgà guldàstà.
Bizdà dîim qàynàr ish,
Hàr sîàtdà o‘zgàrish.
Undà bilim o‘chîg‘i,
Quvnîq màktàb dàrgîhi.

---

15
Màhàllà bîlàlàri
Tàrqàlib turli yoqqà,
O‘ynàshàr ko‘zbîylàg‘ich,
Båkinmàchîq và sîqqà.
Màhàllàm àjib ko‘rkàm,
U hàm bir kichik o‘lkàm.
1. Màhàllà bîlàlàri nimàlar bilàn shug‘ullànàdilàr?
2. Màhàllàni Vàtàn dåsà bo‘làdimi?
O‘zingiz yashayotgan mahalla hàqidà kichik màtn
tuzing.
Tîshkåntim – înàm
(„
Tîshkåntnîmà
“
dan pàrchà
)
Màqsud Shàyõzîdà
– Nimàsi ko‘p Tîshkåntning?
– Suvi, sîyi, sîyasi...
Tîshkåntgà iõlîsmàndning
Tugàmàs hikîyasi!..
– Nimàlàr ko‘p Tîshkåntdà?
– Îshlàr, ishlàr, kishilàr,
Sîzàndà-yu pàzàndà,
Ishchilàr, ishbîshilàr.
– Nimà ko‘rding Tîshkåntdà?
– Måvàlàrning àslini,
Dîim quyosh fàslini,
Quyosh bundà izzàtdà.

---

16
Tîng yorishgàn chîg‘làrdà
Yergà kulgu sîchilàr,
Shu uchun dudîqlàrdà
Sho‘õ g‘unchàlàr îchilàr.
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Birinchi, ikkinchi to‘rtlikdà Tîshkånt hàqidà nimà dåyilgàn?
3. „Nimà ko‘rding Tîshkåntdà?“ sàvîligà màtndàn jàvîb tîpib
o‘qing.
4. Oõirgi bàndning mazmunini o‘qituvchi yordamidà
izohlang.
Vàtànni suymàk
Àziz Àbduràzzîq
Qàdimdà Tîshkåntdày shàhri àzimdà Qàhràmîn
ismli bir pàhlàvîn yigit yashàgàn ekàn. U sîvrindàn
tushgàn pul-u buyumlàrning o‘zigà lîyig‘ini îlib, qîl-
gànlàrini kàmbàg‘àllàrgà tàrqàtàr ekàn.

---

17
Bir kuni Qahramon îtigà minib, qishlîqdàgi qàrin-
dîshlàrinikiga borish uchun yo‘lgà chiqibdi. Qishlîqqà
bîràdigàn yo‘l jàziràmà cho‘ldàn o‘tàr ekàn. Qàh-
ràmîn cho‘lning qîq o‘rtàsigà yåtgànidà bàqàlàrning
vàqillàb sàyràyotgànini eshitib qîlibdi. U bîrib qà-
ràsà, suvi yarimlàb qîlgàn eski hîvuzdà o‘ntàchà
bàqà sàyràyotgàn emish.
– Qo‘shig‘ingiz nimà hàqidà? – dåb so‘ràbdi
pàhlàvîn yigit.
– Mànà shu Vàtàn – hîvuzimiz hàqidà.
– Vàtàningiz judà hàm lîyqà, bo‘tànà-ku.
– Bàribir shu bizning jînàjîn Vàtànimiz, – då-
yishibdi bàqàlàr.
– Men sizlarni olib ketib, suvi tip-tiniq hîvuzgà
qo‘yib yubîrày. Rîzimisizlàr?
– Yo‘q, Vatan bitta bo‘ladi, ikkita bo‘lmaydi. Bizning
Vatanimiz ham mana shu hovuz. Biz shu yerda dunyoga
kelganmiz. Nima bo‘lsak ham mana shu hovuzda
bo‘laylik, – deyishibdi baqalar.
2 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

18
II
„Bulàrni qutqàrish kåràk“, dåb o‘ylàbdi Qàhràmîn. U
qurib qîlgàn àriq yoqàlàb kåtàvåribdi. Nihoyat, kichik-
rîq bir sîygà yåtib bîribdi. Sîydàn àriqqà suv o‘tàdi-
gàn yo‘l tîsh bilàn to‘sib qo‘yilgàn ekàn. Qàhràmîn
tîshni îlib tàshlàbdi, àriq bo‘ylàb shàrillàb suv îqibdi.
„Bu suv àlbàttà bàqàlàrgà yåtib bîràdi“, dåb o‘ylàbdi
õàlîskîr yigit.
Îràdàn bir yildàn ko‘prîq vàqt o‘tibdi. Qàhràmîn
yanà o‘shà cho‘l îrqàli qàrindîshlàrini ko‘rgàni bo-
ribdi. U judà ko‘p bàqàlàrning sàyràyotgànini eshi-
tib qîlibdi. Bîrib qàràsà, hovuz lim-lim to‘lib turgàn
emish. Hîvuzning qirg‘îqlàri turli-tumàn gullàr-u ko‘m-
ko‘k giyohlàr bilàn båzàngàn ekàn. Hîvuzning ichidà
vij-vij bàqàlàr sàyràyotgàn emish.
„Xàyriyat, – dåb o‘ylàbdi pàhlàvîn o‘zichà. – Mà-
nà, Vàtàn hàqidàgi qo‘shiq dàvîm etyapti. Xày-
riyat...“
1. Qàhràmînning qanday odati bor ekan?
2. Pahlavon qayerda bàqàlàrgà duch kålibdi?
3. Pàhlàvîn bàqàlàr bilàn nimà hàqidà so‘zlàshdi?
4. Nimà uchun bàqàlàr „Vàtàn bittà bo‘làdi“, dåbdilàr?
5. Qàhràmîn bàqàlàrni qutqàrish uchun nimà qilibdi?
O‘zga yurtning gulidan
O‘z yurtingning
cho‘li yaxshi.

---

19
O‘qituvchining o‘gitlàri
Ànvàr Îbidjîn
Ey o‘quvchi, bilki, hàr so‘z
Nîndåk àziz, nîndåk uvîl.
Til bîyligin bir bîg‘ dåsàk,
Hàr bittà so‘z – bittà nihîl.
Ulg‘àyib yot yurtgà bîrsàng,
Nå àtàlur eling, dårlàr.
Qày millàtning vàkilisàn,
Bîrmi înà tiling, dårlàr.
Shundà måning qutlug‘ tilim –
Nàvîiyning shå’ri, dågil.
Yurtim – Ulug‘båk-u Bîbur,
Àmir Tåmur yåri, dågil.

---

20
Màqtànmà håch qimmàt kiyim,
Îltinlàr-u qàsring bilàn.
Fàõr et dîim qudràtli yurt,
Bîy bilim-u kàsbing bilàn.
Ey o‘g‘il-qiz, îbro‘yingni –
Bàlànd tutmîq qo‘lingdàdir.
Såning îlàmdàgi nàrõing
Vàtàn, millàt, tilingdàdir.
1. O‘qituvchi înà tilimizning bîyligini nima bilàn qiyoslà-
gan?
2. She’rda dunyogà dîng tàràtgàn ulug‘ àjdîdlàrimiz nîmi
nimà màqsàddà tilgà îlingan?
3. Yurtimiz kålàjàkdà yanàdà qudràtli bo‘lishi uchun nimàlàr
tàlàb qilinàdi?
4. Shoir bu o‘gitlàri îrqàli o‘quvchilàrni qàndày fàzi-
làtlàrgà egà bo‘lishgà chîrlàmîqdà?
Vàtàn
(
Sàhnà
)
Erkin Màlikîv
Bîlà:
Înà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim.
Qîrli tîg‘làring, sårhîsil bîg‘làring, cho‘l-u biyobîn-
làring înàmdåk, îtàmdåk qàdrdîndir. Yerusti, yårîsti
bîyliklàring – bîyligimizdir. Bu quyosh o‘lkàsi – Îsiyo-
dà bittàsàn. Shuning uchun hàm såni dårlàr:
Bîlàlàr:
O‘õshàshi yo‘q bu go‘zàl bo‘stîn,
Dîstînlàrdà bitgàn gulistîn.

---

21
O‘zbåkistîn dåya àtàlur,
Uni såvib el tilgà îlur.
Bîlà:
Înà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim.
Jàhîn tàn îlgàn dînishmàndlàr nàbiràsimàn.
Dunyogà dîstîn bo‘lgàn To‘màris, Shirîq, Jàlîliddin
Màngubårdi àvlîdimàn.
Bîlàlàr:
Kuychilàri o‘qiydi yallà,
Àyollàri àytàdi àllà,
Pàzàndàsi yopàdi shirmîn,
Qàrilàri kutàdi måhmîn.
Bola:
Îlàmni màhliyo etgàn qàdimiy shàhàrlàr:
Buõîrî, Sàmàrqànd, Õîràzm mån uchun jînli bir
kitîb. Shuning uchun dårlàr:
Bîlàlàr:
O‘õshàshi yo‘q bu go‘zàl bo‘stîn,
Dîstînlàrdà bitgàn gulistîn.

---

22
O‘zbåkistîn dåya àtàlur,
Uni såvib el tilgà îlur.
Bîlà:
Înà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim.
Bugun sån îzîdsàn, mustàqilsàn. O‘z dîning, o‘z
nåfting, o‘z gàzing, o‘z màshinàng, o‘z pàõtàng, o‘z
îltining bîr.
Jàhîndà o‘z o‘rning, o‘z îbro‘ying bîr. Shuning
uchun dårlàr:
Hàmmà:
Înà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim.
1. Màtndà înà-Vàtànimiz qàndày tàsvirlàngàn?
2. Sizlàr kimlàrning àvlîdisiz?
3. Tinch và îbîd yurtning îdàmlàri nimà bilàn shug‘ullà-
nàdilàr?
4. Hàmmàning „Onà-Vàtànim! Sångà fidîdir jîn-u tànim“,
dåyishigà sàbàb nimà?
Elga xizmat —
Oliy himmat.
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash
1. Siz qàysi råspublikàdà yashàysiz?
2. Vatanimiz hàqidà nimàlàrni bilib îldingiz?
3. Kelajakda Vatanimizga qanday xizmat qilmoqchisiz?
4. Bo‘limdàn yod îlgàn shå’rlàringizni àytib båring.
5. „Biz Vatanning kelajagimiz“ mavzusida kichik hikoya
yozing.
6. „O‘qituvchining o‘gitlàri“ shå’ridà o‘quvchilàrni qàndày
fàzilàtlargà egà bo‘lishgà da’vat etiladi?

---

23
Qo‘shiqlar
Mustàqil, hur Vàtàndà
O‘ynàb kulàmàn, deymàn.
Vàtànimni yashnàtib,
Dîstîn qilàmàn, deymàn.
Mehnàt qilib yurtimdà,
Bîg‘-u bo‘stîn yaràtib,
Bulbullàrni sàyràtib,
Gulzîr qilàmàn, deymàn.
Mustàqil, hur Vàtàndà
Keling, do‘stlàr, o‘ynàylik.
Îzîd diyor yallàsin
Birgàlikdà kuylàylik.
ÕÀLQ ÎG‘ZÀKI IJÎDI

---

24
Àllà
Àllà, bîlàm, àllà-yo,
Tîg‘ yuràklim, àllà-yo,
Õîlis tilàklim, àllà-yo.
Àllà, bîlàm, àllà-yo,
Qo‘riqlîvchi înàng bîr,
Àllàlîvchi mîmîng bîr,
Shukur qilgin, bîbîng bîr,
Àllà, bîlàm, àllà-yo,
Shàrîfàtli zàmîndà
Iqbîling kulsin, àllà-yo.
1. Siz yanà qàndày xalq qo‘shiqlàrini bilàsiz?
2. Qo‘shiqlarni yod oling.
Bîtir mergàn và chàqimchi
(O‘zbek õàlq ertàgi)
Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn, tîg‘ îràlig‘idà, qirq
uyli îvuldà Bîtir degàn dovyuràk mergàn yigit o‘tgàn
ekàn. Bir yili qish qàttiq kelib, îvulning mîli qirilibdi.
Dîni tugàb, îdàmlàri îch qîlibdi. Îdàmlàrning îg‘ir
àhvîldà qîlgànini ko‘rgàn Bîtir mergàn pîdshîning
mîllàridàn keltirib, îdàmlàrgà sî‘yib beràveribdi. Shu
bilàn õàlq qishdàn esîn-îmîn chiqib îlibdi.
Shu îvuldà bir chàqimchi kishi bo‘lgàn ekàn. U
pîdshîgà bîrib, Bîtir mergànni chàqibdi.
– Îlàmpànîh, Bîtir degàn yigit sizning mîllà-
ringizni o‘g‘irlàyapti, – debdi.

---

25
Pîdshî Bîtir mergànni îlib kelish uchun nàvkàr-
làrni yubîribdi. Àmmî nàvkàrlàrgà Bîtir mergàn ràd
jàvîbini beribdi. Mergàn nàvkàrlàrni jo‘nàtib, pîd-
shîning îldigà o‘zi bîribdi. Pîdshî Bîtir mergànni
so‘ràmày-netmày dîrgà îsmîqchi bo‘libdi. Shundà
mergàn pîdshîgà:
– Tàqsiri îlàm, Sizgà sàvîllàrim bîr. Shulàrgà
jàvîb bering, so‘ngrà dîrgà îssàngiz rîzimàn, – debdi.
Pîdshî:
– Qànàqà sàvîllàr? – deb so‘ràbdi.
Bîtir mergàn pîdshîgà:
– Tàqsir, bîlà îch qîlsà, kimdàn nîn so‘ràydi? –
debdi.
Pîdshî o‘ylàb turib:
– Îtàsi bilàn înàsidàn so‘ràydi, – debdi.
– Bîlà kimgà erkàlik qilàdi? – deb so‘ràbdi yanà
mergàn.
– Îtà-înàsigà, – deb jàvîb beribdi pîdshî.
– Undày bo‘lsà, tàqsir, men sizning mîlingizni
yolg‘iz o‘zim o‘g‘irlàb yegànim yo‘q. Qirq uyli îvulimni
qishdàn sîg‘-sàlîmàt îlib chiqdim. Ulàrni o‘limdàn
sàqlàb qîldim. Õàlq qirilib ketsà, kimgà pîdshîlik
qilàrdingiz? Fàrzànd îch qîlsà-yu, îtàsidàn nîn so‘-
ràsà, gunîhmi? Siz el-yurt îtàsisiz. Àyting-chi, biz,
fuqàrîlàr nînni sizdàn bîshqà kimdàn so‘ràylik? –
debdi Bîtir mergàn.
Bu gàplàrni eshitib hàyrîn bo‘lgàn pîdshî:
– Chàqimchini chàqiring, – debdi.
Nàvkàrlàr chàqimchini îlib kelibdilàr. Pîdshî:

---

26
– Bîtir mergànni yomînlàgàn bu chàqimchi bir
kuni bîshqà kishini hàm yomînlàydi. Buni dîrgà
îsing, – deb buyuribdi. Bîtir mergàngà esa to‘n
kiygizib, îvulgà îqsîqîl etib tàyinlàbdi. Bîtir mergàn
îvuldà kàttà îbro‘ tîpib, murîd-màqsàdigà yetibdi.
1. Nima uchun podshoh botir merganni chaqirtiribdi?
2. Pîdshî bilàn Bîtir mergànning suhbàtini o‘qing.
3. Pîdshî chàqimchini nimà uchun jàzîlàbdi?
4. Ertàk qàhràmînlàridàn qàysi biri sizgà yoqdi? Nimà
uchun?
Hàlîllik
(O‘zbek õàlq ertàgi)
O‘tgàn zàmîndà bir dehqîn bo‘lgàn ekàn. Uning
kàmbàg‘àl îshnàsi bîr ekàn. Kunlàrdàn bir kuni u
dehqîndàn bir tànîb yerini sîtishni iltimîs qilibdi.
Dehqîn yerning bir chekkàsini kàmbàg‘àl îshnàsigà
sîtibdi.
Yerni îlgàn îdàm bir qàlin îg‘àynisidàn qo‘sh
ho‘kiz îlib kelib, yer hàydàyotgànidà, îmîchning tishi
bir nimàgà tegibdi. Dehqîn pàrvî qilmày hàydày-
veribdi. Qàytib o‘shà yergà kelgànidà îmîchning
tishi yanà hàligi nàrsàgà urilibdi. Kàmbàg‘àl dehqîn:
„Ilgàri bu yerdà dàràõt bo‘lgàn, uning to‘nkàsi qîlib
ketgàn, shekilli“, deb o‘ylàbdi.
U ketmîn îlib kelib, îmîch tishigà qàdàlgàn nàr-
sàni kovlày bîshlàbdi. Nihîyat, u yerdàn õumchà
chiqibdi. Uni îchib qàràsà, ichi to‘là tillà emish.

---

27
Dehqîn yerning qîlgàn qismini hàm hàydàb, urug‘
sepibdi. So‘ng ho‘kizlàrni egàsigà tîpshiribdi. Õum-
chàdàgi tillàni ko‘tàrib, to‘g‘ri yer sîtgàn dehqîn
îshnàsining uyigà bîribdi. U îshnàsigà:
– Sizdàn îlgàn yerimni hàydàyotgàn edim, mànà
shu õumchàni tîpib îldim, ichidàn tillà chiqdi. Uni
o‘zingizgà îlib keldim, – debdi.
Dehqîn kàmbàg‘àlgà:
– Men sizgà yerni sîtgànmàn. Demàk, u yerdà
nimàiki bo‘lsà, sizniki bo‘làdi. Men yer tàgidà nimà
bîrligini bilmàgànmàn. Sizgà õudî beribdi. Bîlà-chà-
qàngiz bilàn màzà qilib yashàng, – deb õumchàni
îlmàbdi.
Kàmbàg‘àl dehqîn esà: „Bu bîshqà kishining
nîni. Uni îlsàm, o‘g‘ri, jinîyatchi bo‘lib qîlàmàn“,
deb o‘ylàb, õumchàni yanà bîy dehqîngà uzàtibdi.
Ikkàlàsi hech kelishà îlmàbdi.
Nihîyat, bir donishmandning oldiga bîràdigàn, un-
dan so‘ràb, bu ishni hàl qilàdigàn bo‘lishibdi ...

---

28
Donishmand „Qishlîqdàgi yetim-yesir và bevà-be-
chîràlàrgà bo‘lib beringlàr“, deb màslàhàt beribdi.
Bungà dehqîn hàm, kàmbàg‘àl hàm rîzi bo‘libdi.
Shundày qilib, ulàr tillàni qishlîqdàgi bevà-be-
chîràlàrgà, kàmbàg‘àl, yetim-yesirlàrgà tàrqàtishibdi.
Kàmbàg‘àl dehqîn esà o‘z mehnàti bilàn hàlîl
kun ko‘rib, murîd-u màqsàdigà yetibdi.
1. Bîy dehqîn nimà uchun o‘z yerini sîtibdi?
2. Kàmbàg‘àl dehqîn và uning îshnàsi nimà uchun
donishmand huzuriga bîrishibdi? Donishmand ularga
qàndày màslàhàt beribdi?
3. Siz nima deb o‘ylaysiz, kàmbàg‘àl dehqîn to‘g‘ri
ish qildimi?
Dînishmànd yigit
(
O‘zbåk õàlq ertàgi)
O‘tgàn zàmîndà bir dînishmànd chîl yashàgàn
ekàn. Uning uch o‘g‘li bo‘lgàn ekàn. O‘g‘illàri
vîyagà yåtgàch, chîl ulàrgà shundày dåbdi:
– Bîlàlàrim, mån sizni yåyish-ichishdàn kàm-
sitmày o‘stirdim. Endi îtlàninglàr, turli shàhàrlàrgà
bîrib, qo‘rg‘în sîlib kålinglàr!
To‘ng‘ich o‘g‘il îtàsi tîpgàn îltin-kumushlàrdàn
îlibdi. Fàrg‘înà vîdiysining hàmmà shàhàrlàrigà
bîribdi. U yårlàrgà bittàdàn kàttàkîn uy sîlibdi.
O‘rtànchà o‘g‘il bo‘lsà, Buõîrî, Sàmàrqànd
tîmînlàrgà bîrib, qo‘rg‘înlàr qurdiribdi.
Kånjà o‘g‘il îqil, dînî ekàn. U o‘zicha: „Dàdàm
turli shàhàrlàrdà qo‘rg‘în sîlinglàr, dåyish bilàn hàr

---

29
bir shàhàrdàn do‘st, yor-birîdàr îrttiringlàr, dåmîq-
chi. Men bîshqà shàhàrlàrgà bîrib, uy sîlib yur-
mayman!“ dåbdi. Kånjà o‘g‘il sàfàrgà chiqib kåtibdi.
U qàyårgà bîrsà, u yårdà eng yaõshi, vàfîdîr
kishilàrni tîpib, ulàr bilàn do‘stlàshibdi. U o‘z
sàfàri dàvîmidà o‘rtîqlàri îràsidà màshhur bo‘lib
kåtibdi. U àkàlàridàn àvvàl uyigà qàytibdi.
Chîl bir kuni:
– Qàni, kim qàysi shàhàrgà qàndày qo‘rg‘on
qurdi? Yuringlàr, bir àylànib ko‘rib kålàmiz, – dåbdi.
U o‘g‘illàri bilàn birgà kàttà o‘g‘li qurgàn qo‘r-
g‘îngà bîribdi. Qàràsà, uy-jîyning o‘zi so‘ppàyib
îdàmsiz turgàn emish.
Chîl indàmàbdi. So‘ngrà o‘rtànchà o‘g‘lining qil-
gàn ishini ko‘zdàn kåchiribdi. Uniki hàm õuddi
àkàsinikigà o‘õshàr ekàn.
– Bu qo‘rg‘înlàrning îdàmlàri qàni? – dåb so‘-
ràbdi chîl. To‘ng‘ich và o‘rtànchà o‘g‘il ungà jàvîb
bårà îlmàbdi. Hàmmàlàri kånjà o‘g‘ilning yor-bi-
rîdàrlàri yashàydigàn jîylàrgà bîrishibdi. Ulàrni kenja
o‘g‘ilning yor-u do‘stlari izzàt-hurmàt bilàn kutib
îlibdilàr, kåtmà-kåt ziyofàtdàn bo‘shàmày qîlibdilàr,
shundà chîl o‘g‘illàrigà qàràb bundày dåbdi:
– Hàr bir shàhàrdàn îrttirilgàn do‘st u yårgà bir
qo‘rg‘în qurish bilàn tång. Måning màqsàdimni fàqàt
kånjà o‘g‘lim tushunibdi. Måning ismim, bilim-tàjribàm
ungà mårîs bo‘lib qîlsin.
1. Ota o‘g‘illariga qanday topshiriq beribdi?
2. Otaning maqsadini qaysi o‘g‘il to‘g‘ri tushunibdi?
3. Ertakdan qanday xulosa chiqardingiz?

---

30
Àhillik – ulug‘ bàõt
(Qirg‘iz õàlq ertàgi)
Qàdimdà dînishmànd bir chîl o‘tgàn ekàn. Uning
yåtti o‘g‘li bîr ekàn. Låkin ulàr îtàlàrining so‘zigà
kirmàs, hàr qàysisi o‘zichà ish tutàr ekàn. Kàttàlàri
kichiklàrini do‘ppîslàb, kichiklàri kàttàlàrigà qarshi
bo‘lib yuràr ekàn. Îdàmlàr:
– Àqlli chîlning o‘g‘illàri õo‘p àhmîq bo‘lib o‘s-
yapti-dà, – dåyishàrkàn. O‘g‘illàrni yolg‘iz uchràt-
gàndà ulàrgà tànbåh bårishàrkàn.
Kunlàrdàn bir kun chîl o‘rmîngà bîribdi-dà, yo‘-
g‘înligi bîsh bàrmîqdày kålàdigàn nîvdàlàrdàn yåt-
titàsini qirqib kålibdi. So‘ng o‘g‘illàrini chàqirib:
– Bîlàjînlàrim, sizlàrning kuchingizni sinàb ko‘r-
mîqchimàn. Mànà shu yåttità nîvdàni bir dàstà
qilib sindiringlàr-chi, – dåbdi.
O‘g‘illàri nàvbàt bilàn urinib ko‘rishibdi, låkin
uddàsidàn chiqishà îlmàbdi. So‘ngrà îtàsi o‘g‘il-
làrigà bittàdàn nîvdà båribdi, o‘g‘illàr ulàrni bir
zumdà sindirishibdi. Shundàn kåyin îtà o‘g‘illàrigà:
– Mànà, ko‘rdingizmi, bittà nîvdàni tåz sindir-
dingiz, dàstàlàngànigà esà kuchingiz yåtmàdi. Àgàr
birlàshib, àhil yashàsàngiz, håch qàndày dushmàn
sizlàrni yångà îlmàydi, – dåbdi.
Chîl îràdàn sàl o‘tmày îlàmdàn o‘tibdi.
O‘g‘illàri esà inîq yashày bîshlàshibdi. Kichiklàri
kàttàlàrining so‘zigà qulîq sîlàdigàn, hàmmàlàri
ishlàb, bir-birlàrigà ko‘màklàshàdigàn bo‘lishibdi.
Shundàn kåyin õàlq „Àhillik – ulug‘ bàõt“ dågàn
nàqlni tåz-tåz tàkrîrlàydigàn bo‘libdi.

---

31
1. Ertàkning bîshidà chîlning o‘g‘illàri hàqidà nimà
dåyilgàn?
2. Chîl nîvdàlàrni o‘g‘illàrigà nimà uchun dàstàlàb
båribdi?
3. Ertàkdàn qàndày õulîsàgà kåldingiz?
Adabiy ertaklar
Chumchuqcha
(Ertàk)
Mahmud Murodov
I
Bîr ekàn-u, yo‘q ekàn. Bir uyning bo‘g‘otida
chumchuq oilasi yasharkan. Ota bilan ona pala-
ponlarga galma-gal ovqat tashishar ekan...
Chumchuq bolalari asta-sekin mayin pat chiqari-
shibdi. Keyin qalin patlar kiyib olishibdi. Bir kuni
eng katta chumchuq bola tavakkal qilib inidan
sakrab yerga tushibdi. Uning hech qayeri og‘rimabdi.
Chunki u sekin tushibdi. Uning sekin tushishiga qa-
notlari yordam beribdi. Chumchuqchaning o‘z holicha
ovqat yeyayotganini ko‘rib ota-onasi xursand bo‘libdi.
Buni ko‘rgan boshqa chumchuq bolalari ham inidan
tushib kelishibdi. Ota-onasi ular oldida „chiriq-chiriq-
chiriq“ deb parvona bo‘libdi. Bu „chiriq-chiriq“ degani
„yashanglar, bolalarim“, degani ekan.
Shu tarzda oradan bir necha kun o‘tibdi.
II
Bir kuni Ahmad degan bola qo‘lida rogatka bilan
kelib qolibdi. U tekkanga tegib, tegmaganga kesak
otadigan bola ekan.

---

32
Ahmadning daraxtda shoxdan shoxga qo‘nib, qurt-
qumursqa terib, yayrab o‘ynab yurgan chumchuqlarni
ko‘rib g‘ashi kelibdi. U rogatkasidan ona chumchuqni
mo‘ljallab tosh uchiribdi. Buni eng katta chumchuq
bola sezib qolibdi. U ko‘ksini qalqon qilib, onasini
to‘sibdi, lekin tosh zarbidan shu zahoti pitirlab
yiqilibdi.
Ahmad sevinib: „Tegdi, tegdi!“ – deb qichqiribdi.
Lekin o‘ziga qarab irillab kelayotgan itni ko‘rib
qochib qolibdi. Ona chumchuq bolasi oldida gir-gir
aylanibdi. Bolasining bir oyog‘i singan ekan. Chum-
chuqcha bir necha bor „chiriq-chiriq“ debdi. Bu:
„Onajon, meni dunyoga keltirdingiz, boqdingiz, o‘s-
tirdingiz. Siz uchun jonimni berishga tayyorman“, de-
gani ekan.
Shu payt it chumchuqchani asta labiga qisibdi-
da, egasi Rahimjonning oldiga olib boribdi. Rahimjon
darrov chumchuqchaning oyog‘iga cho‘p bog‘labdi.
Uni yashikka solib boqibdi. Ona chumchuq ham
ovqat keltirib turibdi. Hozir chumchuqcha tuzalib
ketganmish. Endi u o‘zi mustaqil yasharmish. Lekin
har kuni onasiga salom berib, Rahimjonga rahmat
aytib o‘tishni sira unutmasmish.
1. Ertakning ikkinchi qismini so‘zlab bering.
2. Chumchuqchaning „chiriq-chiriq“ degani nima degani?
Matndan shu o‘rinni topib o‘qing.
3. Ahmadga qanday baho berasiz?
4. Qismlarga sarlavha qo‘ying.

---

33
Dànàkvîy
Yayrà Sà’dullàyevà
I
Bîr ekàn-dà, yo‘q ekàn. Yesàng bir hàftàgàchà
to‘q tutàdigàn Shàftîlivîy bîr ekàn. To‘ravoyning
shàftîlidàn yegisi kelibdi. Buni sezgàn Dàràõtmîmî
tilgà kirib:
– Yeging kelyaptimi, bîlàkày? – debdi.
– Judàyam, – deb yubîribdi To‘ravîy. Shundà Dà-
ràõtmîmî àstà shîõlàrini yergà egibdi.
To‘ravîy qip-qizil shàftîlini îlibdi. Negàdir qip-qizil
bo‘lsà-dà, qàttiqrîq ekàn. „He, bunisi õîm ekàn“,
debdi-yu, îtib yubîribdi. Bîshqà shàftîlini îlibdi. Uni
àpil-tàpil yebdi-dà, dànàgi bilàn nàridà turgàn mu-
shukni mo‘ljàlgà îlibdi. Yanà shàftîli uzib, dà-
nàklàrini îyog‘ining îstigà îlib tepkilàbdi.
Shu pàyt ingràgàn îvîz eshitilibdi. Qàràsà, bî-
yagi îtib yubîrgàn dànàklàridàn bittàsining àhvîli
yomîn emish. Qîlgànlàri ungà àchinib yig‘làyot-
gànmish. Ulàr To‘ravîyni ko‘rib qîchà bîshlàshibdi.
To‘ravîy hàyrîn bo‘libdi.
– Qàyoqqà qîchyapsizlàr?
– Sendàn qo‘rqàmiz-dà, – debdi dànàk.
– Àchchiqsàn-dà, shuning uchun tepàmàn.
Bu gàp dànàkkà judà àlàm qilib ketibdi. Bu
ishdàn Dàràõtmîmî hàm rànjibdi.
II
Kunlàrning biridà To‘ravîyning înàsi kàsàl bo‘lib
qîlibdi. Kundàn kungà nàfàs îlishi qiyinlàshib, îzib-
3 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

34
to‘zib ketàveribdi. Tàbiblàrning qilmàgàn dîrisi qîl-
màbdi.
Shundà shifîkîr: „Qàysidir qishlîqning bîlàlàri
ko‘p-ko‘p shàftîli dànàgini yig‘ishgànmish. Îlimlàr
dànàkning màg‘zi và po‘chîg‘idàn sehrli dîri tàyyor-
làshgàn emish. Dîrilàr ming dàrdgà dàvî bo‘làyot-
gànmish“, debdi.
To‘ravîy bu gàpni eshitibdi-yu, tàshqàrigà îti-
libdi. Yer yuzidàgi bàrchà dànàklàrni yig‘ib kel-
mîqchi bo‘libdi.
– Dànàklàr, hîy dànàklàr! – deb chàqiribdi.
Hech qàndày jàvîb bo‘lmàbdi.
– Hîy, dànàklàr! – deb îvîzi bîrichà yanà
chàqiribdi. Hech qàndày jàvîb bo‘lmàbdi. Tî‘ravîy:
„Endi nimà qildim. Îyijînimgà dànàkni qàyerdàn
tîpàmàn“, deb ko‘zigà jiq-jiq yosh îlibdi. O‘shàndà
dànàklàrni tepgànigà àfsuslanibdi.

---

35
– Jîn dànàkjînlàr, bekinib yotgàn bo‘lsàngiz, chi-
qinglàr, – deb yalinibdi.
Shu pàyt mitti dànàkvîy chiqib kelib:
– Yalingàningizni eshitib uyg‘înib ketdim, To‘-
ravîy àkà. O‘shàndà sizdàn qo‘rqqànimdàn bekinib
îlgàndim, – debdi.
– O‘zim hàm seni qidirib yurgàndim, Mittivîy, –
debdi uni erkàlàb bîlà. – Mengà judà-judà hàm
keràk bo‘lib qîlding.
Dànàkvîy suyunib bir silkingàn ekàn, ustidàgi
õàs-cho‘plàr tushibdi. Bîlàning îldigà tushib,
pildirab ketà bîshlàbdi.
Dàràõtmîmî shîõlàrini màmnun qimirlàtib, To‘ra-
vîygà debdi:
– Mevàlàr g‘àrq pishgàndà àkà-ukàlàring bilàn
kel. Qîp-qîp dànàk yig‘àsàn. Undàn qànchàdàn
qànchà bemîrlàr shifî tîpàdi.
1. To‘ravîy shàftîlilàrgà qàndày munîsàbàtdà bo‘libdi?
2. Nimà
uchun To‘ravîy yer yuzidàgi dànàklàrni yig‘ib
kelmîqchi bo‘libdi?
1. To‘ravîyning mitti dànàkvîy bilàn uchràshuvini so‘zlàb
bering.
2. Ertàk màzmunini gapirib bering.

---

36
Arazlagan koptok, kitob va qalam
(Ertàk)
Muazzam Ibrohimova
I
Bor ekan-da, yo‘q ekan, Sanjar ismli dangasa
bola bo‘lgan ekan, uning xonasidagi javonda ertak
kitob, futbol maydonini ko‘rmaydigan koptok, „Menda
hech rasm chizmaydi“, deb ranjiydigan qalam yashar
ekan. Sanjar maktabdan zo‘rg‘a sudralib qaytib kelib,
sumkasini bir burchakka otibdi. Yechinib, uxlab qo-
libdi. Buni ko‘rib turgan javondagi kitob sumka ichi-
dagi darsliklarning ahvoliga achinib:
— Bechoralarning qovurg‘alari sinib ketgandir, —
debdi.
Qalam va koptokning ham sabri tugabdi. Ular
birgalikda Sanjardan yaxshiroq bolani topmoqchi
bo‘lishibdi.

---

37
Qalam barcha rangli do‘stlarini to‘plab, Boburning
oldiga ketib qolibdi. Ertak kitob javondan tushib,
barcha kitoblarni yoniga chaqiribdi. Sumka ichidagi
darsliklarni ham olibdi. Ular Malikaning uyiga ke-
tishibdi. Uning qo‘lidan kitob tushmas ekan.
Koptok Sanjarning partadoshi Behruzning oldiga
boribdi. U uy vazifalarini qilgach, futbol maydonidan
chiqmas ekan.
1. Ertàkni ifodali o‘qing.
2. Javondagi kitob, koptok, qalamlarning boshqa bolalar-
ning yonida ketish sababini so‘zlang.
3. Ertakni rollarga bo‘lib o‘qing.
II
Yozgi ta’til boshlanibdi. Sanjar ham boshqa bo-
lalar qatori oromgohga boribdi. Oromgohda ba’zi
bolalar kitob, boshqalari rasm chizar, o‘g‘il bolalar
esa futbol o‘ynashar ekan.
Sanjar juda zerikibdi, ertak o‘qimoqchi bo‘lib
qarasa, kitobi Malikada, rasm chizmoqchi bo‘lsa,
qalamlari Boburda ekan.
Bolalarga qo‘shilib futbol o‘ynamoqchi bo‘lsa,
Sanjarni ko‘rgan koptok maydondan chiqib ketibdi.
Bu Behruzning oldiga ketib qolgan o‘zining koptogi
ekan. Sanjar qilgan ishidan juda pushaymon bo‘-
libdi.
— Endi dangasalik qilmayman! — deb hamma-
ning oldida va’da beribdi. Koptogi, qalamlari va
kitoblaridan astoydil kechirim so‘rabdi.

---

38
1. Sanjar oromgohda qanday ahvolga tushdi? So‘zlang.
2. Sanjarning hammaning oldida bergan va’dasini aytib
bering.
Yurt boshiga ish tushsa, er yigit hozir.
M à s à l l à r
Qàysàr buzîqchà
Îlim Qo‘chqîrbekîv
Yaylîvdà bir buzîqchà
Àràzlàbdi to‘dàdàn.
Ketib qîlib uzîqqà,
Àdàshibdi pîdàdàn.
Yakkà o‘zi o‘tlàrkàn,
Bîrib yaylîv to‘rigà.
Buzîq shundà to‘sàtdàn
Duch kelibdi bo‘rigà.
Mà’ràsà hàm qànchà u,
Bilmàbdi do‘stlàri hech.
Màzà qilib îch bo‘ri
Uni yebdi o‘shà kech.
Bîbîlàr bu hàqdà der:
„Bo‘lingànni bo‘ri yer“.

---

39
1. Nimà uchun buzîq bo‘riga duch keldi?
2. Do‘stlik, àhillik hàqidà yanà qàndày màqîllàrni bilàsiz?
1. Màsàlni ifîdàli o‘qing.
2. Îõirgi misraning màzmunini so‘zlàb bering.
O‘jàr Tîshbàqà
Hamidulla Yoqubîv
Bir o‘jàr yosh Tîshbàqà,
Injiq, bebîsh Tîshbàqà
Înàsigà: Dîd! – dedi,
– Mengà ilîj tîp, – dedi.
Keràgi yo‘q kîsàmning,
Bundà yurish îsînmi?
Õàlàqit beràr, qàràng,
Chîpàmàn sekin, àràng.
Quyonni ushlîlmàsàm,
Sichqînni mushtlîlmàsàm.
Îna sho‘rlik yupàtàr,
Bîlà ko‘nglin ko‘tàràr:
– Kîsàng jîninggà huzur,
G‘àlvà qilmà, qo‘y, tek yur.
Sengà qàlqîn ust-u bîsh,
Gàpgà kir, bo‘lmà bebîsh.
– Yo‘-o‘-o‘q! – deb o‘rmàlàb qàysàr,
Înàsin jerkib vàysàr.
Kîsàsin ulîqtiràr,
Pàrchà go‘sht bo‘lib yuràr.

---

40
Àmmî jilîlmàs qittàk,
Bîtàr tîsh và cho‘kirtàk.
Yalàng‘îch yurish kulgi,
Ko‘rsà hàp yutàr tulki.
Jish Tîshbàqà yurîlmày,
Chîpîlmày và turîlmày
Kîsàgà kiràr qàytib,
Înàgà uzr àytib.
Endi o‘jàrlik qilmàs,
Înà so‘zidàn chiqmàs.
1. Yosh Tîshbàqàning jànjàl qilish sàbàbini àyting.
2. Nimà uchun yosh Tîshbàqà înàsidàn uzr so‘ràdi?
1. Màsaldàn înà nàsihàtini tîpib o‘qing và tushungàning-
izni so‘zlàng.
2. Shîirning Tîshbàqà hàqidàgi õulîsàsini àytib båring.
Usti tosh, osti tosh,
To‘rt oyoqli bitta bosh.
Màqîllàr
Vàtàn hàqidà
Vàtànni sotgan er bo‘lmas.
Vàtàni bîrning bàõti bîr,
Mehnàti bîrning tàõti bîr.
Înà yurting – oltin beshiging.
(Toshbaqa
)

---

41
Do‘stlik hàqidà
Bàliq suvsiz yashàmàs,
Insîn – do‘stsiz.
Dàràõtni tîmiri,
Îdàmni do‘sti sàqlàr.
Kitîb hàqidà
Kitîbdàn yaõshi do‘st yo‘q.
Kitîb – bilim mànbàyi.
Ilm-fàn hàqidà
Bilàgi zo‘r birni yiqàr,
Bilimi zo‘r mingni.
Ko‘p o‘qigàn ko‘p bilàr.
Îdîb-àõlîq hàqidà
Bîlà àziz, îdîbi undàn àziz.
Yomîndàn qîch, yaõshigà yondàsh.
Îtà-înà và fàrzànd hàqidà
Îtà-înàng – dàvlàting.
Îtà-bîlà – bir bîg‘,
Biri – gul, biri – bîg‘bîn.
Siz yanà qàndày màqîllàrni bilàsiz?

---

42
Tîpishmîqlàr
Beli bog‘liq pichoqlar,
Bir-birini quchoqlar.
Qizdirsang ishlar,
Kiyim tekislar.
O‘zim silliq tàyoqmàn,
Keksàlàrgà kerakmàn.
Tundà ko‘rib cho‘g‘ deysàn,
Tîngdà ko‘rib yo‘q deysàn.
Ongimizgà nur sîchàr,
Sirlàr eshigin îchàr.
Îlsàm o‘ng qo‘lgà,
Tushàdi yo‘lgà.
Bo‘làr sàriq yo qizil,
Yer tàgidà yetilàr.
Ustidà yashil to‘ni,
Yoz-u qish yechmàs uni.
Siz yana qanday topishmoqlarni bilasiz?

---

43
Làtifàlàr
Insîf
Àfàndi õurjunining ikki ko‘zini yukkà to‘ldirib,
eshàgigà îrtdi và ustigà o‘zi minib, uyigà jo‘nàdi.
Îriq eshàk îg‘ir yuk îstidà zo‘rg‘à qàdàm bîsib
bîràr edi.
Yo‘ldà birîv Àfàndini ko‘rib:
– Àfàndi! Eshàkkà judà jàbr qilibsiz-ku! – dådi.
Àfàndi hàm eshàgigà qàràb, o‘zichà insîfgà
kålgàn bo‘ldi.
– Dàrvîqå, båchîrà jînivîrning yuki hàqiqàtàn
judà îg‘ir bo‘lib kåtibdi, – dådi và eshàkdàn
tushmày, õurjunni îlib, o‘z yålkàsigà tàshlàdi.
Afandining harakatidan nima o‘zgardi?
Hushtàkkà tugmà
Pîdshîning hîvliqmà vàziri bîr edi. Bir kuni u
màqtànà bîshlàdi:
– Dunyodà men o‘qib o‘rgànmàgàn ilm-hunàr qîl-
màdi. Men yechmàgàn màsàlà yo‘q.

---

44
Bu gàplàrdàn àchchiqlàngàn Àfàndi:
– Shundày dînishmànd ekànsiz, bir sàvîl berày,
jàvîb bering, – dedi.
– Màrhàmàt.
Àfàndi cho‘zib hushtàk chàldi-dà:
– Shungà to‘rttà tugmà qàdàb bera olasizmi? –
dedi.
1. Àfàndi nimàdàn àchchiqlàndi?
2. Vàzir Àfàndining sàvîligà jàvîb bera oldimi?
Àfàndi – mergàn
Àfàndi mergànmàn, deb màqtànib yuràr edi. Bir kuni
pîdshî uni îvgà îlib chiqdi. Bir jîydà o‘tlàb yurgàn kiyik
uchràb qîldi. Àfàndi dàrrîv kàmîndàn o‘q uzgàn edi,
õàtî ketdi. Àfàndi õijîlàt bo‘ldi và pîdshîgà qàràb:
– Bu sizning îtishingiz, – dedi.
Àfàndi yanà o‘q uzdi. U hàm õàtî ketdi.
– Bu vàziringizning îtishi, – dedi.
Uchinchi màrtà o‘q uzgàn edi, kiyikkà tegdi.
– Bu mullà Nàsriddinning îtishlàri, – dedi Àfàndi.
Àfàndi nimà uchun õijîlàt bo‘ldi? U õijîlàtlikdàn qàndày
qutuldi?
Tez àytishlàr
Shirin sharbatning shirasi shakardan shirin.
Haligina Halima xola halloslab kelib ketdi.

---

45
Qishda qatiq qattiq qotib qolibdi.
San’at saroyi — saroylarning sarasi.
Mahallaning manzarasi Manzuraga yoqibdi.
To‘ti to‘rda to‘rtta to‘ti tutibdi.
Qandak o‘rikning qoqisi qanddek shirin.
O‘tkir o‘tkir o‘roqda o‘t o‘rdi.
Tolib turpni tarozida tortib topshirdi.
Oltin olmay olqish olgan odam — odam.
Tezkorlar, tez aytish ustida ishlang.
Bo‘lim yuzasidan takrorlash
1. Bo‘limda yod olgan qo‘shiqlaringizdan birini yod ayting.
2. Siz nima deb o‘ylaysiz, kambag‘al dehqon to‘g‘ri ish
qildimi? Buni qaysi ertakda o‘qigansiz?
3. „Bo‘linganni bo‘ri yer“ maqoli qaysi asarda keltirilgan? Siz
shu maqol mazmuniga yaqin qanday maqol bilasiz?
Ayting.
4. Bo‘limda chaqimchi haqida qaysi asarni o‘qidingiz?
5. „Donishmand yigit“ ertagidan qanday xulosa chiqargan
edingiz? So‘zlang.
6. Tez aytishni nima uchun mashq qilasiz?

---

46
KUZ MANZARASI VA MEHNAT
Îltin kuz
Kuz... Înà diyorimizdà îltin kuz såpini yoygàn.
Kåchàlàri sàlqin. Ertàlàb shudring tushà bîshlàydi.
Tîg‘làrdàgi qîyalàrdà qirîv. Pàõtà dàlàlàrining
ko‘rinishi o‘zgàchà. Lo‘ppi-lo‘ppi îchilgàn pàõtàlàr
quyosh nuridà tîvlànàdi. Bu mànzàrà kuz kålgàni-
dàn dàràk båràdi.
Kuzning birinchi îyidà nîk, îlmà, shàftîli, uzum,
ànjir và ànîrlàr g‘àrq pishàdi. Sàbzàvît và qîvun-
tàrvuzlàr sårîb bo‘làdi. Yig‘im-tårim ishlàri bîsh-
lànàdi.
Tuyoqli jînivîrlàrning hàyotidà hàm o‘zgàrish
bo‘làdi. Ulàr ko‘k o‘tlàr bilàn birgà dîn îziqàsi,
yovvîyi urug‘làr, måvàlàrni istå’mîl qilàdilàr. Bu ulàr-
ning qishgà kuch to‘plàb îlishigà yordàm båràdi.

---

47
Kuz kålib, hàvî sîviy bîshlàgàndà turnàlàr, chu-
g‘urchiqlàr, qàldirg‘îchlàr, uzunqànîtlàr, ko‘kqàrg‘àlàr
yurtimizdàn issiq tîmînlàrgà uchib kåtàdi.
„
Yilnîmà
“
dàn
1. Màtndà kuzning birinchi îyi hàqidà nimà dåyilgàn?
2. Kuzdà tuyoqli jînivîrlàr hàyotidà qàndày o‘zgàrishlàr ro‘y
båràdi?
1. Qàysi qushlàr issiq tîmînlàrgà uchib kåtadi?
2. Màtndàn kuz mànzàràsigà îid pàrchàni tîping và o‘qing.
Kuz kålgàndà
Tîlib Yo‘ldîsh
Kuz kålgàndà uyimizdà to‘y bo‘làdi,
Qo‘zichîg‘im o‘sib kàttà qo‘y bo‘làdi.
Uzumlàrni pày uràmiz, qîvun îsib,
Hàmmà yoqni yoz nå’màti kåtàr bîsib.
Qîpdà yong‘îq, õumdà shinni qish bo‘yigà,
Ko‘zimiz to‘q, dimîg‘làr chîg‘ õush bo‘yigà.
1. Shå’rni îvîz chiqàrmày o‘qing.
2. „Yoz nå’màti“ dågàndà nimàni tushunàsiz? „Hàmmà
yoqni yoz nå’màti kåtàr bîsib“ gapining màzmunini
so‘zlàb båring.
Îlmà
Màhmud Murîdîv
I
Kuz. Yakshànbà kuni edi. Uchinchi sinf o‘quv-
chilàri îlmàzîrgà bîrishdi. Îlmàzîr yonidàgi tîk-
zîrdà Qudràt îtà tîklàrni chilpib yurgàn ekàn.

---

48
„Kålinglàr!“ dåb bîlàlàrni õursànd kutib îldi. Bîlàlàr
îdîb bilàn îtàgà sàlîm bårishdi.
– Yashànglàr, àzàmàtlàr, yashànglàr. Îlmàlàrgà
qàrànglàr, tàgi bilàn bittà bo‘lib to‘kilib yotibdi.
Bîlàlàr îtàning gàpigà dàrrîv tushunishdi. Ulàr
qo‘llàrigà bittàdàn sàvàtchà îlishdi-dà, îlmà tårishgà
tushib kåtishdi.
Îtà o‘qtin-o‘qtin kålib, bîlàlàrdàn õàbàr îlib turdi.
U so‘nggi màrtà kålgànidà:
– Yashànglàr, àzàmàtlàr! – dådi. – Hàmmàsini
tårib qo‘yibsizlàr-ku! Ràhmàt, bîlàlàrim.
– Yanà bo‘lsà tåràmiz, – dådi Sîdiqjîn.
– Endi ertà o‘tib, indingà kålinglàr. Àytgàndày,
ànàvi qîràchà o‘rtîg‘inglàr kålmàdimi? Ismi Kà-
mîlmidi?

---

49
– Hà. Bîshi îg‘rib qîlibdi.
– E, àttàng! Shàmîllàgàndir-dà, – dådi Qudràt
îtà bîsh chàyqàb. So‘ng bîlàlàrgà: – Îlmàdàn
îlinglàr, bo‘tàlîqlàrim! – dådi.
– Uyimizdà hàm bîr.
– Bîr bo‘lsà hàm îlinglàr. Måhnàting singgàni
shirinrîq bo‘làdi, – dådi Qudràt îtà. Kåyin tànlàb-
tànlàb, hàr bir bîlàgà båshtàdàn îlmà bårdi.
II
Bîlàlar uylàrigà qàytishàr ekàn, Sîdiqjîn ulàrni
to‘õtàtib, bittàdàn îlmà îldi.
O‘zi hàm bittà îlmà qo‘shib, ulàrni gàzåtàgà
o‘ràdi.
– Hîzir buni Kàmîlgà îlib bîràmiz. Àgàr bîshi
îg‘rib qîlmàgàndà, u hàm kålgàn bo‘làrdi. Îlmà
tårishàrdi, – dådi.
Bîlàlàr birgàlàshib Kàmîlni ko‘rib chiqishdi.
Kàmîlning buvisi hàm, înàsi hàm bîlàlàrning bir-
birigà g‘àmõo‘rligidàn õursànd bo‘lishdi. Kàmîl esà
o‘zini tuzàlib qîlgàndày his qildi.
1. Hikîyadàn nimalàrni bilib îldingiz?
2. Hikîyaning ikkinchi qismini îvîz chiqàrmày o‘qing và
so‘zlàb båring.
3. Hikîya qismlàrigà mîs sàrlàvhàlàr tîping.
Màtndàgi ràsmdàn fîydàlànib inshî yozing.
4 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

50
Kuz
Abdurahmon Akbar
Kechagina yoz edi,
Endi bo‘lsa kuz.
Xohla, bog‘da uzum ye,
Xohla, anor uz.
Yoz bo‘yi irmoqdan
Chiqmagan suvo‘t
Bugun ko‘kdan suv kutar
Ko‘zi bo‘lib to‘rt.
Havo biram huzurbaxsh
Tonggi pallalar.
To‘kin bag‘riga chorlar
Bog‘lar, dalalar.
O‘qish, ishga kuzatib
Oltin kuz bizni,
Kiydirtirar erinmay
Kamzulimizni...
1. She’rni ifodali o‘qing.
2. Bog‘da qaysi mevalar pishadi?
3. Kuz nega kamzulimizni kiydiradi?

---

51
Måhrjîn sàyli
Màlik Murîdîv
Måhrjîn bilàn Nàvro‘z o‘zbåk xalqining eng go‘zàl,
eng tàrîvàtli bàyràm sàyillàridàn hisîblànàdi. Chunki
ulàr õàlqchil, hàyotiy àn’ànàlàrdir.
Nàvro‘z bàhîr kirishi, qishning àyozli kunlàridàn
uzil-kåsil qutulib, yangi kun, yangichà hàyotning bîsh-
lànishini nishînlàsh bàyràmidir.
Måhrjîn esà hîsil ko‘tàrib, qishgà tàyyorgàrlik ko‘-
rishdir, to‘kin-sîchinlikkà shukrînàlik, hàyotgà muhàbbàt
ràmzidir.
Õàlq kuzgi bàyràm sàylining nîmini „Måhrjîn“ dåb
bilib qo‘ygàn. U dåhqîn yil bo‘yi qilgàn måhnàtining
làzzàtini tîtib ko‘ràyotgàn pàytdà – 25-såntàbrgà o‘tàr
kåchàsi nishînlànàdi.
Àbu Ràyhîn Båruniy so‘zi bilàn àytgàndà, Quyosh
và Îy fàlàkning ikki ko‘zi bo‘lgànidåk, Nàvro‘z bilàn
Måhrjîn hàm zàminning ikki ko‘zidir.
1. O‘zbåklàrning qàndày àn’ànàlàrini bilàsiz?
2. Måhrjîn sàyli qàysi pàytdà nishînlànàdi?
Nàvro‘z bilàn Måhrjîn sàylining fàrqini àyting.
Måhnàting – zåb-u ziynàting.
Beqasamdan to‘ni bor,
Ichi qizil lolazor.
(T
arvuz.)

---

52
Qo‘riqchining sàbîg‘i
(Ertàk)
Fåruzà Jàlilîvà
Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn. Qàdimdà måh-
nàtsåvàr, mirishkîr bir dåhqîn yashàgàn ekàn.
Pîyonini ko‘z ilg‘àmàs dàlàsidà uzzukun måhnàt
qilàrkàn. Yetishtirgàn qîvun-tàrvuzlàr-u kàràmlàrigà
kishining qulîchi bàzo‘r yåtàrkàn.
Bir kuni tushlik qilib dàlàsigà qàytsà, pîlizgà
„o‘g‘ri“ îràlàbdi. O‘g‘ri kim ekàn dåysizmi, shu
yaqin àtrîfdàgi o‘rmîndà yashîvchi jàjji tipràtikàn
và quyonchàlàr ekàn.
Dåhqînning jàhli chiqib, ulàrgà kåsàk îtib,
quvlàbdi. „Õo‘sh, sån qàyoqqà qàràyapsàn?“ dåya
o‘dàg‘àylàbdi pîlizgà tikilgàn jînsiz qo‘riqchigà
qàràb...
Shu yili dåhqînning dàlàsidàgi ekinlàr kàsàllikkà
chàlinib, bîr hîsili nîbud bo‘libdi. Uning ertà
bàhîrdàn kåch kuzgàchà qilgàn måhnàtlàri zîyå
kåtibdi. Õàfà bo‘lib yotib, uõlàb qîlibdi và g‘àlàti
bir tush ko‘ribdi. Tushidà pîlizigà tutàsh
o‘rmîndà kåksà bir dînishmànd tipràtikàn yashàr-
mish. U jàjji quyonchàlàr và tipràtikànlàrni bir
yårgà to‘plàb, nàsihàtlàr qilàrmish. Kàràm, sàbzi
yågisi kålib pîlizgà kåtàyotgàn jînivîrlàrgà
„Ekinlàrni pàyhîn qilib tàshlàmànglàr, isrîf qilmàng-
làr, bîbîdåhqîn rànjiydi“, dåya tàyinlàrmish.
Dåhqînning tunîv kuni jàhl bilàn îtgàn kåsàgi
mittiginà quyonchàning îyog‘ini màyib qilgàn ekàn.
Quyonchà tipràtikàngà: „Biz àõir ekinlàrni pàyhîn

---

53
qilmàsdàn, àytgàningizdåk, bir
dînàginà sàbzini hàmmàmiz
bàhàm ko‘ràyotgàndik-ku“, dåya
zîrlànàyotgànmish.
Shu pàyt qàrshisidà dàlà-
sidàgi jînsiz qo‘riqchi pàydî
bo‘libdi và tilgà kirib:
– Dåhqîn bîbî, siz judà måh-
nàtkàsh insînsiz. Låkin birîz ziqnàsiz-dà. Bir dînà-
ginà sàbzingizni mitti jînivîrlàrgà ràvî ko‘rmàdingiz-à?
Îyog‘i singàn quyonchàning àhvîlini ko‘rdingizmi? –
dåbdi.
Jînsiz, hissiz bir qo‘riqchidàn tà’nà eshitgàn dåh-
qîn rîsà mulzàm
1
bo‘libdi...
Bu vîqåàlàr tushidà sîdir bo‘lsà-dà, u o‘zigà
tågishli õulîsà chiqàrib îlibdi. Sàvàtchàgà pîliz màh-
sulîtlàridàn sîlib, o‘rmîngà eltib qo‘yadigàn îdàt
chiqàribdi. Bundàn buyon qo‘li îchiq, sàõîvàtli insîn
bo‘lishgà so‘z båribdi.
1. Nimà uchun dåhqînning jàhli chiqibdi?
2. Dåhqînning tushini so‘zlang.
3. Dåhqînning mulzàm bo‘lish sàbàbini ayting.
4. Dåhqîn qàndày õulîsà chiqàribdi?
5. Siz-chi? Qanday xulosaga keldingiz?
1
Mulzam 
— aybli ishi uchun xijolat bo‘lish.

---

54
Båbàhî bîylik
(Hikîya)
Hàkim Nàzir
Bîbî nàbiràsi bilàn suhbàtlàshib o‘tirgàn edi. Nàbiràsi
Durdînà:
– Buvàjîn, „Vàqting kåtdi – naqding kåtdi“ dågàni
nimà o‘zi? – dåb sàvîl bårib qîldi.
Bîbî nàbiràsigà jàvîb bårishdàn îldin dunyodà eng
qimmàtli bîylik nimà ekànligini Durdînàdàn so‘ràdi.
Nàbiràsi o‘ylàb turdi-dà:
– Îltin, – dåb jàvîb bårdi.
– Yo‘q, – dådi bîbî. – Àgàr bilsàng, dunyodà
îltindàn qimmàtlirîq bîylik bîr. Uning nîmi „vàqt“
dåb àtàlàdi. Vàqt dunyodàgi jàmiki bîyliklàrning eng
qàdrlisidir. Vàqtni båhudà o‘tkàzgàn îdàm eng
qimmàtli nàrsàsini yo‘qîtàdi.
Kuzdà qishlîqdàgi do‘stim Dåhqînbîyni ko‘rgàni bîr-
gàn edim. Dåhqînbîy båtîb bo‘lib qîlibdi.
Õîtini Îftîb àya u bilàn îvîrà bo‘lib, dàlàgà
chiqîlmày qîlibdi. Båmîr sàl tuzàlgànidàn kåyin ungà
nàbiràsi qàràb turàdigàn bo‘libdi. Îftîb àya bo‘lsà,
dàlàgà chiqib ishlàb kålàr ekàn.
– Dàstyorginàmdàn àylànày, fîydàsi tågàdigàn
bo‘lib qîldi. Chîy qàynàtish, îvqàt pishirishni uddà-
làyapti, bàràkà tîpkur! – dåya nàbiràsini duî qilà kåtdi
Îftîb àya.
Mån buni eshitib:
– Buvànggà qàràr ekànsàn-ku, dàrsni qày vàqtdà
tàyyorlàysàn, – dåb so‘ràdim. Shundà u:

---

55
– Buvàjînim uõlàgànlàridà, – dåb jàvîb bårdi.
– Ànà, Bàrnîning jàvîbini eshitding-à? U kàsàl
buvàsini bîqib, uning jînigà îrî kiràrkàn, yanà
dàrslàrini tàyyorlàshgà hàm ulguràrkàn. Bu nimà-
dàn? Bu Bàrnîning birîr dàqiqàni båkîr o‘tkàzmày,
qimmàtli vàqtdàn unumli fîydàlànishidàn.
Vàqt hàmmàgà shunchàlàr àziz. Shu sàbàbli uni
båbàhî bîylik dåymiz. Vàqtni àstîydil qàdrlàb,
undàn to‘g‘ri fîydàlàngàn kishi bàõtgà erishàdi.
Bîbîsining hikîyasini tinglàb o‘tirgàn Durdînà „Vàq-
ting kåtdi – naqding kåtdi“ dåya bårgàn sàvîligà jà-
vîb îldi. U chàqqîn, ishchàn bo‘lishgà àhd qildi. Bî-
bîsigà Bàrnîgà o‘õshàb vàqtdàn unumli fîydàlànish-
gà và’dà bårdi.
1. Siz vàqtdàn qàndày fîydàlànàsiz?
2. „Vàqting kåtdi – naqding kåtdi“ degan jumladan nimani
tushundingiz?
1. Bîbîning Bàrnî hàqidàgi hikîyasini so‘zlàb båring.
2. Màtndàn bîbîning vàqt hàqidàgi gàplàrini tîping và
o‘qing.
Màtn màzmunigà mîs màqîl toping.
Bîbur và kàbutàr
(Rivîyat)
Mirzî Bîbur yoshligidàn ziyràk bîlà bo‘lib o‘sibdi.
Kunlàrdàn bir kun Umàrshàyõ sàrîy à’yonlàri bilàn
qàsrdà o‘tirgàn ekàn. Bir kàbutàr uchib kelib, àyvîn
peshtîqigà qo‘nibdi-dà, „g‘ulu-g‘ulu-g‘ulu“ qilàveribdi.
Umàrshàyõ à’yonlàridàn: „Kàbutàr ne deydur?“ deb

---

56
so‘ràb qîlibdi. Ànchàdàn buyon urush ko‘rmày, qi-
lichlàri qînsiràb qîlgàn à’yonlàr: „Îliyhàzràt, kàbutàr
qilichlàrni qindàn sug‘urmîq keràk, deydur“, deb jà-
vîb berishibdi.
Gàpgà qo‘shilmày, bir chekkàdà jim o‘tirgàn Mirzî
Bîbur: „Yo‘q, kàbutàr undày demàydur, îtà, u qîvun
sàyligà chàqiribdur. Jînivîr õushõàbàr keltiribdur“,
debdi. Umàrshàyõ kàbutàrni tutib keltirishni buyuribdi.
Kàbutàrni tutib kelib, îyog‘idàgi mis hàlqàni îlib
qàràshsà, ichidàn bir õàt chiqibdi. Õàtdà: „Îliyhàzràt,
qîvun àyni pishdi. Kelib, qo‘l urib bersàlàr“, deb
yozilgàn ekàn. Mirzî Bîburning gàpi to‘g‘ri chiqqà-
nidàn hàyràtgà tushgàn Umàrshàyõ o‘g‘lidàn: „Bun-
chàlik tîpqirliginggà bîis nedur?“ deb so‘ràbdi.
„Îtà, – debdi Bîbur, – bu kàbutàrgà e’tibîr
qilmàdingiz. O‘tgàn yili qîvun sàyli õushõàbàrini
õuddi ànà shu jînivîr õàbàr qilg‘în erdi, kàminàning

---

57
ko‘zi kàbutàrning o‘ng qànîtidàgi qîrà õîlgà tushgàn
zàhîti àni tànidim và shu so‘zni tàõmin etdim“, deb
jàvîb beribdi.
Yosh Mirzîning hushyorligi, tîpqirligigà qîyil
qîlgàn Umàrshàyõ à’yonlàrigà qàràb: „Qilichni emàs,
àql-idrîkni ishgà sîlmîq lîzimdir. Õàbàr qilinglàr,
bàrchà qîvun sàyligà îtlànsin!“ – deb fàrmîyish
beribdi.
1. Umàrshàyõ à’yonlàridàn nimàni so‘ràdi?
2. À’yonlàr nimà dåb jàvîb bårishdi?
3. Bîburning ziyràkligini nimàdà ko‘ràsiz? Màtndàn shu
o‘rinni tîping.
Bobur tanigan kabutar rasmini chizing.
So‘nggi àõbîrît
Ànvàr Îbidjîn
Bo‘lib o‘tdi qishlîqdà
Kåchà zo‘r shàmîl.
Nàtijàdà ro‘y bårdi
Ànchàyin kîr-hîl.
Uzum bîshi àylànib,
Bo‘p qîldi kàsàl.
Shîõdàn yiqilib îlmà
Yotibdi o‘sàl.
Hàttî gilîs làt yådi,
Bo‘lsà hàm àbjir.
To‘qnàshuvdà ànîrgà
Chàplàndi ànjir.

---

58
Uyquchirîq bir tàrvuz
Yumàlàb bîrib,
Uyg‘înibdi qîvunning
Bîshini yorib.
Nîklàr yårgà to‘kildi,
Bo‘lishib bir jîm.
... Àmmî zàràr ko‘rmàdi
Sàbzi và shîlg‘îm.
1. Shàmîl nimàlàrgà zàràr yåtkàzdi?
2. Nimàlàr zàràr ko‘rmàdi? Nimà uchun?
3. Bu kàbi hîdisàlàr qàysi fàsldà ro‘y båràdi?
She’rni yod oling.
Ilmli ming yashàr
Nurmàt Màqsudiy
Yolqinjîn kuz kunlàrining biridà tîg‘àsinikigà
måhmîn bo‘lib bîrdi. Tîg‘àsi fårmår õo‘jàligi
bîg‘idà guruh bîshlig‘i bo‘lib ishlàydi. U jiyanini
ko‘rib õursànd bo‘ldi.
– O‘-o‘, Yolqinjîn, kålgàning judà yaõshi bo‘libdi-
dà, – dådi. – Hàli sångà õo‘jàlik bîg‘ini
ko‘rsàtàmàn.
* * *
Tîg‘àsi Yolqinjînni uzumzîrgà îlib bîrdi. Yol-
qinjîn uzumlàrni ko‘rib hàyràtdà qîldi. Bàlànd
ishkîmlàrgà o‘rmàlàb chiqqàn husàyni, chàrîs và
bîshqà õil tîk nîvdàlàridà kàttà-kàttà uzum bîshlàri

---

59
îltindày tîvlànàr edi. O‘hho‘, uzum bîshlàrining
kàttàligini qàràng! Hàr bittàsi Yolqinjînning buvàsidàn
qîlgàn sàmîvàrdày kålàdi-ya!
– Tîg‘à, bu uzumlàrni qàndày qilib yåtishtirding-
iz? – dåb so‘ràdi Yolqinjîn.
– Tîkni qàndày pàrvàrish qilish to‘g‘risidà bir
dîngdîr sîhibkîr kitîb yozibdi, – dådi tîg‘àsi. –
O‘shà sîhibkîr o‘zining îltmish yillik tàjribàsini shu
kitîbdà bir-bir bàyon qilibdi.
Tîg‘àsi o‘shà kitîbni o‘qibdi. Kåyin kitîbdàn o‘r-
gàngànlàrini ishgà sîlibdi. Nàtijàdà so‘ridàgi uzum-
làrni yåtishtiribdi.
– Sîhibkîr kim o‘zi? – dåb so‘ràdi Yolqinjîn.
– Sîhibkîr dåb o‘z ishining ustàsigà àytilàdi, –
dåya jàvîb bårdi tîg‘àsi.
– Vîybo‘, – dådi Yolqinjîn o‘zichà, – o‘shà sîhib-
kîrning îltmish yillik ishini birdànigà o‘rgànib îlding-
izmi? Undà yoshingiz qànchà bo‘làdi?
– Yoshim qirqdà. Àgàr ungà sîhibkîrning
îltmish yillik tàjribàsini qo‘shsàng, yoshim rîppà-
rîsà yuz yosh bo‘làdi.
1. Hikîyani rîllàrgà bo‘lib o‘qing.
2. Tog‘a va jiyan suhbatini so‘zlab bering.

---

60
Õàzînchinàk
O‘tkir Hîshimîv
I
– Ertaga G‘àni àmàkingnikigà bîràmiz, – dådi
shànbà kuni Erkingà dàdàsi.
Erkin suyunib kåtdi. G‘àni àmàki qishlîqdà turàdi.
Uning 3-sinfdà o‘qiydigàn Àbdullà dågàn o‘g‘li bîr.
Àbdullà Erkingà yoqib qîlgàn edi.
– G‘àni àmàkingning bîg‘idà õàzînchinàk qilàmiz,
– dådi dàdàsi. Ulàr àvvàl shàhàr ko‘chàlàridàn
o‘tishdi, kåyin qishlîqning tuprîq yo‘llàridàn yurishdi.
Nihîyat, màshinà kàttàkîn yong‘îq tàgigà kålib
to‘õtàdi.
II
Erkin màshinàdàn tushdi. O‘rtîg‘i Erkin bilàn
ko‘rishdi và ishkîmlàrni àylàngàni kåtishdi.
Ishkîm yashil gumbàzli yo‘làkning o‘zginàsi edi.
Uzum nîvdàlàridà sàriq, qizil yaprîqlàr lîvullàb
ko‘rinàr, îyoq îstidà õàzîn shitirlàr edi.
– Qàni, uzum yo‘q-ku! – dådi Erkin àlànglàb.
– Õàzînchinàk dåb shuni àytàdi-dà! Uzumlàri
uzib îlingàndàn kåyin qîlib kåtgànini qidiràmiz.
Mànà, qàrà! – Àbdullà sàp-sàriq uzum yaprîg‘ini
u yoq-bu yoqqà surib, uzum tîpdi.
– Mån uzày, mån uzày! – dådi qo‘l cho‘zib Erkin.
– Màyli, uzà qîl. Àmmî õàzînchinàkning qîidàsi –
hàr kim o‘zi tîpgàn uzumni o‘zi uzàdi.
Erkin nàrigi tîkning yonigà chîpib bîrdi. Yap-
rîqlàrini titkilàb qàràsà, uzum bîshi îsilib turibdi.

---

61
– Månàm tîpdim! – dådi qichqirib. Erkin hàr gàl
uzum bîshini tîpgànidà quvînib kåtàrdi.
III
– Yaqindà tîklàrni ko‘màmiz. Ko‘mmàsàk, sîvuq
urib kåtàdi. Uzum nîvdàlàrini õàshàk bilàn o‘ràb,
ko‘mib qo‘yamiz. Kåyin bàhîr kålib, yår iligàndà, yanà
îchàmiz. Tàg‘in ishkîmlàrgà ko‘tàrib bîg‘làymiz, –
dådi Àbdullà.
Erkin tîklàrni qàndày ko‘mishni judà ko‘rgisi
kåldi. Kålàyotgàn dàm îlish kuni Erkin o‘rtîg‘i-
nikigà yanà bîràdi. Àbdullàgà yordàmlàshàdi. Tîk
nîvdàlàrini qirqish, bîg‘làsh, ko‘mish usullàrini o‘r-
gànib îlàdi.
1. Erkinning dàdàsi nimà dådi?
2. Erkin nimà sàbàbdàn quvîndi?
3. Erkin Àbdullàdàn nimàlàrni bilib îldi?

---

62
1. Erkinning Àbdullà bilàn uchràshuvi hàqidà so‘zlàb båring.
2. Ishkîm tàsvirini hikîyadàn tîpib o‘qing.
Qo‘shtåràk
Àbdusîdiq Irisîv
Bîqi G‘azalkentdà turàdi. G‘azalkent bilàn Tosh-
kent îràsidà chiroyli baland bir tåpàlik bîr. Tåpàlik-
ning hàvîsi tîzà và g‘ir-g‘ir shàbàdà esàr edi.
Chunki uning etàgidà suv îqàrdi.
Bir kuni yo‘lîvchi bir chîl:
– Shu yårgà bir tup dàràõt ekilgànidà judà àntiqà
jîy bo‘làr ekàn-dà! – dåb qîldi. Bîshqà îdàmlàr
hàm ungà qo‘shilib: „Hà, sîz bo‘làrdi“, dåyishdi.
Kuz keldi. Bîqi o‘shà chîlning gàpini eslàb qîldi.
Ikki tup tåràk nihîlini îlib, tepalikka bîrib, o‘tqàzib
kåldi. Låkin buni håch kim ko‘rmàdi. Tåràklàr tåzdà
qàd ko‘tàrdi. Îràdàn uch-to‘rt yil o‘tgàch, bu tepalik
„Qo‘shtåràk“ dåb yuritilàdigàn bo‘ldi.
II
Bir kuni Bîqi shàhàrdàn qàytàyotib, Qo‘sh-
tåràkdà dàm îldi. Shundà bir chîl yonbîshlàb
o‘tirib: „Zàp tåràk bo‘libdi-dà, ekkànning îtàsigà
ràhmàt. Bir kishi ekkàndàn ming kishi bàhrà îlàr
ekàn. Kim ekkàn bo‘lsà hàm, umri bîqiy bo‘lsin“,
dådi. Bîqining qulîg‘igàchà qizàrib kåtdi, àmmî
håch nàrsà dåmàdi.
So‘ng bir dåhqîn „Qo‘shtåràk“kà ekin ekib,
chàylà qurib o‘tirdi. Kålgusi yili dàng‘illàmà uy
qurib, shu yårdà qishlàb qîldi. Kåyin bîshqà bir

---

63
dåhqîn ko‘chib kåldi. Bîrà-bîrà
„Qo‘shtåràk“ kàttà qishlîqqà àylàndi.
Màktàb, bîlàlàr bîg‘chàsi, kutubõînà
và kàsàlõînàlàr qurildi. Ko‘chàlàridàn
màshinàlàr qàtnày bîshlàdi. Birîv-
dàn „Qàyårliksàn?“ dåb so‘ràlsà,
„Qo‘shtåràklikmàn“, dåydigàn bo‘ldi.
Bîqi bo‘lsà tåràklàrigà zàvq bilàn
bîqàrdi. Kishi bilmàs yaõshi ish qi-
lishning hàm zàvqi bîr. Buni Bî-
qigà o‘õshàgànlàr bilàdi.
1. „Qo‘shtåràk“ nîmi qàndày yuzàgà
kåldi?
2. Nimà uchun Bîqi tåràklàrni o‘zi
ekkànligini àytmàdi?
3. Siz Bîqigà qàndày bàhî båràsiz?
1. Matndan o‘zingizga yoqqan qismni so‘zlang.
2. „Qo‘shterak“ning obod bo‘lishi haqida gapirib bering.
Hikîyaning hàr bir qismigà sàrlàvhà qo‘ying.
Bo‘lim yuzasidan takrorlash
1. Bo‘limdan nimalarni bilib oldingiz?
2. Kuz kelib, havo soviy boshlaganda qaysi qushlar yurtimizdan
issiq o‘lkalarga uchib ketadi?
3. Erkin Abdulladan nimalarni o‘rgandi?
4. Boqi ismini bo‘limdagi qaysi hikoyada o‘qidingiz? U nima
ish qilgan?
5. Kuzatishingiz asosida kuzning belgilarini so‘zlab bering.

---

64
O‘TMISHNI O‘RGÀNISH – BURCHIMIZ
Tîshkånt
Erkin Màlikîv
I
Judà qàdimdà Tîshkånt bîshqàchà àtàlàrdi.
Shàhàr kångàyib, uning àtrîfidàgi yårlàr o‘zlàshtirilib,
Chîch dågàn vilîyat tàshkil tîpdi. Tîshkånt uning
màrkàzi bo‘ldi. Uni uzîq vàqt gîh Chîch, gîh Shîsh
dåb yurishdi.
Îdàmlàri dushmànlàrdàn sàqlànish uchun shàhàr
àtrîfini tîsh dåvîrlàr bilàn o‘ràshdi. Shàhàrgà kirib-
chiqish uchun ulkàn dàrvîzàlàr qurib, sîqchilàr
qo‘yishdi. Dàrvîzàlàrni, dåvîrlàrni sàyyohlàr: „Bu yår
Tîshqàl’à, Tîshminîr ekàn“, dåb tàriõ sàhifàlàrigà
yozib qîldirishgàn. Bu nîmlàr kåyinchàlik Tîshkånt
dågàn nîmni kåltirib chiqàrgàn. Tîshkåntning o‘n
ikkità dàrvîzàsi bo‘lgàn. Bu dàrvîzàlàr Làbzàk, Tàõ-
tàpul, Qîràsàrîy, Sàg‘bîn, Chig‘àtîy, Ko‘kchà, Sà-
màrqànd, Kàmîlîn, Båshyog‘îch, Qo‘qîn, Qàshqàr,
Qo‘ymàs nîmlàri bilàn àtàlgàn. Dàrvîzàlàr tundà
yopilgàn và tînggàchà shàhàrgà håch kim kiri-
tilmàgàn.
Shàhàrning ko‘pchilik àhîlisi hunàrmàndchilik bilàn
shug‘ullàngàn. Ko‘plàb màhàllàlàrning nîmlàri hàm
ànà shundàn kålib chiqqàn.
II
Tîshkånt o‘tmishdà sàvdî màrkàzlàridàn biri
bo‘lgàn. Tîshkåntdà hunàrmàndchilik, bîg‘dîrchilik,

---

65
dåhqînchilik và sàvdî-sîtiq judà rivîjlàngàn. Bîzîr
ràstà
1
làridà ipàk màtî, ip gàzlàmà, zàrbîf kiyimlàr
ko‘p bo‘lgàn. Shàhàrgà turli yårlàrdàn sàvdîgàrlàr
mîl kåltirishgàn. Màsàlàn, rus sàvdîgàrlàri Tîsh-
kåntgà mîvut
2
, qunduz tårisi, ip gàzlàmà, tåmirdàn
yasàlgàn buyum và turli bo‘yoqlàr îlib kålishgàn.
Tîshkåntdàn chåt o‘lkàlàrgà pàõtà, pàõtà màh-
sulîtlàri, ipàk, guruch, quritilgàn måvàlàr, jun và
bîshqà mollàr îrtilgàn tuya kàrvînlàri jo‘nàtilgàn.
Hàr tîmîndàn kålgàn sàvdî kàrvînlàri Tîshkåntdà
to‘õtàb, kåyin yanà yo‘lgà chiqishgàn. Àyniqsà, Tîsh-
kånt bilàn Bàlõ, Õivà, Buõîrî, Sàmàrqànd, Ko‘lîb,
Shàhrisàbz kàbi shàhàrlàr o‘rtàsidà sàvdî rivîj-
làngàn.
Tîshkåntdà qurilgàn Bàrîqõîn và Ko‘kàldîsh
màdràsàlàridà bîshqà o‘lkàlàrdàn hàm kålgàn
tàlàbàlàr tàhsil îlishgàn.
1. „Tîshkånt“ so‘zi qàndày pàydî bo‘lgàn?
2. Shàhàrdà qàndày dàrvîzàlàr qurilgàn?
3. Savdo màrkàzi bo‘lgàn Tîshkåntda nimàlàr rivîjlàndi?
4. Tîshkånt aholisi ko‘prîq qàysi shàhàrlàr bilàn sàvdî
qilgàn?
Dàrvîzàlàr và shàhàrlàr nîmini yozing, imlîsini o‘r-
gàning.
1
Rasta
– do‘konlar qatori.
2 
Movut
– o‘ng tomoni silliq jun mato.
5 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

66
Jàlîliddin Màngubårdi
Chingizõîn hàrbiy kuch bilàn Urgànchni bîsib
îlîlmàgàch, hiylà ishlàtishgà o‘tdi. Mo‘g‘ullàr
Jàyxunning tîshqinidàn sàqlàb turàdigàn to‘g‘înni
îchib yubîrdilàr. Shàhàrni suv bîsdi. Hàmmà
imîràtlàr qulàb, suv îstidà qîldi. Ko‘plàb àhîli
hàlîk bo‘ldi.
Bu vàqtdà shàhzîdà Jàlîliddin mo‘g‘ullàrgà
qàrshi kuràshish uchun Erîn và Àfg‘înistîndà qo‘-
shin to‘plày bîshlàgàn edi. U ko‘p qo‘shinni bir-
làshtirib, Nåsà
1 
yonidà Pàrvînà shàhri àtrîfidà mo‘-
g‘ullàr bilàn qàttiq kuràshdi và dushmàn ustidàn
g‘àlàbà qîzîndi. Judà ko‘p o‘ljà îlindi.
Jàlîliddinning làshkàrboshilàri o‘ljàni tàqsimlày
bîshlàdilàr. Shu pàyt îràlàridàn nizî chiqib, làsh-
Mirkarim Osim
1
Nesa
— hozirgi Ashxobod shahri.

---

67
kàrbîshilàrning ko‘pchiligi kåtib qîldi. Jàlîliddinning
àskàrlàri kàmàyib kåtdi.
* * *
Jaloliddinning askarlari kamayib ketganini bilgan
Chingizxon Hind daryosi sohilida Jaloliddinga qarshi
yurish boshladi va g‘alaba qozondi.
Jaloliddin dushman qo‘liga tushmaslik uchun
ishongan navkarlari bilan ot solib daryoning narigi
qirg‘og‘iga o‘tib oldi.
Chingizxon o‘ziga musht ko‘rsatib ketayotgan Ja-
loliddinning jasorati, mardligiga qoyil qolib, lashkar-
larini undan o‘rnak olishga chaqirdi.
Jaloliddin bu fojiali jangda yengilganidan so‘ng
yana o‘n yil davomida mo‘g‘ullarga qarshi kuch
to‘pladi. Dushman bilan bo‘lgan jangda goh yengdi,
goh yengildi. Sarkarda 1231-yil halok bo‘ldi.

---

68
1. Chingizõîn qàndày hiylà ishlàtdi? Nimà uchun?
2. Hikîya qàhràmînlàridàn qày biri sizgà yoqdi? Nimà
uchun?
1. Jàlîliddinning mo‘g‘ullàrgà qàrshi kuràshini so‘zlàb
båring.
2. Qàysi vîqåà sizni hàyajîngà sîldi?
Måhnàtkàsh qiz
Îybåk
Shîkir îtàning kichkinàginà, shinàmginà hîvlisi. Bu
yårdà Unsin ismli yåtim qiz ikki yarim îydàn buyon
yashàydi. Shîkir îtà và uning kàmpiri qizning ko‘nglini
ko‘tàrishgà tirishàdilàr. Îtàning biri îlti, biri to‘rt yashàr
yåtim nàbiràlàri hàm Unsinni yaõshi ko‘ràdilàr.
Unsin uy ishlàridà kàmpirgà ko‘màklàshàdi. Bîlàlàrni
yuvintiràdi, eski-tuski kiyimlàrni yamàb-yasqàb, butun
qilàdi. Kåchqurun sho‘rvà, àtàlà, umîch
1
, mîshõo‘rdà
kàbi îvqàtlàrni pishiràdi. Shîkir îtà bîshliq hàmmàlàri
o‘rtàdà bàhàm ko‘rishàdi. Låkin qiz bulàrni ish dåb
hisîblàmàydi.
Unsin îtàning måhnàtkàshligini yaõshi bilàdi. U
îtàning ishini yångillàshtirishni istàydi. Dàstlàb ip eshib,
mumlàb båràdi. Màhsilàrgà shîn qîqàdi, shîndàn
tushiràdi, pàrdîzlàydi, lîk surkàydi. Àmmî bu bilàn
îtàning ishi yångillàshmàydi. Unsin îilàgà yordàm
bårish chîràsini ko‘p o‘ylàydi. Îõiri màhsi tikishni
1
Umoch
– uvalangan xamir solib pishirilgan suyuq osh.

---

69
o‘rgànishgà qàrîr qilàdi. U Shîkir îtàdàn shîgirdlikkà
îlishini so‘ràydi. Îtà àvvàligà rîzi bo‘lmàydi. Kåyin-
chàlik qizning intilishini ko‘rib, màhsi tikishni o‘rgàtàdi.
Îtà ungà so‘zàn, bigiz tutishni ko‘rsàtàdi. Ziyràk
qizning qo‘li dàrrîv kålishà qîlàdi.
Tàgigà kichkinà kursi qo‘yib, epchil qulîch tîrtàdi.
Birinchi kunlàrdànîq chîkni pishiq tikishi bilàn ustà
Shîkir îtàni hàyrîn qîldiràdi. Endi ulàr o‘rtàsidà ish
tàqsim qilinàdi: chîl do‘kînõînàdà o‘tirib, ish bichib
båràdi. Unsin uni ichkàri uydà o‘tirib tikàdi. Shundày
qilib, îtàning ishi ànchà yångillàshàdi. Îtà endi hàr
kim kåltirgàn yamîqlàrni yamàsh uchun hàm vàqt
àjràtàdi. Bundày hàyot kichiklikdàn måhnàtgà ko‘nikib
o‘sgàn qizni sirà båzdirmàydi.
1. Unsinning yumushlàri hàqidà so‘zlàng.
2. Unsin îtàdàn nimàlàrni o‘rgàndi?
Quyidàgi råjà àsîsidà màtnni qisqàrtirib hikîya qiling.

---

70
R å j à :
1. Unsin kàmpirgà ko‘màklàshàdi.
2. Unsinning istàgi.
3. Unsin màhsi tikishni o‘rgàndi.
Daryo suvini bahor toshirar,
Odam qadrini mehnat oshirar.
Bir chuqurda ming o‘ra.
O‘g‘lîn
(Rivoyat)
„Qirq hàdis“dàn
Bir zàmînlàr yo‘llàrdà qàrîqchilàr ko‘pàyib kåtibdi.
Ulàr o‘tgàn-kåtgàn kàrvîn và yo‘lîvchilàrgà hujum
qilàr, nàrsàlàrini tàlàr ekànlàr. Àsir tushgànlàrni
bîzîrdà qul qilib sîtàr ekànlàr. Qàrîqchilàrning
shundày hujumlàridàn biridà kåksà bir îdàm àsir
tushib qîlibdi. Qàrîqchilàr chîlgà:
– Àgàr qul bo‘lib sîtilishni istàmàsàng, sån bizgà
àvvàl yuz tàngà îltin tîp, kåyin qo‘yib yubîràmiz,
– dåyishibdi.
Chîl kàmbàg‘àl ekàn. Shundày bo‘lsà hàm îilà-
sigà õàt yozibdi: „Måni qàrîqchilàrdàn qutqàrib
îlishgà qurbingiz yåtmàsligini bilàmàn. Àmmî hîlim-
dàn õàbàrdîr bo‘lib qo‘yinglàr“.
Chîlning dîvyuràk và jàsur o‘g‘li bîr ekàn. Õàtni
o‘qib, qàrîqchilàr màkînigà bîribdi.

---

71
– Îg‘àlàr! Bulàr måning îtàm bo‘làdilàr. U kishini
tåkingà qo‘yib yubîringlàr, dåmàymàn. Îtàm qàri,
kuch-quvvàtdàn qîlgànlàr, sîtib hàm yaõshi pul
îrttirmàysizlàr. O‘rnilàrigà måni sîtinglàr. Mån yosh-
màn, bàquvvàtmàn, ko‘p pul tîpàsizlàr, – dåb yol-
vîribdi. Bu tàklif qàrîqchilàrgà yoqib tushibdi và
dàrhîl buni bîshliqlàrigà yåtkàzibdilàr. Uzun mo‘y-
lîvli qàrîqchibîshi uning bu gàplàrini eshitib,
qulîqlàrigà ishînmàbdi và yigitning yonigà kålib:
– Vîybo‘! Dunyodà qàndày màrd o‘g‘lînlàr bîr-à!
Bundày insonlàrning sàdàg‘àsi kåtsàng àrziydi.
Îtàngni sångà bårdim, îzîdsizlàr, – dåbdi.
Bu rivîyat hàzràti pàyg‘àmbàrimizning mànà bu
àjîyib hàdislàrini yodgà sîlàdi: „Håch bir fàrzànd
îtàsining hàqini to‘là o‘tày îlmàydi. Fàqàt qul bo‘lsà-
yu, uni sîtib îlib îzîd etsà, o‘shàndàginà hàqini
o‘tàgàn bo‘làdi“.
Kåksà îdàmning àsirgà tushib qîlgàni hàqidà so‘zlàb
båring.
1. Qàrîqchibîshi chîlgà qàndày shàrt qo‘ydi?
2. Chîl yozgàn õàtning màzmuni nimàdàn ibîràt edi?
3. Nimà uchun qàrîqchilàrning bîshlig‘i chîl và uning
o‘g‘lini qo‘yib yubîrdi?
O‘g‘ilning qàrîqchilargà bårgàn tàklifini yod îling.

---

72
Kitîb
Tohir Màlik
I
Bizning dînî bîbîlàrimiz hikmàtlàrni tugànmàs
õàzinàgà o‘õshàtishgàn. Õàzinàdàgi tillà-kumush kàmà-
yadi, hàttî tugàshi mumkin. Låkin kitîbdàgi hikmàtlàrni
o‘qigàn îdàm tugànmàs õàzinàgà egà bo‘làdi, àqli
bîyiydi. Àqli bîy îdàm hàttî o‘limni hàm yångishi
mumkin. Kitîbning qudràti shundày kuchli. Sizlàrgà
shu hàqdà bir rivîyat àytib bårày.
II
Bir yigit îqillàr dàrsini ko‘p o‘qib, o‘zi hàm dînish-
mànd dàràjàsigà yåtgàndà, pîdshîh uni o‘zigà vàzir
qilib îlibdi. O‘shà yigitning ukàsi o‘qishgà tîqàti yo‘q
ekàn-u, låkin àkàsi kàbi hukmdîrgà yaõshi ko‘rinishni
îrzu qilàrkàn. „Mån hàm àkàmgà o‘õshàgàn dînish-
màndmàn, bîrib àqlimni nàmîyish etàmàn-u pîdshîhni
qîyil qîldiràmàn“, dåbdi. Kitîb o‘qimàgàn, dînîlàr
hikmàtini o‘rgànmàgàn îdàm nimà hàm dårdi?
– Mån îsmîndà itlàrning hurishini eshitdim, –
dåbdi. U nîdîn „gàpimdà àjîyib mà’nî bîr“, dåb
o‘ylàgàn ekàn. Pîdshîh esà:
– Huzurimdà bundày båmà’ni gàp àytmîqqà
jur’àt etgàn bu nîdînni zindîngà tàshlàng, – dåb
hukm qilibdi. Shundà dînishmànd àkàsi o‘rtàgà
tushibdi:
– Pîdshîhim, bu måning ukàm, gàpgà birîzginà
no‘nîq, màqsàdini durust bàyon qilà îlmàydi.
Kåchà burgut bir kuchukchàni îlib uchgàn ekàn. U

---

73
o‘shà kuchukchàning àngillàshini eshitgàn, – dåb
ukàsini jàzîdàn qutqàrib îlibdi.
Shundàn so‘ng hàm ukàgà àql bitmày, yanà
pîdshîhgà ro‘pàrà kålibdi-dà:
– Mån uzgàn kàmîn o‘qi kiyikning hàm qulî-
g‘igà, hàm tuyog‘igà tågdi, kåyin o‘z-o‘zidàn qî-
vurildi. Mån uni màzà qilib yådim, – dåbdi.
Pîdshîh bàttàr g‘àzàblànib:
– Bu nîdîn dîrgà îsilsin! – dåb hukm qilibdi.
Shundà àkà yanà o‘rtàgà tushibdi:
– Pîdshîhim, ukàmning gàpgà no‘nîqligini àvvàl
àytib edim. U hîzir hàm yolg‘în so‘z àytmàdi.
Ukàm nihîyatdà mårgàn. U o‘q uzgàn dàmdà kiyik
tuyog‘i bilàn qulîg‘ini qàshiyotgàn ekàn. O‘q tuyoq
bilàn qulîqni tåshib o‘tib, qàyrîq tîshgà tågibdi-yu,
uchqun chiqib, õàshàk o‘t îlibdi.
III
Àkà îqilligi tufàyli ukàsini o‘limdàn sàqlàb qîlgàn
ekàn. Nîdînlik bîshgà kulfàt kåltirsà, îqillik bàõtli
hàyot bàõsh etàdi.
1. Nimà uchun pîdshîh dînishmàndning ukàsini zin-
dîngà tàshlàshni buyurdi?
2. Dînishmànd ukàsini jàzîdàn qàndày qutqàrdi?
3. Nimà uchun pîdshîh ikkinchi màrtà jàzî hukmini
chiqàrdi?
4. Àkà ukàsini jàzîdàn qutqàrish uchun pîdshîhgà
nimàlàr dådi?
1. Kitob haqidagi rivoyatni so‘zlab bering.
2. Õàlq îg‘zàki ijîdi bo‘limidàn màvzugà îid tîpish-
mîq tànlàng và tushuntirib båring.

---

74
Bîlà Àlishår
(Qissàdàn pàrchà)
Îybåk
I
Àlishår yangi tàõtàchàni qo‘ltig‘igà qistirgàn,
shîd và màg‘rur hîldà îtàsining îldidà bîrur edi.
Înàsi iõlîs bilàn cho‘miltirib, pîkizà kiyintirgàn.
Îppîq sàllà, mullàyoqà ko‘ylàk ustidàn yångil
àdràs to‘n kiygàn, îyoqlàridà etik. G‘iyosiddinbåk
hàm sîddàginà kiyingàn. Ustidà uzun yaktàk, kàttà
sàllà, îyog‘idà màhsi-kàvush.
– Dîmullà mo‘tàbàr îdàm. Hurmàt ilà sàlîm
bårib, qo‘lini o‘p! – dåb G‘iyosiddin o‘g‘lining yål-
kàsini quchdi.
II
G‘iyosiddinbåk o‘g‘lini yåtàklàb màktàbõînàgà kir-
di. O‘qish shîvqini shàrttà to‘õtàdi.
Bîlàlàr duv etib o‘rinlàridàn turdilàr và „Àssàlîmu
àlàykum!“ dåya tà’zim qilgàch, qàytà o‘rinlàrigà cho‘k-
dilàr. G‘iyosiddin Àlishårning qo‘-
lidàn ushlàgàn hîldà dîmullà
îldigà bîrib, ehtirîm ilà sàlîm
bårib ko‘rishdi. Àlishår hàm:
– Àssàlîmu àlàykum, tàq-
sirim! – dåya egildi-dà, qizàrib
dîmullàning qo‘lini o‘pdi.
– Bîràkàllî, o‘qishgà kål-
dingizmi? Bàlli, o‘g‘lim! – dådi
dîmullà.

---

75
III
G‘iyosiddin dîmullàgà qulluq qildi. U tugunni
dîmullà îldigà surdi và kissàsidàn bir tillî chi-
qàrib, tà’zim ilà dîmullàgà tutdi.
– Tàshàkkur, tàqsir, eti sizniki, suyagi bizniki. Endi
kàminàgà jàvîb bårsinlàr, – dåya qo‘lini ko‘ksigà
qo‘ydi.
– Àlishår mullî bo‘lg‘ày! – dåya jiddiy và
ulug‘vîr îhàngdà dîmullà duî qilib, qo‘llàrini
yuzigà surtdi.
G‘iyosiddin hàm ungà ergàshib iõlîs bilàn duî
qildi-dà, õàyrlàshdi.
1. G‘iyosiddin domulla haqida gapirib, Alisherga nima
deb nasihat qildi?
2. Alisher ota nasihatini qanday qabul qildi?
Matndan Alisherning tashqi ko‘rinishi tasvirlangan
o‘rinni toping va ovoz chiqarib o‘qing.
Yîsh hàkim
Mirkàrim Îsim
Husàynning îtàsi màrhum Àbdullà pîdshî sàrîyidà
õizmàt qilàr edi. U o‘g‘ligà yàõshi tà’lim-tàrbiyà
bårgàn, muàllim yollàb o‘qitgàn edi. Îtàsi o‘lgàndàn
kåyin Husàyn tàbiblik qilib kun kåchirà bîshlàdi. Tåz
îràdà uning nîmi butun Buõîrîgà yoyildi.
Pîdshî Nuh binni Mànsur kàsàlmànd îdàm edi.
Buõîrîning màshhur tàbiblàri bårgàn dîri-dàrmînlàr

---

76
ungà kîr qilmàs edi. Vàzirlàrning màslàhàti bilàn
Nuh binni Mànsur Ibn Sinîni sàrîyigà chàqirtirdi.
* * *
Àrk suv quygàndåk jimjit. Yîsh hàkimni ichkàrigà
tàklif etdilàr. U õînà ichigà kirib, to‘rdàgi ipàk
to‘shàk ustidà yotgàn kishigà tà’zim qildi. Bu Nuh
binni Mànsur edi. Uning ishîràsi bilàn yosh hàkim
to‘shàk yonigà tiz cho‘kdi. Båmîrdàn qàyåri
îg‘riyotgànini so‘ràdi. Uning tîmirlàrini ushlàb ko‘rdi,
tilini ko‘zdàn kåchirdi.
Kåyin o‘rnidàn turib, ko‘prîq sutli îvqàtlàr, ho‘l
måvà istå’mîl qilish kåràkligini tàyinlàb:
– Mån sizgà dîri bårib yubîrgàymàn. Hàr kuni
uch màrîtàbà: ertà bilàn, chîshgîhdà, kåchqurun
istå’mîl qilsinlàr. Àmmî qîvurilgàn go‘sht, àchchiq
îvqàt yåmàsinlàr. Ho‘l måvàni Sàmàrqànddàn kål-
tirib yåsinlàr. Buõîrî måvàsi sizgà to‘g‘ri kålmàs, –
dådi.
Ibn Sinîning o‘zini bunchàlik erkin tutishi sàrîy
vàzirini hàyrîn qîldirdi. Buni ànglàgàn Ibn Sinî:
„Àgàr hurmàtni jîyigà kåltirmàgàn bo‘lsàm, àfv
etsinlàr“, – dådi.
* * *
Ibn Sinî bir hàftàdàn kåyin sàrîygà kåldi. O‘z
qo‘li bilàn tàyyorlàgàn dîri-dàrmînlàr båmîrgà
yàõshi tà’sir qilgànini ko‘rdi. Binni Mànsur ibn
Sinîni îchiq chåhrà bilàn qàrshi îldi. O‘z minnàt-

---

77
dîrchiligini bildirib, nimà so‘ràsà shuni bårmîq-
chiligini àytdi.
Ibn Sinî:
– Mångà ... sàrîy kutubõînàsidà mutîlàà qil-
mîqqà ijîzàt bårsinlàr. Mångà pul emàs, ilm kå-
ràk, – dådi.
Pîdshî hàyrîn bo‘lib, vàzirigà qàràdi:
– Umrimdà puldàn ilm-u fànni yuqîri qo‘yàdigàn
îdàmni birinchi ko‘rishim, îfàrin. Iltimîsingizni bà-
jîn-u dil qàbul qildim, – dådi và vàzirigà buyurdi:
– Kitîbdîrgà àytib qo‘ying. Ibn Sinîgà hàr kuni
kutubõînàdà màshg‘ulît o‘tkàzmîqqà ruõsàt bårdim.
1. Birinchi qismdan nimani tushundingiz? So‘zlang.
2. Nima sababdan Ark suv quygandek jimjit?
3. Yosh hakim nimalarni tavsiya qildi?
4. Podsho nimadan hayron bo‘lib, vazirga qaradi?
5. „Menga pul emas, ilm kerak“. Bu kimning gapi?
Àlpîmishning bîlàligi
(Ertàk)
Qàdim zàmîndà Qo‘ng‘irît elidà Bîybo‘ri và
Bîysàri dågàn àkà-ukàlàr yàshàgàn ekàn. Bîybo‘ri
o‘g‘il fàrzànd ko‘ribdi. Ungà Hàkimbåk dåb ism
qo‘yishibdi. Bîysàri esà qiz fàrzànd ko‘ribdi. Ungà
Bàrchinîy dåb ism qo‘yishibdi. Õînàdînlàrdà õur-
sàndchilik bo‘libdi.
Kundàn kun o‘tibdi. Îydàn îy o‘tibdi. Bîlàlarning
tili chiqibdi. Hàkimbåk bilàn Bàrchinîy to‘rt yoshga

---

78
yåtgàndà màdràsàgà o‘qishgà
båribdilàr. Ulàrning sàvîdi chi-
qibdi, mullî bo‘libdi.
Endi Bîybo‘ri o‘g‘ligà shîh-
lik, sipîhlik ilmini o‘rgàtmîq-
chi bo‘libdi. Uni kàmîn îtish,
nàyzà sànchish, kuràsh tushish
àmàllàrini o‘rgàtuvchi ustîzlàr qo‘ligà tîpshiribdi.
Hàkimbåk îlti yoshgà to‘lgànidà, màshhur Qîsim
mårgàngà shîgird tushibdi. Ustîzi Hàkimbåkkà yoy
tîrtishni o‘rgàtibdi.
Hàkimbåkning bîbîsidàn qîlgàn o‘n to‘rt yàrim
bîtmîn kålàdigàn pàrli yoyi bîr ekàn. Uni håch
kim jîyidàn qo‘zg‘àtà îlmàs ekàn. Bir kuni Hà-
kimbåk ànà shu yoyni qo‘lidà ushlàb ko‘tàrib turib,
so‘ng qo‘yib yubîribdi. Yoyning o‘qi yàshindåk
bo‘lib kåtibdi. O‘q Àsqàrtîg‘ning bàlànd cho‘qqisini
yulib o‘tibdi. Shundàn so‘ng Hàkimbåkning yoyni
ko‘tàrgàni hàqidàgi îvîzà îlàmgà yoyilibdi.
Õàlq yig‘ilibdi. Ulàr îràsidàn bir dînishmànd
chiqib:
– Dunyodà bir kàm to‘qsîn àlp o‘tgàn edi.
Shu àlplàrning bîshlig‘i Rustàmi dîstîn edi. Îõiri
Àlpîmish àlp bo‘lsin. Shundà to‘qsîn àlpning
qàtîridàn jîy îlàdi, – dåbdi.
Shundày qilib Hàkimbåk àlp bo‘lib, to‘qsîn àlp-
ning biri bo‘lib qàtîrgà qo‘shilibdi.

---

79
1. Bîybo‘ri nimà màqsàddà Hàkimbåkni ustîzlàr qo‘ligà
tîpshirdi?
2. Hàkimbåk qàndày qilib àlp nîmini îldi?
1. Bîybo‘ri và Bîysàri õînàdînidàgilar nimadan quvonishdi?
2. Hàkimbåk và Bàrchinîyning sàvîd chiqàrganini gàpirib
båring.
3. Ràsmda kimni ko‘ryapsiz? U haqida so‘zlang.
Cho‘pîn yigit Shirîq
(Rivîyat)
Erîn shîhi Dîrî O‘rtà Îsiyogà hujum qildi.
Màssàgåt, sàk và sug‘d qàbilà bîshliqlàri Dî-
rîni yångish to‘g‘risidà màslàhàtlàshmîqdà edilàr.
Shundà ulàr huzurigà îddiy cho‘pîn – Shirîq kåldi
và màqsàdini àytdi, u o‘z jînidàn kåchib, hiylà
bilàn dushmànni qirib tàshlàmîqchi edi...
Shirîq õànjàri bilàn o‘z qulîqlàrini, burnini kåsdi
và dushmàn turgan joyiga yo‘l îldi.
– Shîhim, mån, qulingiz
Shirîq, qàbilà yig‘ilishidà Sizgà
tàslim bo‘lishni àytgàn edim,
måni shu àhvîlgà sîlishdi.
Ulàrdàn o‘ch îlish niyatidà hu-
zuringizgà kåldim. Mån ulàrning
qàyårdà làshkàr to‘plàgànini
bilàmàn. Sizlàrni o‘zim bîshlàb
bîràmàn. Yetti kunlik îziq-îvqàt
g‘àmlàng, – dådi.

---

80
Dîrî Shirîqning so‘zlàrigà ishîndi. Shirîq ulàrni
yåtti kun dågàndà cho‘l-u biyobîngà bîshlàb bîrdi.
Sàkkizinchi kuni îchlik, to‘qqizinchi kuni tàshnàlik
bîshlàndi. Ànà shundàginà Dîrî àldàngànini bildi.
– Bizni qàyårgà îlib kålding? Qàni sàklàr?! –
dåb so‘ràdi shohànshîh.
– Mån bir o‘zim qudràtli shohànshîhni yång-
dim, – dådi Shirîq.
G‘àzàblàngàn làshkàrbîshi qilichini chiqàrdi. Le-
kin Dîrî uni to‘õtàtdi. Dîrî yonidàgi îltinlàrni,
îlmîs qàdàlgàn tîji, zàbàrjàdlàr tàqilgàn qilichini
Shirîqning îldigà tàshlàdi:
– Hàmmà îltin cho‘pîngà! – hàyqirdi shîh.
Tåzdà Shirîq ro‘pàràsidà ulkàn îltin tîg‘i pàydî
bo‘ldi. U esà:
– Butun dushmàn làshkàrini màg‘lub qildim.
Qàbilàmni, înà tuprîg‘imni dushmàndàn sàqlàb

---

81
qîldim, – dådi màg‘rur turib. Làshkàrbîshi g‘àzàb
bilàn Shirîqning bo‘ynigà qilich sîldi. Erîn làsh-
kàrini esà issiq quyosh, suvsizlik, îchlik kutmîqdà
edi.
1. Erîn shîhi Dîrîning màqsàdi nimà edi?
2. Shirîq kim? U nimà uchun jînidàn kåchishgà rîzi bo‘ldi?
3. Dîrîning àldànishini so‘zlàb båring.
Shîh sàvîligà Shirîqning bårgàn jàvîbini yod îling.
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash
1. Tîshkånt o‘tmishdà qàndày shàhàr bo‘lgàn?
2. Xàlq îzîdligi uchun kuràshgàn shàõslàr bo‘limdagi
qaysi asarda berilgan?
3. „O‘g‘lîn“ rivîyatidà bårilgàn hàdisdà nimà dåyilgàn?
4. „O‘g‘lîn“ rivîyatidà bîlà qàrîqchigà nimàni tàklif qildi?
5. „Kitîbdîrgà àytib qo‘ying. Ibn Sinîgà hàr kuni
kutubõînàdà màshg‘ulît o‘tkàzmîqqà ruõsàt bårdim“.
Ushbu jumlà bo‘limdàgi qàysi àsàrdà bårilgàn?
6. Shu bo‘limdagi qaysi asar qahramoni sizga yoqdi?
Nima uchun?
7. Bola Alisherning maktabga ketayotgandagi tashqi ko‘rini-
shini so‘zlang.
6 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

82
Qish
O‘lkàmizdà dåkàbr îyidà îltin kuz o‘rnini qish fàsli
egàllàydi. Båpîyon dàlàlàrni, bîg‘làrni îppîq qîr qîp-
làydi. Hàmmà yoqdà sîvuq izg‘irin kåzàdi. Ertàlàb và
kåchqurunlàri kimdir qulîq, burunlàrni chimchilàb, hà-
zil qilàdi. Qish mànzàràsini yozuvchi Îybåk dîmlà
judà chirîyli ifîdà etgàn:
Qish kåchàsi, guvullàr shàmîl,
Dàlàdà qîr, qush inidà qîr.
Ingràr îg‘riq kàbi qàri tîl,
Îynàlàrni båzàr qish – gulkîr.
Qishdà yårgà såpilgàn urug‘làr qîr îstidà zàràrsiz
turàdi, muzlàmàydi. Bàhîrdà qîrlàr eriydi. Qîr suvlàri
yårning tàshnàligini qîndiràdi, hîsilning mo‘l bo‘lishi-
KUMUSH QISH

---

83
gà yordàm båràdi. Hîzir urug‘làr tinch uyqudà. Dàràõt
kurtàklàri rîhàtlànib uõlàmîqdà. Àyiqlàr hàm, bo‘rsiqlàr
hàm, kàltàkåsàklàr hàm, tipràtikànlàr hàm in-inlàridà
tinch uõlàb, îrîm îlmîqdà.
Qish fàslidà, àyniqsà, dåkàbr îyidà judà tåz qîrîng‘i
tushàdi. Kun qisqà, tun esà uzun bo‘làdi.
„Yilnîmà“dàn
1. O‘lkàmizdà qish fàsli qàysi îydàn bîshlànàdi? Qishning
bålgilàrini àyting.
2. Qish fàsli hàqidàgi to‘rtlikni kim yozgàn?
3. „... kimdir quloq, burunlarni chimchilab, hazil qiladi“ gapini
qanday tushundingiz?
3. Màtndà urug‘, dàràõt và hàyvînlàr hàqidà nimà dåyilgàn?
Shu o‘rinni tîping và o‘qing.
Qîr
Shuhrat
Guppa-guppa yog‘ar qor,
Go‘yo ko‘kda ini bor.
Tomlar oppoq, yer oppoq,
Shox, novdalar arg‘imchoq...
Mayli, vaqti, ko‘p yog‘sin,
To‘xtamasin, xo‘p yog‘sin
Kelganida navbahor,
Suv bo‘ladi beg‘ubor.
Ariq to‘lib oqadi,
Dala, qirga yoqadi.
Lola shundan, gul shundan,
Boychechak, sumbul shundan...

---

84
Olam kiysin oq libos,
Oq libosi qanday soz!
Oq yo‘l senga, oppoq qish,
Himmatingga ming olqish!
1. Shå’rda qish manzarasi qanday tasvirlangan? Shu satrlarni
toping va o‘qing.
2. Shoir qorning foydasi haqida nimalar deydi?
3. „Olam kiysin oq libos, Oq libosi qanday soz!“ satrlarini
qanday tushundingiz?
4. She’rni ifodali o‘qishga tayyorlaning.
Kumush kàpàlàgim uchà-uchà yårgà qo‘ndi.
Chànà
O‘tkir Hîshimîv
Fàrhîdning dàdàsi chànà îlib kåldi. Chànàning
îrqàsidà suyanchig‘i bîr. Sirpànchiq qànîtlàri yaràq-
yaràq qilàdi.
– O‘g‘lim, chànàngni o‘rtîqlàring bilàn birgà uch-
gin, õo‘pmi? – dåb tàyinlàdi dàdàsi.
Fàrhîd indàmàdi. Ertàsigà nînushtà qilàr-qilmàs,
chànàsining ipidàn tîrtib, ko‘chàgà chiqdi. Îsmîn-
dàn kàpàlàkqîr yog‘àr, bîlàlàr qiy-chuv ko‘tàrib
o‘ynàshàrdi. Birîv sirpànchiq uchàr, birîv qîrbîbî
yasàr edi.
Bîlàlàr Fàrhîdni ko‘rishlàri bilàn àtrîfini o‘ràb
îlishdi. Fàrhîd bo‘lsà:
(Qîr)

---

85
– Qîchinglàr, bîsib kåtàdi! – dåb chànàning ipidàn
màhkàm ushlàb îldi-dà, Shàvkàtni turtib o‘tib kåtdi.
Ko‘chàning nàrigi båtidàgi tåpàlikkà keta bîshlàdi.
– Måni hàm uchir, – dådi Dildîrà ungà ergàshib.
– Hî, sinib qîlàdi, – dådi Fàrhîd và chànàsini sudràb
kåtàvårdi.
Tåpàlik ustigà chiqib, chànàgà o‘tirib îldi. Kåyin
îyog‘i bilàn bir siltàngàn edi, chànà shuvullàb pàstgà
uchib kåtdi. Fàrhîdning yuzigà qîr uchqunlàri urilàr,
chànà esà qushdåk uchib bîràr, uning qulîg‘i îstidà
shàmîl g‘uvullàr, àmmî u sîvqîtmàs edi.
Chànà pàstgà tushgànidàn kåyin to‘õtàb qîldi.
Fàrhîdning yonigà Bàhîdir yugurib kåldi và Fàrhîdgà
qàràb:
– Gàlmà-gàldàn uchà qîlàylik. Bir gàl sån tîrtàsàn,
bir gàl mån tîrtàmàn, – dådi.
Shundà Fàrhîd:
– Yo‘q, ipi uzilib kåtàdi, – dådi-dà, qîvîg‘ini
sîlib îldi. Bàhîdir Fàrhîdning qizg‘ànchiqligidàn õà-
fà bo‘ldi và sirpànchiq uchàyotgàn bîlàlàrning îl-
digà kåtib qîldi.

---

86
U yanà tåpàlikkà chànàsini sudràb chiqdi. Kåyin
pàstlikkà uchib tushdi. Båsh-îlti màrtà shundày
qilgàndàn kåyin chàrchàb qîldi.
Fàrhîd chànàsini sudràb bîlàlàrning îldigà bîr-
di:
– Yur, Bàhîdir, gàlmà-gàl uchàmiz, – dådi.
– Kåràkmàs! Mån bîlàlàr bilàn o‘ynàymàn, –
dådi Bàhîdir.
Fàrhîd Dildîràning îldigà bîrdi:
– Yur, Dildîrà, ikkàlàmiz tåpàlikdàn chànàdà tu-
shish o‘ynàymiz, – dådi.
– Hàli bårmàding-ku chànàngni! Endi kåràkmàs, –
dådi Dildîrà và qizlàr bilàn qîrbîbî yasàyvårdi.
Fàrhîd ulàrning o‘yinini birpàs tîmîshà qilib
turdi-dà, zårikib kåtdi. Bîlàlàrning îldigà bîrày
dåsà, Bàhîdir bilàn Shàvkàtdàn uyaldi. Bittà o‘zi
chànà uchày dåsà, håch qizig‘i qîlmàdi.
U àlàm qilgànidàn yig‘làb yubîrày dådi. Dàdàsi
nimà uchun: „Chànàngni bîlàlàr bilàn birgàlàshib
uchgin“, dågànini endi tushundi. Såkin-såkin bîlà-
làrning îldigà bîrdi-dà, chànàni ulàrning o‘rtàsigà
surib qo‘ydi và:
– Hàmmàmiz gàlmà-gàldàn uchàmiz, bo‘ptimi? –
dådi såkinginà.
Bîlàlàr bu sàfàr yo‘q dåyishmàdi.
1. Îtàsi Fàrhîdgà nimà dåb tàyinlàdi?
2. Bàhîdir kimdàn, nimà uchun õàfà bo‘ldi?
3. Fàrhîd o‘z õàtîsini qàchîn tushundi?
Màtndàn Fàrhîdning qizg‘ànchiqligi ifîdàlàngàn gàplàrni
tîpib o‘qing.

---

87
Bîsh kitîb
Sàfàr Bàrnîyåv
Îzîd, erkinlikning
Ràmzi – bu kitîb.
Undà àks etgàndir
Hàq-huquqimiz.
Yo‘limiz yoritàr
Misîli îftîb.
Qo‘ldà bàlànd tursà
Àgàr tug‘imiz.
Milliînlàr tàqdiri
Undà mujàssàm.
Qîmus
1
làr qîmusi
Dåydi õàlqimiz.
Yer shàrin yoritdi
O‘zbåkistîn hàm.
Yurtgà fidî bo‘lsàk,
Kulàr bàõtimiz.
Bosh kitob — Konstitutsiyamiz haqida nimalarni bilasiz?
Shå’rni yod îling.
Qish bo‘lmàsà-chi?
Yayrà Sà’dullàyåvà
Sànîbàr uyg‘însà, yotîqõînàsi sîvib kåtibdi. Pà-
g‘à-pàg‘à qîr yog‘ibdi. Hàli håch kim isitgich yoq-
màgàn edi. U erinibginà o‘rnidàn turdi-yu, iliq
suvgà yuz-qo‘lini yuvib kåldi.
1
Qîmus
– b u o ‘ r i n d a : fuqarolarning huquq va burchlarini
himoya qiluvchi qonunlar majmuyi.

---

88
Îyisi:
– Kåchàginà kuz edi, bugun qish hàm kålib qî-
libdi, – dådi.
Sànîbàr oyisidan:
– Qish bo‘lmàsà, nimà qilàdi-ya, – dåb so‘radi.
Muruvvàt îpà qiziga shunday javob berdi:
– Qish bo‘lmàsà, yår yaõshi hîrdiq chiqàrà îl-
màydi. Yer tàbiàtning uch fàslidà qàttiq måhnàt
qilib, õàlqqà nîz-u nå’màtlàr båràdi. Qishdà
bàmàyliõîtir dàm îlàdi. Qîr và yomg‘ir suvlàrini
yig‘ib, nàmligini kålgusi yil hîsili uchun àsràb
turàdi. O‘zidà kuch to‘plàydi. Bàhîr kålishi bilàn
insîngà o‘z bàg‘rini îchàdi, måhrini sîchàdi.
– Qish bo‘lmàsà, yår chàrchàb qîlàdimi? – dåb
so‘ràdi Sànîbàr ko‘zlàrini jàvdiràtib.
– To‘g‘ri tîpding, qizim. Yer chàrchàb qîlàdi. U
tîliqsà, sån yåyayotgàn îlmà-ànîrlàr, qîvun-tàr-
vuzlàr, kàrtîshkàlàrning hîsiligà putur yåtàdi. Qîr
yog‘màsà, Qîrbîbî yasày îlmàysan, yaõmàlàk
uchîlmàysan.
Sànîbàr îg‘zini îchib qîldi. Rîsti bilàn qish
bo‘lmàsà, bugungidày to‘kinchilik, bîylik bo‘lmàs
ekàn-dà? Hàli u bundày gàplàrning màg‘zini chàqib
ulgurmàsdàn, înàsi yålkàsigà qîqib:
– Bo‘làqîl, înà qizim, o‘qishinggà kåch qîlmà, –
dådi-dà, uni màktàbigà kuzàtdi.
Sànîbàr yo‘l-yo‘làkày înàsining àytgànlàrini
o‘ylàb bîràrdi. Chunki îyijînisigà bårgàn sàvîliga
olgan javobni o‘rtîqlàrigà hàm àytgisi kålàrdi.

---

89
1. Muruvvàt îpà qiziga qish haqida nimalar dedi?
2. Hikîya nimà bilàn tugàdi? Shu o‘rinni o‘qib båring.
3. Qishning vàzifàlàrini bilib îldingizmi?
„Qishdà bîlàlàr o‘yini“ màvzusidà inshî yozing.
Qish zàvqi
Îtàsh Õîlmirzàyåv
Qishning mîmiq chîpîni,
Bîshidà-chi, îq qàlpîq.
Bizni zàvqqà to‘ldiràr,
Ko‘chàlàr rîsà îppîq.
Àriqlàrdà shishà muz,
Suv yuzidà pàrdàsi.
Dîv-dàràõtgà såpib tuz,
Qàynàr îqshîm zàrdàsi.
Tàrnîvdàgi tîmchi suv
Muzgà o‘ràr bîrini.
Simyog‘îchlàr guvullàb,
Tîngdàn chàlàr tîrini.
Qish judà hàm àjîyib,
Hàyràt bilàn bîqàmàn.
Chànà uchib qirlàrdà
Qish zàvqini tîtàmàn.
1. Shå’rni to‘õtàmlàrgà riîya qilib, ifîdàli o‘qing.
2. Shîir shå’rdà qishni nimàlàrgà o‘õshàtgàn?
3. Sizgà qish nimà uchun yoqàdi?

---

90
Qish ertàgi
Àzizà Àhmådîvà
Hàvî sîviy bîshlàbdi. Sîvuqdàn dir-dir qàltiràshàyot-
gàn Tipràtikàn, Qizilishtîn, Quyon bir jîygà yig‘ilishib,
suhbàt qurishibdi.
– Mån qilàdigàn ish qîlmàdi, endi dàm îlàmàn,
– debdi Qizilishton.
– Nimàlàr dåyapsàn, hîy o‘rmîn shifîkîri? – dåbdi
ungà Quyon. – Nàhîtki endi håch kimgà kåràging
bo‘lmàsà?
– Vîy, vîy, vîy! Shunàqà hàm sîvuq bo‘làdimi? Endi
qàyårdà jîn sàqlàymiz? – dåya bàrîqdum Tulki kålib
qîlibdi. Tulkini ko‘rgàn Quyonning jîn-pîni chiqib kåtibdi.
Shu pàyt Qizilishtîn:
– Kålinglàr, bir bîshpànà topàylik. Qishgà kåràkli
hàmmà nàrsàni uygà tàshib îlàmiz-dà, yashàyvårà-
miz, – dåbdi.
– Yaõshi tàklif. Låkin sizlàrning qishgà g‘àmlàgàn-
làringizni biz, tulkilàr yåya îlmàymiz. Bizgà tîvuq,
quyon, qush go‘shti kåràk, – dåbdi-dà Tulki ko‘zlàrini
surbåtlàrchà Qizilishtîngà qàdàbdi. So‘ng sàl nàrirîq-
qà, quyuqrîq butàlàrning îràsigà kirib îlibdi. Qi-
zilishtîn hàm qàltiràb, qo‘nib turgàn butîg‘igà màh-
kàmrîq yopishib îlibdi và:
– Yegulik hàqidà kåyin o‘ylàb ko‘ràrmiz. Hîzir bîsh-
pànà màsàlàsini hàl qilàylik, – dåb Quyongà o‘girilibdi.
II
Quyonlàr yig‘ilishibdi. Tulki hàm àyyor do‘stlàri bilàn
shu yårgà kelibdi. Ulàr birgàlikdà bîshpànà qidirà bîsh-
làbdilàr.

---

91
Tulkilàrdàn biri bîshqàsining qulîg‘igà shivirlàbdi:
– Qîrnim rîsà îchdi-dà, kål, mànà bu quyonlàrdàn
bir-ikkitàsini màzà qilib tushiràylik.
– Yo‘q, yo‘q, birîz chidàsh kåràk. Kåyin hàmmàsi
o‘zimizniki bo‘làdi, – dåbdi bîshqà Tulki.
Hàyvînlàr îõiri bir g‘îr tîpishibdi. G‘îr kichikrîq ekàn,
bu quyonlàrgà yoqib tushibdi.
– Yaõshi jîy ekàn, fàqàt biz sig‘àmiz, bîlàlàri bilàn
Tipràtikàngà hàm jîy tîpilib qîlàdi. Birîq Tulkiõîn bilàn
do‘stlàri o‘zlàrigà bîshqà jîy tîpishlàri kåràk, shåkilli, –
dåbdi Quyon.
Quyonning gàpigà Tulkining jàhli chiqibdi. Àmmî jàhli
chiqqànini såzdirmàbdi.
– G‘îrni biz hàm izlàshdik. Quyonlàr birîz siqilishsà,
jîy hàmmàmizgà yåtàdi, – dåbdi Tulkivîy.
– Yaõshisi, g‘îrgà sizlàr àvvàl kirib ko‘ringlàr,
sig‘sànglàr sizlàrniki, – dåbdi Quyon. Bu gàp tul-
kilàrgà mà’qul kålibdi. Ulàr g‘îrgà kirishibdi. Qànchà

---

92
siqilishmàsin, tulkilàrning hàmmàsi g‘îrgà sig‘màbdi.
Buni ko‘rgàn Tipràtikàn tulkilàrgà qàràb:
– Quyonning gàpi to‘g‘ri. Sizlàr o‘zingizgà jîy
tîpishingiz kåràk, bîshqà ilîj yo‘q, – dåbdi.
1. Jînivîrlàr nimà hàqidà suhbàtlàshishibdi?
2. Tulkilàr qanday ayyorlik qilmoqchi bo‘lishibdi?
Ertàkning I va II qismini rîllàrgà bo‘lib o‘qing.
III
Tulkilàr bîshqà chîrà tîpîlmàbdilàr. To‘plànishib
shivir-shivir bîshlàbdilàr. Tulkilàrning biri:
– Rîzi bo‘làvåràylik. Hîzirchà tîpgàn-tutgànlàrini
g‘îrgà tàshib, eshikni båkitib o‘tiràvårishsin. Birdàn
hujum qilàmiz, hàmmàsini qo‘lgà tushiràmiz, – dåbdi
ikkinchi Tulki.
Màslàhàtgà bårilib kåtgàn tulkilàr dàràõtdàgi Qi-
zilishtînni såzmày qîlibdilàr. O‘rmîn shifîkîri tulki-
làrning hiylàsidàn Tipràtikànni õàbàrdîr qilibdi.
– Båkîrgà shivirlàshmàyotgàn ekàn-dà! – dåbdi
Tipràtikàn Qizilishtîngà ràhmàt àytib. – Yaõshiyam
bizni õàbàrdîr qilding. Båchîrà quyonlàr àyyor-
làrning qo‘ligà tushishlàrigà sàl qîlibdi-ya!
IV
Tipràtikàn quyonlàrni qutqàrish yo‘lini o‘ylày bîsh-
làbdi. U quyonlàrdàn birini g‘îrgà kiritibdi và tuynuk
bîr-yo‘qligini bilib chiqishni àytibdi. Quyon tàsh-
qàrigà îchilgàn kichikrîq tuynuk bîrligini bilib chi-
qibdi.
Shu pàyt bàrîqdum kålib:

---

93
– Biz rîzimiz. Màyli, bu bîshpànà quyon do‘st-
làrimizgà bo‘là qîlsin. Biz tàshqàridà g‘îrni qo‘-
riqlàb yashàyvåràmiz, – dåbdi.
Quyonlàr rîzi bo‘lishibdi. Tipràtikàn esà quyon-
làrgà tuynukdàn tåzrîq chiqib kåtishni ishîrà bilàn
tushuntiribdi.
Quyonlàr g‘îrgà kirib, yashirin yo‘ldàn chiqib
kåtà bîshlàbdilàr. Quyonlàrning îõirgisi chiqib bo‘l-
gàch, Qizilishtîn Tipràtikàngà ko‘z qisibdi. Tip-
ràtikàn tulkilàrgà g‘îrgà kirishgà ruõsàt båribdi.
Tulkilàr bir-birlàrini bîsib-yanchib ichkàrigà îtilib-
dilàr. Birîq u yårdà håch kim yo‘q ekàn. Àldàn-
gàn, îch tulkilàr g‘àzàb bilàn tàshqàrigà chiqi-
shibdi. Bu hiylàni Tipràtikàn o‘ylàb tîpgànini dàr-
hîl bilishibdi. Ulàr Tipràtikàngà tàshlànishibdi.
Tipràtikàn esà g‘ujanàk bo‘lib îlib, ulàr tîmîngà
dumàlàbdi. Õullàs, àyyor bàrîqdum và do‘stlàrining
màqsàdi àmàlgà îshmàbdi. Ulàr shàrmàndà bo‘lib,
jo‘nàb qîlibdilàr.
– Yashàvîr, Tipràtikàn îg‘àyni! – dåbdi Qizilish-
tîn. – Dînî màslàhàting bilàn quyonlàrning hàyo-
tini sàqlàb qîlding.
– Hà, do‘stim, sån hàm kàttà yordàm bårding,
– minnàtdîrchilik bildiribdi Tipràtikàn. – Àgàr biz
birlàshmàgànimizdà, àyyorlàr ustidàn g‘àlàbà qi-
lîlmàs edik.
1. Tipràtikàn nimàgà o‘ylànib qîlibdi và qàndày tàdbir
qo‘llàbdi?
2. Nimà uchun tulkilàr o‘z màqsàdlàrigà erishà îlmàbdilàr?
3. Ertàkdà qàndày fàzilàtlàr ilgàri surilgàn?

---

94
Ertàk qàhràmînlàrigà bàhî båring.
Do‘sting bilàn dildîsh bo‘l,
Qilàr ishigà qo‘ldîsh bo‘l.
Yangi yil àrchàsigà
Dilfuza Kamoljonova
Bo‘ylari shiftga yetgan,
Igna bargli, ko‘k archa.
Zar-u marjonlar taqib,
Yasanishing o‘zgacha.
Yangi yil bayramida
Qorboboni kutamiz.
Qop orqalab kelsa gar,
Zavqqa to‘lib ketamiz.
Kichkintoylar kuylashib,
Atrofingda aylanar.
Egningdagi chiroqlar,
Kech kirganda tovlanar.
Ko‘rkam archa, ko‘k archa,
Bayramda bosh qahramon.
Baland tog‘lar oshib kel,
Uyimizda bo‘l mehmon.
1. Shîir àrchàni qàndày tà’riflàgàn?
2. Shå’r màzmunigà mîs ràsm chizing.
Shå’rni yod îling.

---

95
Àyamàjiz
1
Qudràt Hikmàt
Biydày cho‘l-u dàlàlàr,
Bo‘ràlàr qîr kàpàlàk.
Bîg‘làr sîkin, mizg‘ishàr
Misîli îq kàpàlàk.
Muz îynàlàr sîvuq yåb,
Ànhîrchàdà qirsillàr.
Tàrnîvlàrdà sumàlàk
Shîdàlàri chirsillàr.
Sàõiy înà tàbiàt
Quchîg‘idà hàvî sîf.
Îndà-sîndà ko‘rinàr
Nursiz, qizg‘ish îftîb.
Àyamàjiz izg‘iydi
Ko‘chàlàrdà tutaqib.
Shîõ-shàbbàni tîrtqilàr
Yalmîg‘izdåk yutîqib...
Ko‘k màysàlàr nish urib,
Yerning bàlànd-pàstidà,
Go‘zàl bàhîr sårkillàb
Yetilàr yår îstidà.
1. Uchinchi to‘rtlikdà nimà dåyilgàn?
2. Àyamàjizdà tàbiàtdà qàndày hîdisàlàr ro‘y båràdi?
1
Ayamajiz
– qishning oxirgi eng sovuq haftasi.

---

96
Shå’rning birinchi to‘rtligini o‘qing và „Bo‘ràlàr qîr
kàpàlàk“, „Misîli îq kàpàlàk“ misràlàrining mà’nîsini
tushuntirib båring.
O‘tdà yonmàydi,
Suvdà bîtmàydi.
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash
1. Qishdà o‘lkàmiz tabiatida qanday o‘zgàrishlàr yuz
båràdi?
2. Qish fàsli bîlàlàrgà yoqàdimi? Buni qàysi àsàrdàn
bilib îldingiz?
3. Bo‘limdàgi qàysi àsàrlàr sizgà ko‘prîq yoqdi? Nimà
uchun?
4. Bo‘limgà kiritilgàn shå’rlàrdàn o‘zingizgà yoqqànini
yod àytib båring.
5. „Qishdà bîlàlàr o‘yini“ màvzusidà yozgàn uy inshî-
ingizni o‘qib båring.
6. Shu bo‘limdàgi qàysi àsàrdà àhillik bilàn ish îlib
bîrilgànligi tàsvirlàngàn? Ishtirîkchilàrini àyting. Ulàr
nimà ish qildilàr?
7. „Qish ertagi“dagi tulkilar nima uchun o‘z maqsad-
lariga erisha olmadilar?
(Muz)

---

97
O‘zbåkistîn pîsbînlàri
Miràziz À’zàm
Bir sinfdàn uch bîlà
Hàrbiylikkà àhd qildik.
Turli hàrbiy fànlàrni
O‘rgànmîqqà shàhd qildik.
Mån yangi qurîllàr-u
Àvtîmàtni sinàymàn.
Qo‘limdà durbin bilàn
Chågàràni sàqlàymàn.
Zirhli mîshin, tànklàrni
Hàydàb yuràjàk Elbåk.
Zirillàtib yårlàrni,
Nà’rà tàràtib shårdåk.
VATAN HIMOYACHILARI
7 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

98
Bîtir esà sàkràydi
Råàktiv uchîqdàn hàm
Dåsàntchi bo‘lib sàqlàr
Yurtning tîg‘làrin bàrdàm.
Låkin bîsqin ko‘zlàmàs
Biz uch do‘stning håch biri.
O‘ylàgànimiz fàqàt
Înà-Vàtàn tinchligi.
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Uch bîlàning àhdi nimàdàn ibîràt?
3. Elbåk và Bîtir nimà haqida o‘ylàdilàr?
Yigitning botirini maydonda sina.
Bugun bîlàsiz, ertàgà àskàr bo‘làsiz
Muõbir:
Iskàndàr àkà, àyting-chi, bîlàlàrning tàsh-
qi ko‘rinishi, õàtti-hàràkàtigà qàràb àskàrlàrgà õîs
fàzilàtlàrni bilish mumkinmi?
Ràhmînîv: 
Àlbàttà mumkin. Bîlàlàrning qo‘r-
qîq yoki bîtirligi, dàngàsà yoki måhnàtkàshligi,
chàqqîn yoki epchilligi shundîqqinà ulàrning hàrà-
kàtidàn bilinib turàdi. Dàrvîqå, õàlqimizning „Bîlà
bîshidàn...“ dågàn ibîràsi hàm bîr.
Muõbir:
Àskàr bo‘lish uchun bîlàjînlàrimiz îldin-
dàn qàndày tàyyorgàrliklàrni ko‘rib bîrishlàri kåràk?
Ràhmînîv: 
Gàpi îg‘zidàn tushib kåtàdigàn, înà-
sining etàgigà yopishib, hiqillàb yuràdigàn erkàtîy-
làrdàn chinàkàm àskàr và zîbitlàr chiqmàydi. Hàrbiy
1
xatti-harakat
– yurish, turish xulqi.

---

99
õizmàtdà àskàrlàr judà qisqà fursàtda bîshdàn îyoq
kiyinib, sàfgà turishlàri kåràk. Àskàrning ust-bîshi
dîimî îzîdà, kiyimi dàzmîllàngàn bo‘lib, pîyàbzàli
yaràqlàb turishi shàrt! Bulàrni ungà birîv qilib bår-
màydi.
Ulàrni bàjàrish îsîn emàs. To‘g‘ri, kimki kichikligi-
dàn shunàqà fàzilàtlàrgà egà bo‘lsà, ulàrgà bir-
munchà îsîn bo‘làdi. Erkàtîylàr esà judàyam qiynà-
lishàdi. Bîlàlàrimiz, àvvàl, sîg‘lîm bo‘lishlàri kåràk.
Sîg‘lîmlik esà jismîniy tàrbiya, turli hàràkàtli o‘yin-
làr và spîrt bilàn muntàzàm shug‘ullànishni tàlàb
qilàdi.
Muõbir: 
Hà, to‘g‘ri. O‘tmishdà hàm, hîzir hàm
Vàtànni qo‘rqîq, nîmàrdlàr emàs, bàlki màrdlàr
qo‘riqlàgàn, qo‘riqlàydi. El ànà shundày màrdlàrni
îlqishlàydi, àrdîqlàydi. Àskàrlik hàyoti o‘tàdigàn
hàrbiy bo‘linmà esà màrdlàr màktàbidir.
Ràhmînîv:
Shundày, bîlàjînlàrimiz màrdlàr màk-
tàbidà chiniqib, tîblànsinlàr. Mustàqil O‘zbåkistîni-
miz Qurîlli Kuchlàri sàfidà õizmàt qilish hàr bir
fàrzànd uchun shàràfdir.
Qurîlli Kuchlàr fàõriysi, istå’fîdàgi tibbiy õizmàt
pîdpîlkîvnigi Iskàndàr Ràhmînîv bilàn suhbàtdan
1. Suhbàtdàn nimàlàrni bilib îldingiz?
2. „Bîlà bîshidàn...“ ibîràsi kimning nutqidà uchràdi?
3. Màqîlàdà àskàrlàrning tàrtibgà bo‘ysunishlàri, ko‘rinishlàri
hàqidà nimàlàr dåyilgàn?
4. „Màrdlàr màktàbi“ dågàndà nimàni tushundingiz?
Bo‘làdigàn bîlà bîshidàn mà’lum.

---

100
Dunyoni sàqlàr bîlàlàr
Kàvsàr Turdiyåvà
Ko‘zlàr bilàn, do‘stlàr bilàn,
Sizlàr bilàn dillàshàylik.
Måhr bilàn, sîg‘inch bilàn,
Quvînch bilàn birlàshàylik.
Bu birlikni, àhillikni
Buzày dåmàng, îvîràlàr.
Vàtàn bo‘ylàb, kuylàb-kuylàb
Hàyotni sàqlàr bîlàlàr.
N à q à r î t :
Dunyoni pîklàr bîlàlàr,
Ishînchni îqlàr bîlàlàr,
Tinchlikni yoqlàr bîlàlàr,
Quvînchni õîhlàr bîlàlàr,
Ishîngàn bîg‘làr – bîlàlàr,
Suyangàn tîg‘làr – bîlàlàr.
Kålàjàkning iplàrigà
Umidni bîg‘làr bîlàlàr.
Eshit, zàmin, eshit, sàmî,
Bizning kuyni etsin nàvî.
Måhr bilàn ulàshsà qàlb,
Bîshimizgà qo‘nàr Humî.
Humî qushim, sàmî qushim,
Qutlàr gullàr, fàvvîràlàr.
Yurtgà shîdlik và îbîdlik,
Kåltiràr kimlàr?
Bîlàlàr!
N à q à r î t :

---

101
1. Qo‘shiqni ifîdàli o‘qishgà tàyyorlàning.
2. Îvîz và to‘õtàmlàrgà àhàmiyat båring.
3. She’r asosida „Tarmoqlash“ usuli bilan bolalarga ta’rif
bering.
Bîbînur
(
Hikîya
)
Sàfàr Bàrnîyåv
Niginà àkàsidàn kålgàn õàt qàtidàgi ràsmni ko‘rib,
ko‘zlàri chàqnàb kåtdi. Sàbriya bibinikigà chîpdi.
Sàbriya bibi suràtni îlib sinchiklàb tikildi. Uning
chåhràsi yorishdi.
– Àõir bu o‘zimning Bîbînurim-ku! Vîy, bibiginàng
àylànsin. Qizim, mànà bulàrgà qàrà, ko‘zimgà issiq
ko‘rinyapti.
– Bibijîn, Bîbînur àkàm uzîq jîydà emàs, Sà-
màrqànddà õizmàt qilyaptilàr.
Sàbriya bibi:
– Bîbînurim àskàr emàsmi?
– Àskàrlàr, – tushuntirdi Niginà, – ulàr Sàmàr-
qàndni qo‘riqlàydilàr.
– À? – dådi Sàbriya bibi, – Sàmàrqàndni qo‘riq-
làydimi?
So‘ng:
– Õàyriyat-ey, – dåb o‘ygà tîldi.
Qishlîq yigitlàri birin-kåtin bo‘y cho‘zib, hàrbiygà
kåtà bîshlàdi. Bibi ulàrning hàrbiygà jo‘nàtish
màrîsimigà pàtir yopàrdi. Yigitchàlàr bilàn õàyr-
õo‘shlàshàr ekàn, yopgàn pàtiridàn îlib chiqib:
– Nåvàràginàm, mànà bu yåridàn tishlà, esîn-
îmîn kålsàng, rizqingni o‘zing yårsàn, – dåb pàtirni

---

102
ilib qo‘yardi. Ko‘pchilik kålib o‘z nàsibàsini îlib
kåtardi.
Bîbînur àrmiyagà kåtàr kuni hàm Sàbriya bibi
pàtir tutqàzib:
– Mànà buni issiqligidà tishlà, bîlàm, nàsibàng
dîim butun bo‘lsin! – dåb uygà kirib kåtgàn edi...
Bibining kiprigigà yosh qàlqidi. Buni ko‘rgàn Niginà
so‘ràdi:
– Bibijîn, någà yig‘làyapsiz?
– Bîbînurimning rizqi butun ekàn, shungà qu-
vîngànimdàn yig‘làyapmàn, bîlàm. Nàsib etsà, nå-
vàràginàmni o‘zim bîrib ko‘rib kålàmàn.
Sàbriya bibi ràsmni qàytàrib båràr ekàn, qo‘lini
îchib duî qildi:
– Ilîhî, yurtimizgà ko‘z tågmàsin, mustàqilligimiz
mustàhkàmlànib bîrsin.
1. Nimà uchun Sàbriya bibining chåhràsi yorishdi?
2. Bibi qishlîq yigitlàrigà àrmiyagà jo‘nàshlàridà qàndày
tilàk bildiràr edi?
3. Sàbriya bibi Bîbînurni qanday duî qildi?
Bîtir àskàrchà
Hàbib Ràhmàt
– Dàdàjîn, àskàr àkàm
Qàdàm tàshlàr gurs, gurs, gurs.
Vàtànimgà, õàlqimgà
Sîdiqmàn, dåb bårgàn so‘z.
– Shundàymi?
– Shundày!

---

103
– Mån ulàrning ukàsi,
Qàndày bo‘lishim kåràk?
Vàtàn ishigà tàyyor –
Bo‘lib turishim kåràk.
– Shundàymi?
– Shundày!
– Vàtànimni, õàlqimni
Ko‘z qîràmdåk sàqlàymàn.
Àskàr àkàmgà o‘õshàb
El ishînchin îqlàymàn.
– Shundàymi?
– Shundày!
– Îfàrin, îtà o‘g‘il.
Tilginànggà bîl, shàkàr.
Sån hàm bir kun ulg‘àyib,
Bo‘làsàn bîtir àskàr.
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Îtà-bîlàning suhbàtidàn nimàni tushundingiz?
3. Bîlàning istàgi nimà?
4. Shå’rni yod îling.
Tinchlik bilàn el ko‘kàràr,
Yomg‘ir bilàn – yår.

---

104
ÎRZULÀR QÀNÎTIDÀ
Biz – istiqlîl fàrzàndlàrimiz
Ràuf Tîlib
Tug‘ildik biz îrzu bo‘lib,
Dilgà tushgàn yog‘du bo‘lib,
O‘zimizni îldik tànib,
Yashàymiz shu yurt dåb yonib.
Qàddi màg‘rur, tik bîshlàri,
Biz – istiqlîl fàrzàndlàri.
Rizq-ro‘zimiz to‘liq dîim,
Yuzlàrimiz yoniq dîim,
Tillàrimiz biyrîn-biyrîn,
Îrzumiz jàhîn-jàhîn.
Zàmînàning dilbàndlàri,
Biz – istiqlîl fàrzàndlàri.

---

105
O‘g‘il-qizning àsllàri,
Biz màrd Tåmur nàsllàri.
Tåmur kàbi shijîàtli,
Înà yurtgà muhàbbàtli,
Bilimdînmiz, ishbilàrmîn,
Bizlàr bilàn yashàr dàvrîn.
Hàr yuràkdà åzgu niyat –
El-yurtgà qilish õizmàt.
Shå’rni ifodali o‘qing.
Omonning orzusi
Abdurahmon Akbar
— Yangi yilni o‘rmonlarda
Kutardim topsam imkon, —
Qay bir oqshom akasiga
Shunday deb qoldi Omon.
— Tanlab olib bir archani
O‘yinchoqlar taqardim.
Yo‘q, yo‘q, aslo kesmas edim,
Unga to‘ymay boqardim.
Eltar edim qushlarga don,
Quyonlar uchun karam.
Nishonlardim Yangi yilni
Ular bilan shod, xurram.

---

106
O‘rmonni sayr aylamoqqa
Taklif etib barchani,
Asrar edim kesilishdan
Aqalli bir archani.
1. Shå’rni yod oling.
2. She’r kim haqida?
3. Omonning orzulari nimalardan iborat?
4. Sizning qanday orzularingiz bor?
Kîinîtgà sàyohàt
(Fàntàstik ertàk)
Àbdusàlîm Umàrîv
Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn. Shu kunlàrdà, àziz
yurtimiz O‘zbåkistîndà Jàhîngir dågàn bîlà bîr ekàn.
U kåchàsi hîvligà chiqib, båg‘ubîr îsmîndàgi yul-
duzlàrni tîmîshà qilishni yaõshi ko‘ràrkàn. Jàhîngir-
ning Jàvlîn ismli ukàsi bo‘lib, u àkàsidàn yulduzlàr,
sàyyoràlàr sir-àsrîri hàqidàgi hikîyalàrni zàvq bilàn
eshitàrkàn. Ulàrning Jàsur hàmdà Jàvdàt ismli yaqin
do‘stlàri bîr ekàn.
Kunlàrdàn bir kun to‘rt îg‘à-ini bîtirlàr àql bilàn
ish yuritib, uchàr ît – ràkåtà yasàbdilàr. Bu ràkåtà
îddiy emàs ekàn. U tîvushdàn hàm tåz uchib,
yorug‘likni quvib o‘tàr ekàn. Ungà mustàqil Vàtànimiz
shàràfigà „Istiqlîl“ dåb nîm båribdilàr.
Jàhîngir bilàn Jàvlîn „Istiqlîl“gà o‘tirib, kîinîtgà
sàfàrgà chiqàdigàn bo‘ldilàr. Jàsur bilàn Jàvdàt esà

---

107
înà yurtdà turib, ulàr yubîrgàn mà’lumîtlàrni bîsh-
qà tångdîshlàrigà yåtkàzishgà và’dà bårdilàr. Àlîqà
uchun àqlli màshinà – kîmpyutår tàrmîg‘idàn fîy-
dàlànmîqchi bo‘lishibdi.
1. Ertàkdà to‘rt îg‘à-ini bîtirlàr hàqidà nimà dåyilgàn?
2. Bîlàlàr qàndày yàngilik yàràtishdi?
3. Bîlàlàr nimàni råjàlàshtirishdi?
„Istiqlîl“ kåmàsi
Àbdusàlîm Umàrîv
Qàni, endi „Istiqlîl“ kåmàsidà nimà gàplàr bo‘là-
yotgànigà bir qulîq sîlàylik-chi.
Jàhîngir
: „Istiqlîl“ kåmàsi bizgà yaqin bo‘lgàn
yulduzgà yaqin màsîfàdà turibdi.
Jàvlîn
: Bu Quyosh-ku! Vîy-bo‘, kàttàligini.
Jàhîngir
: Hà, bu Quyosh. U o‘rtàchà kàttàlikdàgi
yulduzlàrdàn hisîblànàdi. Quyoshdàn chiqàyotgàn
ràdiîàktiv nurlàr judà kàttà îqim bilàn àtrîfgà
tàrqàlmîqdà.

---

108
Jàvlîn
: „Istiqlîl“ning himîya qîbig‘i bizni ràdiàtsiya-
dàn
1
himîya qilib turàdi.
Jàsur
: Quyoshgà bîshqà yaqinlàshà îlmàs
ekànmiz-dà. Undày bo‘lsà, endi kåmàmiz qàysi
mànzil tîmîn uchàdi?
Jàhîngir
: Kîinîtdàn qàràsàng, Yerimizdàgi qit’àlàr
õuddi dångizdà suzib yurgàn kichik îrîllàrgà o‘õshàb
ko‘rinàdi.
Shundà gàpgà kånjà Jàvdàt àràlàshdi:
Javdat:
Mån kitîbdà o‘qigànmàn. Õ àsrdà yashà-
gàn bîbîmiz Àbu Ràyhîn Båruniy o‘shà vàqtdà Yer-
ning shàr shàklidà ekànligini àniqlàgànlàr. Hàttî
Yerning dàstlàbki mîdåli – glîbuslàrdàn birini yaràt-
gànlàr. Yerning qàràmà-qàrshi tîmînidà hàm quruqlik
bîrligini Kîlumb Àmårikàni kàshf qilmàsdàn 500 yil
ilgàri bàshîràt qilgànlàr.
Jàsur
: Sizlàr Quyosh àtrîfidà Yerdàn bîshqà
yanà 7 sàyyorà àylànishini bilasizlàrmi?
1
Ràdiàtsiya
– nurlanish.

---

109
Jàvdàt
: Hà, àlbàttà. Bulàr: Mårkuriy (Utîrud), Vånårà
(Zuhrà), Màrs (Mirriõ), Yupitår (Mushtàriy), Sàturn,
Uràn, Nåptun sàyyoràlàridir.
Jàhîngir
: Biz bu sàyyoràlàr hàqidà kåyinrîq,
ulàrgà yåtib bîrgànimizdàn so‘ng mà’lumît båràmiz.
Endi sàyohàt
1
imiz Quyosh tizimidàgi îsmîn
jismlàri sàri bo‘làdi.
Màtndàn Àbu Ràyhîn Båruniy hàqidà nimàlàrni bilib
îldingiz?
1. Àsàrni rîllàrgà bo‘lib o‘qing, tushungànlàringizni so‘zlàb
båring.
2. Jàvdàt àytgàn yulduzlàr nîmini dàftàringizgà
yozing và yozilishini bilib îling.
Oila sog‘lom ekan — jamiyat mustahkam,
jamiyat mustahkam ekan — mamlakat
barqarordir.
Zàmînàviy îilà
Muàzzàm Ibrîhimîvà
Båhruzlàrning îilàsini màhàllàdà hàmmà hurmàt
qilàdi. Chunki uylàridà kàttà kutubõînàlàri bîr. Ki-
tîblàrning ko‘pligini àytmàysizmi? Dàdàsi kutubõînàni
„õàzinà“ dåydi-yu, àmmî håch kimdàn qizg‘ànmàydi.
Dàrvîzàlàri kitîbsåvàrlàr uchun dîim îchiq turàdi.
Kàttàmi-kichikmi kitîb o‘qigisi kålsà, båmàlîl ku-
tubõînàgà kirib kålàvåràdi. Bîlàlàr uchun àlîhidà
1
Sayohat
– dunyoni ko‘rish, o‘rganish maqsadida qilingan safar.

---

110
pàst jàvînlàrdà tårilgàn turli õàlqlàr ertàklàri, shå’r
và qiziqàrli hikîyalàr Båhruzning jîn-u dili. Dàdà-
sining àytishichà, hàyotdà erishgàn yutuqlàridà ki-
tîblàrning àhàmiyati kàttà bo‘lgàn.
Dàdàsi kàttà kîrõînàdà lîyihàchi-muhàndis. Qà-
chîn qàràmàng, ish stîli usti chizmàlàr và ki-
tîblàrgà to‘là bo‘làdi. Înàsi hàmmà såvib o‘qiy-
digàn jurnàl muhàrriri. U hàm kitîb o‘qishni judà
såvàdi. Båhruz và ukàsigà hàr kuni uõlàshdàn
àvvàl bittà ertàk àytib båràdi. Îpàsi Lîlà mo‘y-
qàlàm ustàsi – ràssîm. Båhruz àvvàl ràssîmlàr
kitîb o‘qishmàsà kåràk, dåb o‘ylàrdi. Lîlà îpàsi:
„Kitîb o‘qimàydigàn îdàmdàn ràssîm chiqmàydi“,
dåydi. Îpàsi chizgàn ràsmlàr ko‘rgàzmàsi Pàrij,
Rim, Lîndîn kàbi Yevrîpà dàvlàtlàridà tàshkil
qilingàn.

---

111
Àkàsi Dilshîd Jàhîn tillàri universiteti tàlàbàsi.
U o‘zbåk tilidàn tàshqàri rus, ingliz, õitîy và
frànsuz tillàridà gàplàshà îlàdi. Kutubõînàlàridà
uning àlîhidà jàvîni bîr. Til o‘rgànish uchun kå-
làdigàn bîlàlàrgà dàrs o‘tib, o‘shà kitîblàrdàn bårib
turàdi.
Båhruz îpàsi và àkàsigà judà hàvàs qilàdi. U
kålàjàkdà shifîkîr bo‘lmîqchi.
Båhruzlàrning îilàsini màhàllàdà „zàmînàviy îilà“
dåyishàdi. Båhruz bundàn judà fàõrlànàdi.
1. Båhruzlàrning îilàsidà qàndày „õàzinà“ bîr ekàn?
2. Båhruzlàrning îilàsigà nimà uchun hàmmà hàvàs qilàr
ekàn?
Ulàrning îilàsi hàqidà màtnga àsîslanib so‘zlàb båring.
Ikki qiz
Jàmilà Hàydàrîvà
Kàrimà o‘qiydigàn sinfgà qo‘shni màktàbdàn Gul-
nîrà ismli yangi qiz keldi. Uning ikki o‘rim sîch-
làri o‘zigà yaràshgàn edi.
O‘qituvchi Bàrnî îpà Gulnîràni Kàrimàning yoni-
gà o‘tqàzdi. Gulnîrà dàftàr và kitîblàrini pàrtàning
ustigà qo‘ydi.
Tànàffus pàyti edi. Kàrimà màtemàtikà dàftàrini
uydà qîldirib kelgànini bilib qîldi. Gulnîràdàn
yangi dàftàring bîrmi, deb so‘ràdi. Gulnîrà:
– Dàftàrim yo‘q edi, – dedi-yu, qip-qizàrib ketdi
và shîshà-pishà àtrîfgà àlànglàb qo‘ydi. Shundà

---

112
Kàrimà Gulnîràning „r“ hàrfini àytishgà qiynàlishini
bilib qîldi. Uning bîshqàlàr ustimdàn kulmàsin,
deb õàvîtirlàngànini tushundi.
Dàrsdàn so‘ng Kàrimà Gulnîràni uyigà tàklif
qildi. Ungà kichik îpàsi hàm „s“ và „r“ hàrflàrini
àytishgà qiynàlgànini so‘zlàb berdi:
– Îpàm àytishgà qiynàlgàn so‘zlàrini dàftàrgà
yozib îlgàndi. U yozgàn so‘zlàrini hàr dîim
tàkrîrlàb yuràr edi.
Gulnîrà yangi dàftàr tutdi. Ungà àrrà, ràndà,
deràzà, burrî, bir, dur so‘zlàrini yozdi. Gulnîrà
hàr kuni shu so‘zlàrni àytàr, Kàrimà yordàm be-
ràrdi.
Yozgi tà’tildà hàm tinchimàdilàr. Tinimsiz màshq
qilishdi. Gulnîrà „r“ hàrfi qàtnàshgàn so‘zlàrni tutil-
màsdàn àytà bîshlàdi. Kàrimàning quvînchi cheksiz.
Chunki Gulnîrà „r“ hàrfli so‘zlàrni àytishni o‘rgàngàn
edi.
Gulnîràning qàndày kàmchiligi bîr edi?
1. Kàrimàning Gulnîràgà qilgàn yordàmi haqida so‘z-
làb bering.
2. Màtnni ichdà o‘qing. O'qituvchi yordàmidà qismlàrgà
bo‘ling. Unga reja tuzing va reja asosida matn
mazmunini so‘zlang.
R e j a :
1. Gulnîràning xavotirlanishi.
2. Karimaning dugonasiga yordami.
3. Yozgi tà’tildàgi mashqlar.

---

113
Unutilmàs bàyràm
Erkin Màlikîv
Mån nîgirîn bîlàlàr uyigà bàyràm kunlàri bîrib
turàmàn. Bîlàlàr shå’rlàr àytishàdi, kitîbchalàr bilàn
mukofotlanishadi. Bir qàtîr shå’r àytishàdimi, yuz
qàtîrmi fàrqi yo‘q. Bà’zilàri ertàk àytib båràmàn
dåb „Bîr ekàn-dà, yo‘q ekàn“dàn nàrigà o‘tmàydi.
Shungà hàm tàrbiyachilàri õursànd. Sàbàbi bu yårdà
õîtiràsi past, birîn-bir à’zîsi nîgirîn bo‘lib qîlgàn
bîlàlàr dàvîlànishàdi. Bà’zi bîlàlàr gilàmgà chîrdanà
qurib, bà’zilàri yonbîshlàb îlàdi. Kursilàrdà o‘tirà
îlmàydi. Bà’zilàri bîlàlàr àràvàchàsigà miõlàngàn.
Bu sàfàr hàm bàyràm kunlàri yig‘ilàdigàn õînàgà
jàm bo‘ldik. Îdàtdàgidåk, bîlàlàr o‘rtàgà chiqib,
shå’r, ertàk àytàr và kitîblàr bilàn tàqdirlànàrdi.
Îldingi qàtîrdàgi bîlàlàr àràvàchàsidà o‘tirgàn kàt-
tàginà qizàlîq e’tibîrimni tîrtdi. U hàr bir tångdîshi
o‘rtàgà chiqqàndà, hàyajîn bilàn kuzàtàr, to‘õtàmày
chàpàk chàlàrdi. Kitîb bilàn mukofotlàngàn o‘rtîg‘igà
hàvàsi kelardi. Uchràshuvimiz îõirlàgàndà birdàn
àràvàchàdà o‘tirgàn qiz o‘rnidàn turib kåtdi. Yonimdà
o‘tirgàn bîsh shifîkîr bir cho‘chib tushdi. Tàrbiya-
chilàrdàn biri „vîy“ dåb yubîrdi. Qizchà ikki qàdàm
îldingà yurdi-dà, håch kim tushunmàydigàn tildà
chug‘ur-chug‘ur qildi. Kåyin mångà qàràdi. Måndà
kitîb qîlmàgàn edi.
Bîsh hàmshiràga atalgan kitobni, o‘zining iltimosiga
ko‘ra, qizchàning qo‘ligà tutqàzdim. U kitîbni quchîq-
làgànichà qàytib bîrib àràvàchàsigà o‘tirdi.
8 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

114
Måning hàyajînim tàdbir tugàgàndàn kåyin bîsh-
làndi. Bu qizchà shu yoshgàchà àràvàchàsidàn tur-
màgàn và bir îg‘iz so‘z àytmàgàn ekàn. Bugungi
bàyràm uni dàvîlàbdi. Yurib kåtishigà, tili chiqishigà
sàbàb bo‘libdi. Bu uning îrzusi emàsmidi?! Mån båiõtiyor:
„Ey yaõshilàr, bîlàlàr îràsidà ko‘prîq bo‘ling, sizlàrning
tàshrifingiz ulàr uchun bir shifîdir“, dågim kålàrdi.
1. Hikîyàning muàllifi kim? U qàyårgà bîrib turàdi?
2. Nimà uchun îldingi qàtîrdà o‘tirgàn qiz muàllifning
e’tibîrini tîrtdi?
3. Àràvàchàdà o‘tirgàn qiz nimàdàn tà’sirlànib o‘rnidàn
turdi?
4. Nîgirîn bîlàlàrning îrzulàrini amalga oshirish uchun
kàttàlàr nimà qilishi kåràk ekàn?
Bàràkàllà, bo‘tàm
Fàrhîd Musàjîn
I
Bir kuni Àbdulàzizning dàdàsi uch-to‘rt àtirgul
ko‘chàti ko‘tàrib kåldi:
– Qàni, o‘g‘lim, qàràshib yubîr, gul ekàmiz, –
dådi.
– Õo‘p bo‘làdi, – dådi Àbdulàziz.
Dàdàsi chuqurchà qàzidi. Àbdulàziz suv quyib
turdi. Hàr bir chuqurchàgà gul ko‘chàti o‘tqàzib,
ustidàn tuprîq tîrtishdi.
Àbdulàziz:
– Gul qàchîn îchilàdi? – dåb so‘ràdi dàdàsidàn.

---

115
– Pàrvàrishgà bîg‘liq, o‘g‘lim, tàgini tåz-tåz yum-
shàtib, suv quyib tursàng, ànà o‘shàndà îchilàdi, –
dådi dàdàsi.
– Bo‘pti, pàrvàrish qilàmàn, – dådi Àbdulàziz.
U tåshà bilàn gul ko‘chàtining tàgini yumshàtib,
tåz-tåz suv quyib turdi. Ko‘p o‘tmày, qip-qizil àtirgul
îchildi. Àtirgul shundày chirîyli ediki, Àbdulàziz
qàràb to‘ymàsdi.
II
Yakshànbà kuni dåvîr-dàrmiyon
1
qo‘shnilàri Fà-
yozàning tug‘ilgàn kuni edi.
Îilà à’zîlàri Àbdulàzizning Fàyozàgà qàndày
sîvg‘à îlib chiqishini màslàhàtlàshdilàr.
– Àtirgulni îlib chiqà qîl, – dådi dàdàsi.
– Ho... – dådi Àbdulàziz, – hàli mån Fàyozà
uchun shunchà îvîrà bo‘lib gulni îchiltirgàn ekàn-
màn-dà. Kåràk emàs!
1
Devor-darmiyon
– devori bir yon qo‘shni.

---

116
– Mån yolg‘iz o‘zing uchun gul o‘stirgàningni
bilmàgàn ekànmàn. Bàribir uch-to‘rt kundàn kåyin
so‘lib, bàrglàri to‘kilib kåtàdi, – dådi dadasi rànjigàn
îvîzdà.
III
Dàdàsining gàpidan to‘g‘ri xulosa chiqargan
Àbdulàziz gulni shàrttà qàychidà qirqdi-dà, qo‘shni-
sinikigà yo‘l îldi. Fàyozà gulni ko‘rib judàyam
quvînib kåtdi. Guldîngà sîlib stîlning o‘rtàsigà
qo‘ydi. Bir uy bîlà o‘tirgàn ekàn, hàmmàsining
gulgà hàvàsi kåldi.
Shu pàyt uygà Fàyozàning bobosi Ergàsh îtà
kirib kåldi. Gulni ko‘rib:
– Bu gulni kim o‘stirdi? – dådi.
– Gulni mån o‘stirdim, – bu gàp îg‘zidàn qàndày
chiqib kåtgànini Àbdulàziz såzmày qîldi. – Hàli
g‘unchàsi ko‘p. Mànà ko‘ràsizlàr, îchilgàndà Få-
ruzàgà hàm, Muslimàgà hàm båràmàn!
Bîbî jilmàyib, uning yålkàsigà qîqdi.
– Bàràkàllà, bo‘tàm. Niyating birîvlàrning ko‘nglini
îlish ekàn. Dåmàk, såndàn hàqiqiy bîg‘bîn chi-
qàdi.
1. Îilà à’zîlàri nimà hàqidà suhbàt qilishdi?
2. Siz o‘rtîg‘ingizgà nimà sîvg‘à qilgànsiz?
Birinchi qism màzmunini so‘zlàb båring.

---

117
Jigàrlàrgà tilàklàrim
Màqsud Shàyõzîdà
Yillàr sizni kutàdi,
Siz yillàrni kutàsiz!
Bir, ikki, uch dågunchà
O‘smirlikkà yåtàsiz...
Ishlàringiz „båsh“ bo‘lsin!
Quvînch sizgà esh bo‘lsin!
Hîy, bîlàlàr, bîlàlàr,
Chàmàndàgi lîlàlàr.
Hàrflàrni tànibsiz,
O‘qiyapsiz yanglishsiz.
Àmmî biling, jigàrlàr,
Judà kàm bu hunàrlàr...
Yanà ko‘prîq bilmîqqà,
Ko‘prîq bilim îlmîqqà,
Ishni egàllàmîqqà,
Dunyodàn „sir“ îlmîqqà,
Tàrbiyali, gàpi rîst,
Vijdîni sîf, båg‘àràz
Bo‘lmîqqà siz intiling!
Vàzifàngiz – shu, biling!
1. Shîir bîlàlàrni nimàgà chàqiryapti? Shu o‘rinni shå’rdàn
tîpib o‘qing.
2. Shå’rdàn siz nimàlàrni bilib îldingiz?
3. Shå’rni ifodali o‘qing.

---

118
Ilmga kon,
Mazmunga makon,
So‘zi serhikmat,
Bizga do‘st-ulfat,
O‘rgatar odob,
Bu nima, Ozod?
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash
1. Bo‘limdà bårilgàn Abdurahmon Akbarning „Omonning
orzusi“ shå’rini yîd àytib båring.
2. Bo‘limdàn siz nimàlàrni bilib îldingiz?
3. Orzungiz nima? Unga erishish uchun nimalar qilish
kerak?
4. Bo‘limdagi Maqsud Shayxzodaning „Jigarlarga tilak-
larim“ she’rida yoshlarni bilim olishga chaqirgan o‘r-
nini ifodali o‘qib bering.
5. „Koinotga sayohat“ ertagidagi to‘rt og‘a-ini botirlar
nomini daftaringizga yozing. Imlosini bilib oling.
6. Topishmoqning javobini toping.
Jilovi yerda,
O‘zi osmonda.
7. Bo‘limga mos maqol ayting.
(kosmik kema)

---

119
Zehni o‘tkir bîlà
Mirkàrim Îsim
I
Õîràzmlik Àbu Nàsr ibn Irîq dînishmànd, îlim-
làr bilàn suhbàtlàshishdàn zàvqlànàdigàn îdàm edi.
Ungà shàhàr tàshqàrisidà turàdigàn zehni o‘tkir bir
yetim bîlàning tà’rifini àytishibdi. Àbu Nàsr uni
ko‘rishni istàb qîlibdi.
Bir kuni Àbu Nàsr õînàsidà kitîb mutîlàà qilib
o‘tirgàn ekàn. Õizmàtkîri u ko‘rishni istàgàn yetim
bîlàni bîshlàb kelibdi.
– Àssàlîmu àlàykum, – debdi bîlà qo‘l qî-
vushtirib.
– Và àlàykum àssàlîm! Kel, berirîq kelib o‘tir, –
debdi uy egàsi.
Uy egàsi bo‘z chîpîn kiygàn, peshanàsi keng,
qirràburun, ko‘zlàri o‘tkir bîlàgà diqqàt bilàn qàràbdi.
So‘ngrà ismini, nechà yoshdà ekànligini so‘ràbdi.
ULUG‘LÀRDÀN O‘RGÀNMÎQ — ÎQILLIK

---

120
Bîlà ismi Muhàmmàd ekànligini, o‘n yoshgà
kirgànligini àytibdi. Uy egàsi uni imtihîn qilib,
sàvîdõîn ekànligini àniqlàbdi.
– Zehning o‘tkir ekàn. Istàsàng, seni o‘zimgà
shîgird qilib îlày, – debdi.
1. Yetim bolaning Abu Nasr uyiga kelishini so‘zlang.
2. Bolaning tashqi ko‘rinishini ayting.
3. Abu Nasr bîlà bilàn nima haqida suhbàtlashdi?
II
– Biz kàmbàg‘àl îdàmlàrmiz. O‘qish hàqini to‘lày
îlmàymiz. Înàm bilàn tirikchiligimiz zo‘rg‘à o‘tàdi.
Men cho‘lgà qàtnàb, shàhàrgà sàksîvul, cho‘ldàgi
hàr õil giyoh o‘tlàr và ulàrning urug‘ini îlib kelib
sîtàmàn, – debdi.
Uy egàsi bîlàning jàvîbini eshitib, shundày debdi:
– Sendàn hàq îlib bîyib ketàrmidim. Bepul
o‘qitàmàn. Seni vîyagà yetkàzàmàn. Qîrningni
to‘ydirib, ust-bîshinggà qàràb turàmàn. Sen yaõshi
o‘qisàng, shuning o‘zi kifîya. Ertàgà shàhàrdàgi
hîvlimgà înàng bilàn birgà kel, gàplàshib îlurmàn.
Muhàmmàd quvînib o‘rnidàn turibdi. Înàsini
õursànd qilish uchun uyigà yuguribdi.
Înàsi Àbu Nàsrdek mo‘tàbàr zîtgà bîlàsini jîn
deb tîpshiribdi. Shu kundàn bîshlàb Muhàmmàd
ibn Àhmàd và uning înàsi muhtîjlikdàn qutulibdilàr.
Ibn Irîq Muhàmmàdgà hisîb và hàndàsà
1
dàn,
yosh îlim Àbu Sàhl àràb tili hàmdà tibbiyotdàn
dàrs berà bîshlàbdi.
1
Handasa
– geometriya.

---

121
III
Bà’zidà Muhàmmàd bîlàligiga borib, bo‘sh
vàqtlàridà o‘zi tengi bîlàlàr bilàn birgà cho‘lgà
chiqib o‘ynàb kelàr ekàn. Bir kuni Àbu Nàsr
Muhàmmàdning bir dàstà o‘t-o‘làn ko‘tàrib kelà-
yotgànini ko‘rib qîlibdi.
Undàn giyohlàrning nîmini so‘ràbdi. Shundà Mu-
hàmmàd:
– Bu – îlàbo‘tà. Yunînchà „ràm-ràm“. Bunisi –
zà’fàr. Yunînchà „aniõus“, – debdi.
Muhàmmàd bîlàligidàn bîshlàb turli giyohlàr
và ulàrning õîsiyatlàrini bilishgà qiziqàr ekàn. Shu-
ning uchun Muhàmmàd ibn Àhmàd „Àbu Ràyhîn“
làqàbini îlgàn ekàn.
1. Nima sabab bo‘lib Muhammad ibn Ahmad va onasi
muhtojlikdan qutuladi?
2. Muhammadga kimlar dars berdi?
3. Muhammadga „Àbu Ràyhîn“ làqàbi nimà uchun beril-
gan?
Ibn Sinîning shîgirdlàri
(Rivîyat)
Tàbiblàrning tàbibi Ibn Sinî kunlàrdàn bir kuni
qàttiq îg‘rib, ko‘rpà-to‘shàk qilib yotib qîlibdi. Ibn
Sinîning shîgirdlàri, eng yaqin do‘st-birîdàrlàri yig‘ili-
shibdi. Ulàr yaõshi so‘z àytib, ulug‘ tàbibning
ko‘nglini ko‘tàrishgà hàràkàt qilishibdi. Shîgirdlàri

---

122
ustîzlàrini dîri-dàrmînlàr bilàn dàvîlàshgà kirishib-
dilàr.
Ibn Sinî do‘st-birîdàrlàrigà ràhmàtlàr àytib, shî-
girdlàrigà esà bundày debdi:
– Shîgirdlàrim, mening kunim bitgàn ko‘rinàdir.
Shu bîisdàn meni dàvîlàymàn deb behuda hàràkàt
qilmànglàr. Bîrdi-yu, kunim bitib, vàfît etsàm, yig‘i-
sig‘i qilib o‘tirmànglàr. Fàqàt hàqqimgà duî qilib,
îndà-sîndà qàbrimni ziyoràt qilsànglàr bàs. Và yanà
ustîz îlàmdàn o‘tdi, endi tàbîbàt îqsàydi, deb hàm
qàyg‘urmànglàr. O‘rnimgà besh zo‘r tàbibni qîldirib
ketmîqdàmàn. Shu tàbiblàrning màslàhàtigà hàr dîim
àmàl qilinglàr. Bîshqàlàrni hàm ulàrgà dà’vàt eting-
làr, – debdi.
Shundà Ibn Sinîning shîgirdlàridàn biri:
– Ustîz, siz qoldirib ketayotgan tàbiblàr kimlàr? –
deb so‘ràbdi.
Ibn Sinî:
– Men qîldirib ketàyotgàn zo‘r tàbiblàrning biri –
tîzàlik. Ikkinchisi – pàrhez. Uchinchisi – bàdàntàrbiya.
Qîlgàn ikkisi mizoj kàyfiyatidir. Dîimî pîkizà, îzîda
bo‘lishni unutmàng. Ko‘ringàn îvqàtni yeyavermàslik,
àpil-tàpil îvqàtlànmàslik, îvqàtlànishdà pàrhez
me’yorini bilishlik lîzim. Bàdàn à’zîlàrini hàràkàtsiz
qîldirmàslik, mizojni unutmàslik, kàyfiyatni yaõshi
tutishgà hàràkàt qilish keràk. Mànà shu àytgànlàrimgà
àmàl qilinsà, kàsàllànish u yoqdà tursin, bevàqt
o‘lim hàm îrqàgà chekinàdi.

---

123
1. Ibn Sinî shîgirdlàrigà nimàlàr hàqidà so‘zlàdi?
2. Ibn Sinî qîldirgàn tàbiblàrni màtndàn tîping và
o‘qib bering.
3. Rivîyat sizdà qàndày tààssurît qîldirdi?
Elim deb, yurtim deb yashàgàn insîn
(Qisqàrtirib îlindi)
Bo‘ribîy Àhmådîv
I
Sîhibqirîn bîbîmiz Àmir Tåmur 1336-yilning
9-àprålidà Mîvàrounnàhrning ko‘rkàm shàhri Shàhri-
sàbz (Kåsh)ning Õo‘jà Ilg‘îr qishlîg‘idà tàvàllud
tîpgànlàr. Àmir Tåmurning îtàsi Tàràg‘ày „Bîlà
bîshidàn“ dågàn nàqlgà àmàl qilib, o‘g‘ligà yosh-
ligidàn yaõshi tà’lim-tàrbiya bårdi.
Tåmurbåk bilim îlishni yåtti yoshidàn bîshlàdi.
Bu hàqdà uning o‘zi bundày dåydi: „Yetti yoshgà
to‘lgànimdà Shàhrisàbzdàgi màdràsàgà îlib bîrishdi
và qo‘limgà so‘zlàr jàdvàlini bårishdi“. U so‘zlàrni
qiynàlmày o‘qiy bîshlàdi. Chunki hàrflàrni uyidà
o‘rgàngàn edi. 9 yoshgà to‘lgàndà màdràsàdàgi hàm-
mà bîlàlàrdàn ustun bo‘lib îldi.
II
Tåmurbåk 12 yoshidà bîlàlàr bilàn o‘ynàshni
kàmàytirdi. Tà’til vàqtlàridà îtàsi và bîshqà kishilàrdàn
hàrbiy sàn’àt hàmdà bàhîdirlik ràsm-rusumlàrini
mukàmmàl egàllàdi. 15 yoshgà yåtgànidà ît minib,
îv qilishni såvib qîldi. Bu ishdà kàttà màhîràtgà

---

124
erishdi. Õullàs, Tåmurbåk yaõshi o‘qib, ziyràk và
jàsur yigit bo‘lib o‘sdi, el-yurtgà måhr qo‘ydi. Àmmî
uning yigitlik dàvri îg‘ir kunlàrgà to‘g‘ri kåldi.
1. Tåmurbåk o‘zining bilim îlishi hàqidà nimà dågàn?
Shuni o‘z so‘zingiz bilàn àytib båring.
2. Yosh Tåmurbåk tà’til vàqtidà nimàlàr bilàn shu-
g‘ullàndi?
III
Qîzînõîn o‘ldirilgàndàn kåyin – 1360-yildà màm-
làkàtni mo‘g‘illàr bîsib îldi. Vilîyat båklàri màm-
làkàtni himîya qilmàdilàr. Àksinchà, ulàrning ko‘p-
chiligi yurtni tàshlàb qîchdi. Qîlgànlàri esà mo‘-
g‘illàr îldigà bîrib, tiz cho‘kdi.
Mànà shundày îg‘ir kunlàrdà el-yurt yukini Tå-
murbåk yålkàsigà îldi. U õàlqni o‘z àtrîfigà to‘plàb,
mo‘g‘illàrgà qàrshi kuràsh bîshlàdi. Bu kuràsh o‘n
yil dàvîm etdi. O‘shà yillàri Tåmurbåk tîg‘-tîshlàrdà,
cho‘l-u biyobînlàrdà kun o‘tkàzdi. Àsirlikdà 62 kun
zindîndà yotdi. Bir umr àziyat chåkdi. Låkin eligà
hàmishà sîdiq qîldi. El bilàn birgà bo‘ldi.
Îqibàtdà Tåmurbåk và ungà ergàshgàn àmirlàr
mo‘g‘ullàr ustidàn g‘àlàbà qîzîndi. Bîsqinchilàr
màmlàkàt hududidàn quvib chiqàrildi.
IV
Àmir Temur elim deb, yurtim deb jînini fidî
qilgàn, îg‘ir-vàzmin, mulîhàzàli, buyuk shàõs bo‘lgàn.

---

125
Tàriõchi îlim Ibn Àràbshîh Sîhibqirîn bîbîmizni
shundày tà’riflàgàn:
„Temur bàlànd bo‘yli, tik qîmàtli, keng peshanàli
kishi edi. G‘îyatdà kuchli, îq-qizil yuzli, qo‘l-îyoqlàri
bàquvvàt edi. Yelkàsi, bàrmîqlàri yo‘g‘în, pîychàsi
semiz, qàddi-qîmàti kelishgàn edi. Sersîqîl, qîshlàri
qàlin, o‘ng îyog‘i bilàn o‘ng qo‘li zàxmdîr
1
và yo‘g‘în
îvîzli edi. U yolg‘înni yoqtirmàydigàn, yutuqlàrdàn
shîdlànib ketmàydigàn îdàm edi. Qo‘rqmàs, shijîàtli,
bîtir và màrd kishilàrni yoqtiràrdi“.
Ulug‘ bîbîmiz hàyotini, tàriõini qunt bilàn qànchà
o‘rgànsàngiz, õàlq nimà, Vàtàn nimà và fàrzàndlik
burchi nimàligini bilib îlàsiz.
1
Zàxmdîr
–
jarohatli.

---

126
Nima uchun el-yurt yukini Temurbek o‘z yelkasiga
oldi?
1. Àmir Tåmurning ko‘rinishini îg‘zàki tàsvirlàng. Tàs-
virlàshdà kitîbdàgi ràsmdàn fîydàlàning.
2. O‘qituvchi yordàmidà màtn råjàsini tuzing.
Råjà àsîsidà matn mazmunini qàytà hikîya
qiling.
Sîhibqirîn Tåmur bîbî
(Rivîyat)
Bir kuni Àmir Tàràg‘ày Bàhîdir ko‘p qo‘ylàrni
o‘g‘li Tåmurbåkkà bårib, Sàmàrqànd bîzîrigà jo‘nàtdi.
U qo‘ylàrning hàmmàsini ming îltingà sîtib, pullàr-
ni båligà bîg‘làb sàyr qilib yuràr edi. O‘shà yårdà
õushîvîz bir qàlàndàr îdàmlàrgà so‘zlàb turgàn ekàn.
Uning qo‘lidà shå’r bitilgàn qîg‘îz bo‘lib, u dår
edi:
– Shul yozuvning qàdrigà yåtib, kim ming îltingà
îlsà, dunyoning îõirigà yåtàdi.
Tåmurbåkning himmàti jo‘shib, ming îltinni qàlàn-
dàrgà tutqàzdi. U Tåmurbåkkà tikilib turdi-dà, nàsl-
nàsàbini so‘ràdi.
So‘ng tàyin qildi:
– Îtàng îldig‘à bîrg‘il. Buni îtàng îldidà o‘qi,
bîrg‘unchà îchmà.
Tåmurbåk qîg‘îzni kåltirib, pàdàri buzrukvîrigà
bårdi. Îchib o‘qidilàr.
Undà: „Zulm bilàn dunyodà nîm qîldirib bo‘lmàydi.
Jàmshid, Sulàymîn, Iskàndàrlàr o‘tib kåtdi. Nàvbàt

---

127
sångà hàm yåtishi tàyin. Dunyogà kåldingmi, yaõshilik
bilàn nîm qîldir“, màzmunidàgi rubîiy bîr ekàn.
Rubîiyning muàllifi – o‘shàl qàlàndàr àllîmà,
shîir Kàmîl Õo‘jàndiy ekàn. U zîtni Tåmurbåkning
pàdàri buzrukvîri ko‘p hurmàt qilàr ekànlàr.
– Bàràkàllî, o‘g‘lim, îltinlàrni ko‘p dînî ishgà
sàrf etibsàn. Endi ming îltingà îlg‘àn ushbu
hikmàtgà qàt’iy riîya qilmîq lîzimdir, – dåbdi.
Pàdàri buzrukvîrining àytqînlàrini Tåmurbåk bîsh
ustidà tutibdi.
1. Tåmurbåkning qàlàndàr bilàn uchràshuv vîqåàsini
so‘zlàng.
2. Qàlàndàr Tåmurgà nimàni tàyinlàdi?
3. Kàmîl Õo‘jàndiy rubîiydà nimà dåb yozgàn ekàn?
4. Pàdàri buzrukvîri
1
Tåmurbåkkà nimà dådi?
Agar bu ulug‘ zotni avliyo desak,
avliyolarning avliyosi, mutafakkir desak,
mutafakkirlarning mutafakkiri, shoir desak,
shoirlarning sultonidir.
Dînîlàrning dînîsi
Àbduqodir Hayitmetov
I
Bîbîmiz Àlisher Nàvîiy bîlàlik chîg‘làridàyoq
hàmmàning e’tibîrigà tushgànlàr. Eng àvvàlî, îdîbli
bo‘lgànlàr. Ko‘p kitîb o‘qigànlàr. Zehnlàri o‘tkirligidàn
1
Padari buzrukvori
– ulug‘, hurmatga loyiq ota.

---

128
minglàb misrà g‘àzàllàrni yod bilgànlàr. Kichiklikdà
yozgàn she’rlàrigà ustîzlàri hàm qîyil qîlishgàn.
Înà tilini yaõshi bilgànlàr. Fîrs và àràb tillàrini
puõtà o‘rgàngànlàr.
Àlisher Nàvîiy birinchilàrdàn bo‘lib înà tilidà
„Õàmsà“ (besh dîstîn) yozdilàr. Nàvîiyning ko‘pginà
go‘zàl g‘àzàllàri hàmîn qo‘shiq bo‘lib yangràmîqdà.
Nàvîiy bîbîmizning tàlày misràlàri õàlq màqîllàri,
hikmàtli so‘zlàrgà àylànib ketgàn. Jumladan:
Tilga ixtiyorsiz –
Elga e’tiborsiz.
Bu hikmàtgà eng avvalo o‘zlàri àmàl qilgànlàr.
Bàrcha àsàrlàridà hàlîllikkà, màrdlikkà, yaõshilikkà
chàqirgànlàr. Hàttî shîhning vàziri bo‘lgànlàridà hàm
õàlq uchun ko‘p yaõshi ishlàr qilib, el mehrigà
tushgànlàr.

---

129
II
Shoir bobomiz, ayniqsa, ustozlarni ulug‘laganlar:
„Hàrf o‘rgàtgàn o‘qituvchingni hurmàt qilib, hàqqini
uzmîqchi bo‘lsàng, õàzinàlàrdàgi bàrchà îltinlàr bilàn
hàm uzîlmàysàn“, – deydilàr.
Nàvîiy bîbîmiz àsàrlàrini o‘qigàn sàri chuqur
tushunà bîràmiz. Bà’zidà esà o‘qib, uqishgà qiynà-
làmiz. Àõir yozilgànigà besh
àsrdàn îshdi-dà! Shuning uchun
ustîzning „Bilmàgànni so‘ràb o‘r-
gàngàn îlim, ...“ degàn nàsi-
hàtlàrigà àmàl qilib, so‘ràb-so‘ràb
o‘rgànàveràmiz.
Õullàs, ul zîtning ijîdini dàr-
yogà o‘õshàtàmiz. Bu dàryodàn
dunyo õàlqlàri bàhràmànd bo‘l-
mîqdà. Shuning uchun hàm Nà-
vîiy bîbîmizning nomlari butun
dunyoga mashhur.
1. Birinchi xatboshida Alisher bobomiz haqida nima
deyilgan?
2. Màtndan Nàvîiyning til hàqidàgi hikmàtini tîpib o‘qing.
Ma’nosini tushuntiring.
3. Nimà uchun õàlqimiz Àlisher Nàvîiy nîmini mehr
bilàn tilgà îlàdi? Jàvîbingizni misîllar bilan isbîtlàng.
4. Àlisher Nàvîiy ustîzlàr hàqidà nimà degànlàr?
5. Bîbîmiz ijodidan kimlar bahramand bo‘lmoqda?
9 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

130
Nàvîiyning do‘sti
(Rivîyat)
Ulug‘ shîir Àlisher Nàvîiyning Pàhlàvîn Muhàm-
màd degàn do‘sti bîr ekàn. Shîir uni judà yaõshi
ko‘ràr, o‘zigà qàdrdîn, sirdîsh deb bilàr ekàn.
Kunlàrdàn bir kuni Pàhlàvîn Muhàmmàd kichik bir
gunîhi tufàyli Sultîn Husàynning qàttiq g‘àzàbigà
uchràbdi. Vîqeà bundày bo‘libdi: Sultîn Husàyn
g‘àzàb îtigà minib turgàn bir pàytdà, Pàhlàvînning
xato ish qilib qo‘ygànini yetkàzishibdi. Husàyn
Bîyqàrî:
– Pàhlàvînning sîqîl-mo‘ylovini qirib tàshlànglàr,
so‘ng kàltàdum libîs kiydirib, ko‘chà-ko‘ydà sàzîyi
qilinglàr, – deb buyruq beribdi. Pàhlàvînning bundày
jàzîgà giriftîr
1
bo‘lgànini Nàvîiygà àytishibdi. Nàvîiy
àgàr bu jàzî àmàlgà îshirilsà, Pàhlàvîn Muhàm-
màdning izzàt-nàfsi kàmsitilib, bungà chidîlmày o‘lib
qîlishini ànglàbdi. Uni shàrmàndàlikdàn qutqàzish
uchun tezlikdà Husàyn Bîyqàrî oldiga bîribdi:
– Sultîni Bîyqàrîm, mà’lumingizki, men và Pàh-
làvîn Muhàmmàd yoshligimizdàn bir õil kiyinàmiz,
birgà sîqîl-mo‘ylîv qo‘yib, do‘st-birîdàr bo‘lib yuràmiz.
U bîshqà kiyinib, men bîshqà kiyib yursàm, o‘r-
tàdàgi àhillik buzilib, gàpimiz tuzsiz, o‘zimiz su-
butsiz bo‘lib qîlàmiz. Buyursàngiz, mening hàm
sîqîl-mo‘ylîvlàrimni qirsinlàr, mengà hàm õuddi
1
Giriftor
– duchor, yo‘liqqan.

---

131
Pàhlàvîn Muhàmmàdgà berilgàndek kàltà libîs kiy-
gizib, do‘stim bilàn birgà ko‘chà àylàntirsinlàr, –
debdi.
Nàvîiyning do‘stigà bo‘lgàn sàdîqàtini, mehr-îqi-
bàtini ko‘rgàn Husàyn Bîyqàrî g‘àzàb îtidàn tushib,
kàràm dàryosi màvj îlgànini o‘zi hàm bilmày qîlibdi-
dà:
– Pàhlàvînning gunîhidàn o‘tdim, jàzî qîldiril-
sin, – deb buyuribdi.
1. Husàyn Bîyqàrî nima uchun Pàhlàvînni jàzîlàshgà
buyruq båribdi?
2. Nimà sàbàbdàn Nàvîiy Pàhlàvîn Muhàmmàdni jàzîdàn
qutqàrish hàràkatigà tushibdi?
Àlishår Nàvîiy o‘zigà jàzî so‘ràshining sàbàbini
àyting.
Zàhiriddin Muhàmmàd Bîbur
Õàyriddin Sultîn
I
Àndijîn.
Umàrshàyõ Mirzî sàrîyi.
Beklàr, sàrîy àmàldîrlàri, shàriàt peshvîlàri tizilib
o‘ltirishibdi. To‘rdàgi tàõtdà – Umàrshàyõ Mirzî. Bugun
chàqàlîqqà ism qo‘yish màrîsimi o‘tkàzilmîqdà.
Umàrshàyõ Mirzî màvlînî Munirõîjàgà qàràb:
– So‘zingizgà intizîrmiz, – dedi.

---

132
Munirõîjà Màrg‘ilîniy o‘rnidàn turib tà’zim qildi
và:
– Go‘dàkkà „Zàhiriddin Muhàmmàd“ deb nîm ber-
mîq lîzim, – dedi.
– Mà’qul. Õo‘p, mà’qul! – dedi Umàrshàyõ Mirzî.
II
Qutlug‘ Nigîrõînimning õîs õînàsi.
Beshikdà îydek bo‘lib, pàhlàvîn go‘dàk jilmàyib
yotibdi. Umàrshàyõ Mirzî, Yunusõîn và Esîn Dàv-
làtbegim bàõtiyor înàni qutlàb turàdilàr.
– Ko‘z tegmàsin, bàhîdir o‘g‘lîn tug‘ilibdur, –
dedi Yunusõîn. – Ismi ne bo‘ldi?
– Zàhiriddin Muhàmmàd, – dedi Umàrshàyõ
Mirzî.
– Qutlug‘ bo‘lsin, ulug‘làrning ismi, – dedi Yunus-
õîn kulimsiràb.
– Nàsib etsà, inshîîllîh, yo‘lbàrsdek bàhîdir
bo‘lg‘usidir. Shunday ekan, „Bîbur – yo‘lbàrs“ deb
chàqirsàk hàm bo‘ladi.
Umàrshàyõ Mirzî yalt etib ungà qàràdi và:
– Yo‘lbàrs?! Õînîtà, yo‘qsà, ismini „Zàhiriddin
Muhàmmàd Bîbur“ deb àtàylik, – dedi hàyajînlànib.
III
Yunusõîn beshik ustidàn bir hîvuch tillà tàngà
sîchdi. Kànizàklàr tàlàshib-tîrtishib terib îlishdi.
Beshikdàgi go‘dàk guvrànib-jilmàyib qo‘yadi.
– Bàhîdir sàrkàrdà bo‘lsin, – deb duî qildi
bobosi.

---

133
– Îlàmgir pîdshîh bo‘lsin, – deb tilàk qildi otasi.
– Nuridiydàm îlim bo‘lsin, – deb niyat qildi
momosi.
– Bîlàginàm shîir bo‘lsin, – deb îrzu qildi onasi
.
1. O‘qigan matningiz kim haqida ekan?
2. Umarshayx Mirzo saroyidagi marosim haqida so‘zlang.
3. Bolaga nima uchun Bobur deb ism qo‘ydilar?
4. Bolaga yaqinlari qanday tilak bildirdilar?
Sàyildà
Mirzî Kàrim
I
Àndijînning jànubiy qàl’àsigà tutàsh Õîkàn vilîyat
àhli nîg‘îràlàrning îvîzidàn ertà uyg‘îndi. Bugun
sàyil bo‘làr ekàn. Zàhiriddin Muhàmmàd Mirzî nîmi
tilgà îlinyapti. Shàhzîdà besh yoshgà to‘lgànmish.
Àqli ràsî, zàrbli emish...
Jàrchi vilîyat àhlini Õîkàn àdirlàrigà chîrlàydi.
Zàhiriddin Muhàmmàd ertà tîngdànîq bugungi
sàyilgà tàyyorgàrlik ko‘ràr, îtàlig‘i
1
Shàyõ Màziddin-
dàn o‘rgangan hunarlari: ît chîptirish, qilich urish-
tirish và zàrb
2
berish bo‘yichà ko‘rikdàn o‘tishgà
shîshilàrdi. U to‘riq îtgà minib, îtàsigà o‘zining
qudràtini, ît chîptirish màhîràtini, yoshigà mîs
qilib yasàlgàn qilichini urishtirish và zàrb berish
tàyyorgàrligini ko‘rsàtishgà îshiqàrdi.
1
Îtàlig‘i
– tàrbiyachisi.
2
Zàrb
– kuch.

---

134
To‘riqning sàg‘irlàri yuvilgàn, yollàri tàràlgàn, til-
làqîsh egàr urilgàn, zàr kimxîb yopilgàn. Zàhiriddin
îtàlig‘i yordàmidà tillà uzàngigà îyog‘ini qo‘ydi-dà,
sàkràb egàrgà qo‘ndi. U tillà sîpli qàmchisini
bàlànd ko‘tàrib, hàvîdà o‘ynàtdi. To‘riq uchib
ketdi...
II
Umàrshàyõ Mirzî kàftlàrini bir-birigà qàttiq urdi.
Kàrnày, surnày, nîg‘îrà tîvushlàri shu zàhîti tindi.
Zàhiriddin Muhàmmàd qilich yalang‘îchlàb, nàvkàr
bilàn îlishà ketdi. Ulàrning shiddàtli îlishuvlàri
qàlqînni jàrànglàtàr, hàr ikkisi epchillik bilàn chàp
berishàrdi.
Zàhiriddin qilichni zàrb bilàn urdi. Bu sàfàr
nàvkàr Zàhiriddin Muhàmmàd zàrbigà bàrdîsh

---

135
berîlmàdi. U otdan qulab tushdi. Tîmîshàbinlàr
Zàhiriddingà hàmd-u sànîlàr o‘qishdi.
– Zàrbini qàràng-à, shîhim! Àynàn o‘zingizgà
o‘õshàydi. Jàsîràti misîli bîbur
1
dir, – deyishdi
àmirlàr.
Zàhiriddin Muhàmmàd qiblàgîhi qàrshisigà kelib,
tiz cho‘kdi. Umàrshàyõ Mirzî fàrzàndining peshà-
nàsidàn o‘pib, shundày dedi:
– Îtà zàrbini îlibsàn, bàlli, o‘g‘lim! Bîbursàn,
Bîbur...
Jarchi odamlarni qanday sayilga chorladi?
1. Zàhiriddinning sàyildà qàtnàshishdàn màqsàdi nimà
edi? Màtndàn shu pàrchàni tîpib o‘qing.
2. Zàhiriddin Muhammadning nàvkàr bilàn îlishuvi ha-
qida so‘zlàng.
3. „Õàlq îg‘zàki ijîdi“ bo‘limidàn shu màvzugà mîs
màqîl tànlàng, màzmunini tushuntiring.
Minîrà
Sàfàr Bàrnîyev
Buõîrîdà bo‘lgàningdà
Ko‘rgànmisàn, Gulnîrà?
Shàhàrning qîq o‘rtàsidà
Turàr ulkàn minîrà.
1
Bîbur
– yo‘lbàrs.

---

136
Qànchà yurtdàn hàvàs bilàn
Kelishàdi ko‘rgàni.
O‘ymàkîrlik nàqshlàri
Diqqàtingni tîrtàdi.
Qàràmîqchi bo‘lsàng ungà –
Do‘pping tushàr bîshingdàn.
O‘tib qîlsàng yonidàn-chi,
Mehring tàg‘in îrtàdi.
Yo‘lim tushsà, ungà dîim –
Tà’zim qilàmàn hàr gàl.
U – bîbîmgà màngulikkà –
Tîshdàn qo‘yilgàn hàykàl.
She’rni ifîdàli o‘qing.
Minîràning bàlàndligi ifodalangan sàtrlàrni tîpib
o‘qing.
Hîtàmning toyi
Sà’diy Shårîziy
Hîtàmning tim qîrà, uchqur îti bîr ekàn. Îtning
uchqurligi îldidà hàttî shàmîl hàm îrtdà qîlàr
ekàn. Kishnàshi esà mîmàgulduràkkà o‘õshàrmish.
Ànà shu îtning dîng‘i Rum pîdshîsining qulîg‘igà
yåtibdi. Uning îtgà hàvàsi kåtib: „Uni Hîtàmdàn
so‘ràsàm, mångà båràrmikàn?“ – dåb vàzirlàrigà
màslàhàt sîlibdi. Dînî vàzir: „Hîtàm sàõiydir, u
muruvvàtli, Sizgà îtini bårsà kåràk. Àgàr bårmàsà,

---

137
uning shuhràti puch, yolg‘în bo‘lib chiqàdi“, –
dåbdi.
Pîdshîh bilimli, îqil bir îdàmgà o‘n kishini
qo‘shib, Hîtàmning uyigà yubîribdi. Ulàr Hîtàmning
uyigà zo‘rg‘à yåtib kålishibdi, chunki bu pàyt qàttiq
bo‘rîn bîshlàngàn ekàn.
Hîtàm måhmînlàrni îchiq chåhrà bilàn kutib
îlibdi. Ît so‘yib, dàsturõîngà bîr nîz-nå’màtlàrini
qo‘yib, ulàrning dilini õushnud etibdi. Rum elidàn
kålgàn måhmînlàr ertàsi kuni ertàlàb Hîtàmgà
pîdshîh uning îtini so‘ràttirib yubîrgànini àytishibdi.
Hîtàm bàrmîg‘ini àfsus bilàn tishlàb: „Nå uchun
burunrîq mångà bu hàqdà àytmàdingiz? Kåchà
kuchli bo‘rîn tufàyli qo‘ràgà bîrib qo‘y yoki ît
îlib kålishning ilîji bo‘lmàdi. Shuning uchun mån
ànà shu uchqur îtimni so‘ygàn edim.
Månimchà, muruvvàt emàsdi shu în,
Qàràb tursàm-u, yotsà îch måhmîn“, – dåbdi.

---

138
Måhmînlàr kåtàr pàytidà Hîtàm ulàrgà turli
sîvg‘à-sàlîmlàr bårib, õàyr-õo‘shlàshibdi. Ulàr o‘z
Vàtànigà yåtib bîrib, bo‘lgàn vîqåàni shîhgà àytib
bårishibdi. Shundà shîh: „Yashà, îfàrin, zàfàr
tîp“, – dåb Hîtàmning sàõiyligigà qîyil qîlibdi.
1. Nimà uchun Rum pîdshîsi Hîtàmning uyigà îdàm
yubîrdi?
2. Hîtàm måhmînlàrni qàndày kutib îldi?
3. Nimà uchun shîh „Yashà, îfàrin, zàfàr tîp“, dåb
Hîtàmgà qîyil qîldi?
4. Àsàrdà Hîtàmning qàysi jihàti ko‘rsàtilgàn?
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash
1. Bo‘limdàgi qàysi àsàrlàr sizgà ko‘prîq yoqdi?
2. Måhnàt hàqidà kimning qàysi àsàrini o‘qidingiz?
Shu asardan misol keltirib fikringizni isbotlang.
3. Ustîzlàr hàqidàgi fikrlàr qàysi àsàrdà bårilgàn?
4. Àlishår Nàvîiyning bîlàligi hàqidà yozgàn uy inshîing-
izni o‘qib båring.
5. Qanday insonlar saxiy hisoblanadi? Bu haqda bo‘limda
qaysi asarni o‘qidingiz?
6. Bo‘limdan Amir Temur haqida nimalarni bilib oldingiz?
7. Bo‘limga mos maqol va topishmoqlardan topib ayting.

---

139
Ertà bàhîr
Dilfuzà Kàmîljînîvà
Yurtimizgà gullàrgà burkànib bàhîr kirib kåldi. Jînli
tàbiàt uyqudàn uyg‘îndi. Quyoshning sàõiy nurlàridàn
bàhrà îlgàn onà zàmin yuzigà àniqlik yugurdi.
Musàvvir tàbiàt qo‘ligà nàfis bo‘yoqlàrini îldi.
Tîg‘-u qirlàrni bîychåchàg-u binàfshà bilàn, dà-
ràõtlàrni kurtàklàr bilàn båzàdi. Tîl kurtàklàri yorilib,
undàn bo‘z mîmiq g‘unchàlàr chiqdi. Bo‘g‘îtdà sàp-
sàriq bo‘lib îsilib turgàn sumàlàklàr quyosh shu’là-
sigà chidàyolmày yosh to‘kdi.
Bir zumdà îsmînni bulut qîplàdi. Yomg‘ir yog‘di.
Àriqlarni suvgà to‘ldirdi.
Yomg‘ir tindi. Fåruzà îsmîndà yanà quyosh
chàràqlàdi. Îlis îsmîndà turnàlàr kàrvîni ko‘rindi.
Tàrtib bilàn sàfgà tizilgàn qushlàr: – Bàhîr, bàhîr, –
dåya ko‘klàm qo‘shig‘ini kuylàb kåldilàr.
KELDI BAHOR — GULBAHOR

---

140
1. Màtndà bahor tabiatiga xos qanday o‘zgarishlar tasvir-
langan?
2. „...sumàlàklàr quyosh shu’làsigà chidàyolmày yosh
to‘kdi“ gàpining màzmunini tushuntirib båring.
Bàhîr yaqin
Zàfàr Diyor
O‘tib kåtdi qishning sîvuq
Hàm bo‘rînli kunlàri.
Îrtdà qîldi îy, yulduzsiz,
Tim qîrîng‘i tunlàri.
Endi quyosh ko‘prîq bîqàr,
Dàlàlàrgà, bîg‘làrgà.
Quchîq-quchîq yog‘du sîchàr,
Àdirlàrgà, tîg‘làrgà.
Båzànishàr dàlà-qirlàr,
Chåchàk tàqàr o‘tlîqlàr.
Bàhîr yaqin, bàhîr yaqin,
Bàhîr yaqin, o‘rtîqlàr.
Ko‘nglim yanà tîg‘dày o‘sàr,
Ko‘rkàm bàhîr kålgàndà.
Quvîngàymàn dàstà-dàstà
Gul-chåchàklàr tårgàndà...
1. She’rni ifodali o‘qing.
2. Bàhîr yaqinlàshib kålàyotgànidà tàbiàtdà qàndày o‘zgà-
rishlàr yuz båràdi?
3. Siz bahorni sevasizmi? Nima ucnun?
She’rni yod oling.

---

141
Tàbiàt bilàn suhbàt
(
Rivîyat
)
Bo‘rîn dådi:
– Kuchdà mångà tång kålàdigàni yo‘q. Mån
qudràtlimàn. Istàsàm, dîv-dàràõtni ildiz-pildizi bilàn
sug‘urib tàshlàymàn. Õîhlàsàm, tîg‘ni tîlqîn
qilàmàn. Istàsàm, bîg‘làrni sîygà ulîqtiràmàn. Is-
tàsàm, quyosh yuzini to‘sib, dàryolàr o‘zànini o‘z-
gàrtirà îlàmàn. Hà, mån ànà shundày dàh-
shàtlimàn.
Jàlà dådi:
– Ey Bo‘rîn, sån månchàlik emàssàn. Mànà
måni zo‘r dåsà bo‘làdi. Jàhlim chiqib, qàhrim
qo‘zib, bir quysàm bîrmi, såni tinchitàmàn, yår
yuzini suvgà bîstiràmàn. Håch kim, hàttî sån
hàm qîchishgà jîy tîpîlmày qîlàsàn.
Dàryo dådi:
– E, nàmunchà màqtànàsànlàr. Ming màqtàn-
sànglàr-dà, bu dunyodà eng zo‘ri månmàn. Sån,
Bo‘rînvîy, mångà yo‘liqqàningdà o‘z-o‘zingdàn tin-
chiysàn.
Jàlàvîy, shuni unutmàginki, sån mångà qo‘shil-
gàningdàginà kuchlisàn. Àks hîldà, såni zàmin
yutib yubîràdi. Uning îldidà håch nàrsà emàssàn.
Quyosh dådi:
– Nimà dåb vàqillàyapsànlàr o‘zi? Måning
hàrîràtimgà bàrdîsh bårîlmày to‘rt tîmîngà qîchib
kåtàsànlàr-ku.

---

142
Dàryo dådi:
– Båkîrgà tîrtishmàylik. Kålinglàr, yaõshisi kim
kuchliligini Îdàmdàn so‘ràb qo‘ya qîlàylik.
Bo‘rîn Îdàmgà dådi:
– Dunyodà eng zo‘r kim? Månmi yoki Jàlà,
Dàryomi?
Îdàm dådi:
– Yo‘q. Dunyodà shundày bir kuch bîrki, u
såni hàm, Jàlàni và Dàryoni hàm jilîvlàb îlàdi và
istàgàn ko‘yigà sîlàdi.
Ey Quyosh, qudràtlisàn, låkin ko‘p kàttà kåtmà.
Såni hàm izmigà sîlà îlàdigàn qudràtli kuch bîr.
– Õo‘sh, nimà o‘zi o‘shà qudràtli kuch? – dåb
bàràvàrigà so‘ràshdi jàhldàn dàrg‘àzàb bo‘lgàn
Bo‘rîn, Jàlà, Dàryo và Quyosh.
Îdàm dådi:
– Bu qudràtli kuch – Do‘stlik! Do‘stlik bîr jîydà
sånlàr håch nàrsà emàssànlàr!
„Hàdis ilmi sàbîqlàri“ kitîbidàn
Màtnni rîllàrgà bo‘lib o‘qing.
Bîychåchàk
(
Qo‘shiq
)
G‘àyràtiy
Bàhîrdàn bårding dàràk,
Îsîn bo‘lmàdi kutmàk.
Sångà tàlpingàch yuràk,
Såvgàn gulim bîychåchàk.

---

143
N à q à r î t :
Bîychåchàk, bîychåchàk,
Såvgàn gulim bîychåchàk.
Yerdàn tîrtqilàb quyosh,
Siynàng uzrà qo‘ydi bîsh.
Yasàntirding tîg‘-u tîsh,
Chirîydà sån îy chåchàk.
N à q à r î t :
Såni ko‘rdim bîg‘làrdà,
Baxmal adir, tog‘larda,
Yam-yashil o‘tloqlarda,
Sån husngà bîy chåchàk.
Bîshlàb kålding bàhîrni,
Tîzà kumush nàhîrni.
Îlibsàn iõtiyorni,
Såplàringni yoy chåchàk.
Bîychåchàk qàndày gul ekàn? U qàyårdà o‘sàdi?
1. Shå’rni ifîdàli o‘qishni màshq qiling.
2. Qo‘shiqni yod îling,
Yerdà àstà unàdi,
Ilk bàhîrdà kulàdi.
(Bîychåchàk)

---

144
Bàyràmingiz mubîràk
Yusuf Shîmànsur
Sàkkizinchi màrt bugun,
Quvînchlàrim bir jàhîn.
Bàyràmingiz mubîràk,
Àziz înà – înàjîn!
So‘zlàri bîl, durdînà,
Måhnàtdà eng màrdînà,
Îlàm ichrà yagînà,
Sizsiz, ey àziz înà!..
Bizni yuvgàn, to‘ydirgàn,
Quvîntirgàn, kuldirgàn,
Elgà måhr qo‘ydirgàn,
Înàjînlàr bo‘làdi.
Shuning uchun måhribîn,
Înàlàrni àrdîqlàng.
À’lî o‘qib dîimî,
Înà hurmàtin îqlàng.
1. Shå’r nimà hàqidà yozilgàn?
2. Bàhîrdà yanà qàndày bàyràmlàr nishînlànàdi?
Shå’rni yod îling.
Quyonchà
(
Hikîya
)
Nîsir Fîzilîv
Båktîsh bilàn Hîshim màktàbdàn qàytishdi. Ulàr
dàlàdà ishlàyotgàn bîbîlàrigà îvqàt îlib bîràdigàn
bo‘lishdi.

---

145
Hàmmà yoqdà bàhîr. Jînivîrlàr yår båtigà
o‘rmàlàyotgàn pàyt. Tràktîrlàr gurullàb àtrîfni làr-
zàgà sîlyapti.
Bîlàlàr àtrîfni tîmîshà qilishàr edi. Shudgordagi
zîg‘chà gàlàlàrigà kåsàk îtib uchirishàr edi.
Båktîsh otgan kåsàk shudgîr chåkkàsidàgi qàlin
butàzîrgà bîrib tushdi. Uning ichidàn bir kichkinà
quyonchà hurkib sàkràb chiqdi. Bîlàlàr qiyqirishib
quyonchàgà îtilishdi. Båchîrà quyonchà shîsh-
gànidàn hàydàlgàn yårgà qàràb qîchdi. Båktîsh
uch-to‘rt hàtlàshdàyoq quyonchagà yåtib, uni bàg‘-
rigà bîsib îldi.
– Vuy, kichkinàligini, – dådi Hîshim.
Ulàr tutgàn o‘ljàlàridàn õursànd bo‘lib, qo‘sh
bîshigà bîrishdi. Båktîsh îlib kålgàn îvqàtni
bîbîsigà bårmàsdànîq, tutib îlgàn quyonchàsini
ko‘rsàtib, màqtàndi:
– Mànà, bîbî, ko‘ring.
Bîbîsi quyonchàni qo‘ligà îldi và àstà-àstà si-
làdi:
– Vîy båchîrà-åy, yaqindà tug‘ilgàn ekàn! Uya-
sini tràktîr buzibdi-dà. Båchîràning înàsi izlàb
yurgàndir, – dådi. Kåyin nàbiràlàrigà qàràdi.
Bîbîning so‘zidàn hàyrîn bo‘lgàn Hîshim bilàn
Båktîsh bir-birigà qàràshdi...
Båktîsh birîz o‘ylàb turdi-dà, bîbîsidàn qu-
yonchàni îlib, îrqàsigà burildi. Ungà Hîshim hàm
ergàshdi...
1. Båktîsh quyonchàni qàndày tutib îldi?
2. Bîbî quyonchà hàqidà nimàlàr dådi?
10 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

146
1. Hikîyadàn bàhîr mànzàràsi tàsvirlàngàn o‘rinni tî-
ping và o‘qing.
2. Hikîyani dàvîm ettiring.
Vàrràk
Yo‘ldîsh Shàmshàrîv
Bàhîr. Àdirlàrdà g‘ir-g‘ir shàbàdà esàdi. Àdirlàr
bîlàlàr bilàn gàvjum bo‘lib kåtàdi. Îsmîndà
vàrràklàr shîõ tàshlàb uchàdi.
Ràshid gîh u bîlàgà, gîh bu bîlàgà:
– Ipidàn birpàs ushlàb turày, – dåb yalinàdi.
– Nàri qîch! Îyoq îstidà o‘ràlàshàvårmà. Uying-
gà jo‘nà!
Dàrîz làqàbli bîlà esà:
– Puling bîrmi? Bîr, pul îlib chiq îyingdàn, –
dåb Ràshidgà tirjàydi.
– Uyalmàysànmi, kichkinà bîlàni àldàgàni? – dådi
Sîbir.
– Pul îlib chiqsà, vàrràk uniki bo‘làdi. Tåkingà
mushuk îftîbgà chiqmàydi. Îyisi tikuvchi, puli
ko‘p.
– Îdàm emàssàn-dà, – Sîbir shundày dåb tås-
kàri o‘girilib kåtdi.
Ràshidning õo‘rligi kåldi. Yig‘làmsiràb uygà qàyt-
di. Îyisi uydà ish tikàrdi, båzîvtà qilgisi kålmàdi.
Àrz-dîdini àkàsigà àytdi.
– Mångà hàm vàrràk yasàb båring. Ànàvi Dàrîz
bîlàning vàrràgidàn chirîyli bo‘lsin.
Àkàsi uydàgi sàvàcho‘plàrdàn îlib, o‘tkir pichîg‘i

---

147
bilàn o‘rtàsidàn yordi, silliq qilib yo‘ndi. Dîkàni
yårgà yoyib, sàvàcho‘plàrni siràchlàb yopishtirdi.
Îyisi qiyqimlàrning hàr õilini ulàb, dum qilib bårdi.
Bîshining ikki yog‘idà shîõchàgà o‘õshàb chiqib
turgàn sàvàcho‘plàrgà qizil shîyidàn qulîq yopish-
tirishdi.
– Îyi, màshinà ipingizni båràsizmi? – so‘ràdi Rà-
shid.
Îyisi bîsh chàyqàb jilmàydi-dà:
– Burgutdày qànîtini kårib turishini qàrànglàr.
Mànà buni vàrràk dåsà bo‘làdi! – dåb yubîrdi.
Ràshidning „burguti“ bàlàndlàb, àstà tåbrànib
uchàrdi. Shîõidàgi qizil kîkillàri pirpiràrdi, uzun dumi
u yoqdàn bu yoqqà tåbrànàr edi. Ràshid „iching
kuysin“ dågàndày, Dàrîzgà qàràb-qàràb qo‘yardi.

---

148
Ràshidning vàrràgi îsmîngà ko‘tàrilishi bilàn
bîlàlàr yugurib kålishdi. Vàrràkni birgà uchirdilàr.
Hàmmà bîlàlàr õursànd. Dàrîz-chi?
Kåch kirib, qîrîng‘i tushà bîshlàgàndà, bîlàlàr
birin-kåtin vàrràklàrni tushirà bîshlàdilàr. Bugun
bîlàlàr Dàrîzgà emàs, Ràshidgà ergàshdilàr.
Ràshid uchun eng quvînchlisi shu bo‘ldiki, Bî-
làlàr tàshkilîti tîmînidàn 26-màrt kuni pîytàõ-
timizdà „Vàrràklàr bàyràmi“ Råspublikà ko‘rik-tànlîvi
o‘tkàzildi. Ràshid vàrràgi bilàn tànlîvdà qàtnàshdi.
Uning vàrràgi tànlîvdà birinchi o‘ringà lîyiq tîpildi.
1. Vàrràkning nimàlàrdàn yasàlgànini gàpirib båring.
2. Nimà uchun bîlàlàr Ràshidgà ergàshdilàr?
3. Dàrîz bîlàgà qàndày bàhî båràsiz?
4. Ràshid nimàdàn quvîndi?
Hikîyaning màzmunigà mîs ràsm chizing.
Chizgàn ràsmingizni îg‘zàki tàsvirlàb bårishgà tàyyorlàning.
Kàttà vàràq, dumi tàrîq,
Akàsining ismi qurîq.
Qàldirg‘îch
Sultîn Jàbbîr
Qàldirg‘îchim, o‘zingmi
Bîshlàb kålgàn bàhîrni?
Shu sàbàb hàmmà sångà
Måhr bilàn bîqàrmi?
(V
arrak)

---

149
Go‘yo so‘ylàb õushõàbàr
To‘lib-tîshib sàyràysàn.
Shu uchunmi àyvîndà
Bîlà îchib yayràysàn?
Yo rizq izlàb îlisdàn
Biz tîmîngà yåldingmi?
Yoki yaõshi îdàmlàr
Måhri tîrtib kåldingmi?
Nå bo‘lsà hàm, qàldirg‘îch,
Yo‘qlàbsànki àtàylàb.
Såni siylàb àsràymiz
Uyimizdà àvàylàb.
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Shå’rdà qàldirg‘îch hàqidà nimàlàr dåyilgàn?
3. Qàldirg‘îchni ko‘rgànmisiz? Bålgilàrini àyting.
Àyvînimgà in qurdi
Àyri dumli zo‘r må’mîr.
Kuzdà uchib jànubgà
Qàytib kålàr hàr bàhîr.
(Qàldirg‘îch)

---

150
Nàvro‘z – bàhîr bàyràmi
Muzàyyanà Àlàviya
Ikki daryo – Amudaryo va Sirdaryo oralig‘ida
joylashgan diyorimizning eng qadimiy bayramlaridan
biri – Navro‘zdir.
Qadimdan dehqonchilik ishlarining boshlanishini
bahorning yigirma birinchi martidan hisoblaganlar.
Bu bayram Navro‘z, ya’ni Yangi kun deb atalgan.
Yurtimizda Navro‘z bayramini har yili katta tay-
yorgarlik bilan kutib olishadi. Bu bayram elimizning
eng yaxshi udumlaridan bo‘lib qolgan.
Dehqonlar Navro‘zda dalada yer hayday bosh-
laydi. Navro‘zgacha ko‘chalar tozalanib, ariqlar qa-

---

151
ziladi. Hamma yoq supirib-sidiriladi. Navro‘z kirar
kuni moy, qaymoq, jizza solib kulcha, lochiralar
pishiriladi. Yalpiz, ismaloq kabi ko‘katlardan som-
salar yopiladi.
Navro‘z kuni yoshlar yalpiz, binafshalar olib kek-
salarni ko‘rgani borishadi.
Qariyalar: „Esonlig-u omonlik, hech ko‘rmaylik
yomonlik, yangi oy-u yillarga o‘ynab-kulib yetaylik“, –
deb tilak bildirishadi.
Hàmmà dàlà, bîg‘-rîg‘làrgà chiqib, o‘yin-kulgi
qilib dàm îlàdi. Navro‘z bayrami oliy o‘quv yurtlari,
maktab, litsey va kasb-hunar kollejlari, korxona va
tashkilotlarda keng nishonlanadi. Mahallalarda dosh-
qozonlarda sumalak tayyorlanadi.
1. Nàvro‘z qachon nishonlanadi?
2. Navro‘z kunlari dehqonlar nima qilganlar, yoshlar-
chi?
3. Siz Navro‘z bayramini qanday o‘tkazdingiz?
Bir yil tut ekkàn kishi
Yuz yil gàvhàr tåràdi.
Yurtim kàmîli
Ràuf Tîlib
Shàmîl tågdi ko‘ksigà
Buyuk înà õàlqimni.
Bàõt kåltirdi istiqlîl,
Tànidi o‘z hàqini.

---

152
Bàrchà udum, àn’ànà,
Qàytdi yanà elimgà.
Nàvro‘z qildi tàntànà,
Hurmàt îrtdi tilimgà.
Humî qushi misîli
Qo‘ndi bîshgà iqbîli.
Àdîlàtning timsîli
Istiqlîl – yurt kàmîli.
Shå’rni yod îling.
Dàràõtlàrni îqlàgàndà
Yusuf Shîmànsur
Dàm îlish kun bîlàlàr
Cho‘tkà ushlàb bàrîbàr,
Ishlàshdi kàttà yo‘ldà,
Dàràõtzîrdà, o‘ng-so‘ldà.
Qîldirmày håch dàràõtni
Îhàk bilàn îqlàshdi.
O‘quvchilik burchini
Bu sàfàr hàm îqlàshdi.
Dàràõtlàr turàr qàtîr
Îq shim kiyib îlgàndåk.
Bàrglàr hàm båiõtiyor
Quvnîq chàpàk chàlgàndåk.
Qurt-qumursqà, hàshàrît
Kîvàk qilîlmàs endi.
Õursànd bo‘lib hàr dàràõt
Bîshin egib silkindi.

---

153
1. Bîlàlàr dàràõtlàrni nimà màqsàddà îqlàdilàr?
2. Shå’rdà dàràõtlàrning îqlàngàn qismi nimàgà o‘õ-
shàtilgàn?
„Îqlàshdi“ so‘zi qàtnàshgàn to‘rtlikni o‘qing. „Îqlàshdi“
so‘zining mà’nîlàrini tushuntiring.
Lîlà
Ilyos Muslim
Bàhîr kåldi elimizgà,
Ko‘m-ko‘k bo‘ldi bîg‘, dàlà.
Såvinch to‘lib dilimizgà,
Tårib kåldik gul-lîlà.
Qàndày rîhàt bàhîr chîg‘i!
Tàbiàt hàm o‘zgàchà.
Vàtànimning chàmàn-bîg‘i
Yam-yashildir kuzgàchà.

---

154
Go‘zàl bàhîr kunlàridà
Sàyr etib qàytàmiz.
U hàqdà qish tunlàridà
Dîim eslàb o‘tàmiz!
Bàhîr kåldi elimizgà,
Yashil to‘n kiydi dàlà.
Shîdlik to‘ldi dilimizgà,
Tårib kåldik biz lîlà.
1. Shå’rdà bàhîr fàslining qàysi dàvri tàsvirlàngàn?
2. Siz lîlà sàyligà bîrgànmisiz?
Ertà bàhîr qirmizginàm,
Tîg‘gà yoydi qizil gilàm.
Go‘zàlning gullàri gultuvàkdà gullàdi.
Bo‘lim yuzasidan takrorlash
I. Savol va topshiriqlar:
1. Bo‘limdagi qaysi asarlarda bahor manzarasi tasvirlangan?
2. Jonivorlar hayoti haqida nimalarni bilib oldingiz?
3. Onajonlarimiz haqida kimning qaysi she’rini o‘qidingiz?
Yoddan aytib bering.
4. Daroz bola qaysi asarda ishtirok etgan? Unga baho
bering.
5. Bahor kelishi bilan dala va bog‘larda qanday o‘zgarish-
lar bo‘ladi? O‘qiganlaringizdan foydalanib javob bering.
(Lîlà)

---

155
Înà tàbiàt
Toshpo‘lat Xolmatov
Yoz der:
— Suvim beg‘ubor,
Suz baliq misol!
Kuz der:
— Mevam, bolim bor,
Bari senga, ol!
Qish der:
— Kumush qorim bor!
Qorbobo yasang!
Bahor der:
— Gulim ko‘rkam,
Guldasta yasang!
Dåmàk, înà tàbiàt
Bizni dår hàr vàqt.
TABIATNI SEVING VA ASRANG

---

156
1. She’rni ichda (ovozsiz) o‘qing.
2. She’rni rollarga bo‘lib o‘qing.
3. Yil, kun, turli fasllarda tabiatni go‘zallashtirish uchun
siz qanday ishlar qilasiz?
4. She’rni yod oling.
Yersåvàrni – el såvàr
Màlik Murîdîv
Tàbiàtning àjîyib tuhfàsi – înà Yerimizdir. Yer
jàmiki bîyliklàrning, nå’màtlàrning înàsi hisîblànàdi.
Tàbiàtni såvish, uni àsràsh, yon-àtrîfni ko‘kà-
làmzîrlàshtirish, bîg‘-rîg‘làrgà àylàntirish hàm înà
Yerni såvish dåmàkdir.
Nimà uchun înà Yer dåymiz?
Shuning uchunki, dunyogà kålibîq uning nàfàsi
bilàn nàfàs îlàsiz. Birinchi qàdàmni uning bàg‘ridà
qo‘yasiz. U sizni kiyintiràdi, to‘ydiràdi, àrdîqlàydi...
Înà qo‘ynidà qàndày yayràb-yashnàsàngiz, zàmin
tàftidà hàm o‘shàndày unib-o‘sàsiz, vîyagà yåtàsiz.
Înàngiz sut, îtàngiz tuz bårsà, înà Yer nîn
båràdi, îbihàyot båràdi... Shuning uchun hàm u
eng mo‘tàbàr insîn – înà nîmi bilàn bîg‘làb
àytilàdi.
1. Tàbiàtning bizgà qilgàn tuhfàsi nimà? Tàbiàtni såvish
dågàndà nimàni tushunàsiz?
2. Nimà uchun înà Yer dåymiz? Jàvîbini màtndàn tîpib
o‘qing và o‘qigàningizni yod îling.

---

157
Suhbàt
(Ertàk)
Yayrà Sà’dullàyåvà
Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn, hîvuz bo‘yidà Tîl bi-
làn Màjnuntîl o‘sgàn ekàn. Ulàr nihîllikdàn birgà
o‘sgàn, biri hîvuzchàning u båtidà bo‘lsà, biri bu
båtidà turib qo‘shnichilik qilishàrkàn. O'tgàn-kåtgànlàr
ulàrning qàddi-bàstigà suqlànib-suqlànib qàràshàrkàn,
tàglàridà màzà qilib dàm îlib kåtishàrkàn.
– O'rtîq, o‘rtîq, – dåbdi Tîl Màjnuntîlgà kun-
làrdàn bir kun, – såni qàchîndàn båri bilàmàn.
Någà dîim bîshingni egib turàsàn, qàddingni sirà
rîstlàmàysàn? Ko‘pinchà pàrishîn ko‘rinàsàn.
– Yo‘g‘-å, o‘rtîqjîn, sån o‘ylàgànchàlik pàrishîn
emàsmàn. Bîshim egikligi îdàmlàrgà bo‘lgàn mu-
hàbbàtimdàn. Ulàrni hurmàt qilgànimdàn îldilàridà
bîshimni egib turàmàn. Àyniqsà, bàrvàqt turib îyi-
sigà yordàm bårgàn o‘g‘il-qizlàrni, màktàbgà kåtà-
yotgàn o‘quvchilàrni ko‘rsàm, õursànd bo‘làmàn. Bî-
shim egikligi – yaõshilàrgà tà’zimim.
– Någà undà kåchàsi bîshingni ko‘tàrmàysàn?
– Tunlàri mån yog‘du sîchgàn yulduzlàrgà sàlîm
båràmàn. Tun hàmrîhi – Îy-
mîmàni qutlàymàn. Måni ko‘-
rib kishilàr îrîm îlsin, ko‘ngli
tinchlànsin, dåymàn. Àytmîqchi,
någà sån mångà o‘õshàb bîsh
egmàysàn, nuqul tåpàgà, yon-
våringgà qàràb o‘sàsàn?

---

158
– Mån hàm îdàmlàrning kunigà yarày, dåymàn.
Nîvdàlàrim yåtilgàch, uni kåsib îlàdilàr.
– Tànàng zirqiràmàydimi?
– Yo‘g‘-å, àksinchà, bàhrà îlàmàn. Yangi qà-
nîtlàr chiqàràmàn. Pîyalàrim kimningdir tîkini ko‘-
tàràdi. Kishilàr kunigà yaràsh – måning bàõtim.
Ikkàlà o‘rtîq kishilàr uchun õizmàt qilishlàridàn
g‘îyat màmnun edilàr.
1. Suhbàtdàn Màjnuntîl và Tîl hàqidà nimàlàrni bilib
îldingiz?
2. Ikkàlà o‘rtîq nimàdàn màmnun edi?
Ertàkni rîllàrgà bo‘lib o‘qishgà tàyyorlàning (Tîl và
Màjnuntîlning gàplàrini àniqlàng).
Nîn haqida
Tolib Yo‘ldoshev
Non haqida o‘ylasam,
O‘yim tamom bo‘lmaydi.
Siz ham o‘ylang, bolalar,
Lekin yomon bo‘lmaydi.
Oqmi, qora, non bo‘lsin,
Mayli, eski, qotgani.
Vaqti kelsa topilmas,
Uning yerda yotgani.
Keksa-yu yosh shu non deb,
Ter to‘kishar, o‘ylasak.

---

159
Kim nima der, biz uni
E’zozlamay, o‘ynasak?!
Uning har ushog‘i ham
Non, hech to‘kib-sochmaylik.
Non – tiriklik, non – hayot,
Tuganmas baxt va boylik!
1. Shoir she’rda bolalarga nima deb murojaat qilyapti?
2. Bobolar non haqida nima deganlar?
3. Siz nonga qanday munosabatda bo‘lasiz?
Tîg‘îràdà shishàdi,
Tàndirdà u pishàdi.
Sîy suvi hàqidà ertàk
Zîhir À’làm
Bir bîr ekàn, bir yo‘q ekàn, qàdim zàmîndà bir
dåhqîn bo‘lgàn ekàn. U bîlà-chàqàsi bilàn tîg‘ning
etàgigà kålib jîylàshibdi. Tîg‘ning usti dàràõtzîr
ekàn, yonidàgi sîydàn shàrqiràb suv îqàr ekàn.
Dåhqîn dàrrîv to‘rt tànîbchà yårni hàydàbdi,
sîydàn suv îlib sug‘îrib, ekin ekibdi. Kåyin esà
tîg‘dàgi dàràõtlàrni kåsib, uy quribdi. Hîvli tåvà-
ràgini chåtàn
1
dåvîr bilàn o‘ràb îlibdi. Dàràõtlàrning
ànchà-munchàsini bîzîrdà pullàbdi. Shu îràdà bir
yil o‘tibdi.
(Nîn)
1
Chetan
–
b u y e r d a : tut, tol novdalaridan to‘qib yasalgan
devor.

---

160
Kålàsi bàhîrdà dåhqîn ekin
ekib, sug‘îrmîqchi bo‘lgàn ekàn,
qàràsà, sîydà suv yo‘q emish.
Dehqon soyga:
– Sîy, mångà suv bår. Eki-
nimni sug‘îrày, – dåbdi.
– Mån suvni sångà qàyår-
dàn îlib båràmàn? Yaõshisi,
qîrdàn so‘rà, – jàvîb qilibdi sîy.
Dåhqîn qîrning îldigà bîribdi.
– Ey, qîr! – dåbdi. – Sån sîygà suv bår. Mån
ekinimni sug‘îrày.
Bu gàpni eshitib, qîrning àchchig‘i kålibdi va:
– Men bu yil må’yoridà yog‘dim. Låkin nàmni
ushlàb turàdigàn dàràõtlàrni o‘zing kåsib kåtding.
Dàràõt bo‘lmàsà, qishdà yog‘gàn qîr bàhîrdà erib,
îqib kåtàdi. Sîygà suv kålmàgànigà o‘zing àyb-
dîrsàn, – debdi. Dåhqîn o‘ylàb turib, qîrning gàpi
rîstligigà ishînch hîsil qilibdi. Bir tàlày ko‘chàt
kåltirib, tîg‘gà ekib tàshlàbdi. Ulàr tåz o‘sib, kàttà-
kàttà dàràõtlàrgà àylànibdi.
Shundàn kåyin sîydàn yoz bo‘yi suv îqàdigàn
bo‘libdi. Dåhqîn esà õîhlàgàn pàytdà ekinini su-
g‘îrib, bîlà-chàqàsi bilàn yaõshi hàyot kåchiribdi.
1. Nimà uchun sîyning suvi qurib qîlibdi?
2. Dåhqîn nimàlàrdàn suv so‘ràbdi?
3. Dåhqîn sîygà qàndày qilib suv kåltirdi?
4. Yozuvchi ertàk îrqàli nimà dåmîqchi?

---

161
Õàtî qilmîq bîrdir,
Tuzàtmàslik îrdir.
Bîg‘im
Hàbib Ràhmàt
Dunyoni bîg‘ etishni
Îrzu qilàr îdàmlàr.
Dàràõt ekish sirlàrin
O‘rgàtdilàr dàdàmlàr.
O'yib bir gàz chuqurchà
Nihîl ekdim àvàylàb,
Pàrvàrish qildim dildàn
Ungà måhrimni bîylàb.
Ko‘kkà cho‘zib qîmàtin
Qulîch yozàr shîõlàri.
O‘sishidàn zàvqlànib
Yanà måhr bîylàdim.
Chàmàn bo‘lib ko‘rindi
Hàr bir dàràõt,
Hàr bir shîõ.
Ko‘ring qàndày chirîyli
O‘zim bunyod qilgàn bîg‘.
1. Shå’rdà qàysi fàsl tàsvirlàngàn?
2. Shå’rdà nimà hàqidà gàp bîràdi?
3. Dàdàsi bîlàsigà nimàni o‘rgàtdi? Shu o‘rinni
tîpib o‘qing.
4. Bîlà nimàdàn õursànd?
11 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

162
Înàni rîzi qilish hàqidà
Bir kishi Ràsulullîhdàn: „Mån yaõshiligimni kimgà
qilsàm bo‘làdi?“ dåb so‘ràbdi. „Înànggà“, dåbdilàr
Ràsulullîh. U kishi shu sàvîlni uch màrtà qày-
tàribdi. Ràsulullîh „Înànggà“, dåyavåribdilàr. To‘r-
tinchi màrîtàbà so‘ràbdi. Shundà: „Îtànggà và
yaqin bo‘lgàn qàrindîshlàringgà!“ dåbdilàr Ràsulullîh.
„Hàdis“dàn
1. Bu hàdisdàn qàndày õulîsà chiqàrdingiz?
2. Siz yanà qàndày hàdislàrni bilàsiz?
Îtà-înàni hurmàtlàsh hàqidà
Àql bilàn ish tutgàn fàrzànd îtà-înàni izzàt và
hurmàtlàshi lîzimdir. Chunki ulàr fàrzànd uchun
o‘limgà hàm tàyyor turàdilàr. Îtà-înàning ishi fàr-
zàndni pàrvàrish qilish và yaõshilikni o‘rgàtishdir.
GO‘ZAL FAZILAT – INSON HUSNI

---

163
Fàrzànd àqlli và dînî bo‘lsà, îtà-înàning måhr-
muhàbbàtini àdî etàdi. Àgàr fàrzànd îtà-înàning
ko‘nglini sàl bo‘lsà-dà rànjitsà, ulàrning qàlbini
àzîblàgàn bo‘làdi.
Ko‘rdingki, îtà-înà såni jîn-dili bilàn pàrvàrishlàb
vîyagà yåtkàzdi. Àgàr sån ulàrgà nisbàtàn õàtî ish
qilsàng, sån håch yaõshilikkà sàzîvîr emàssàn.
Chunki hàr kishi îtà-înàning yaõshiligini bilmàsà,
birîvning yaõshiligigà bàhî bårîlmàydi.
„
Qîbusnîmà“dàn
1. Fàrzàndning îtà-înà îldidàgi vàzifàsi nimàlàrdàn ibîràt?
2. Siz îtà-înàni hurmàtlàsh dågàndà nimàni tushunàsiz?
Màtndàn îtà-înàning fàrzàndgà måhri ifîdàlàngàn o‘rinni
tîping và o‘qing.
Bîbur và Humîyun
Pirimqul Qîdirîv
Bîbur dîvyuràk, epchil, kuchli, o‘tà idrîkli insîn
bo‘lgàn. U înà yurti Àndijînni, îilàsini qàdrlàgàn,
fàrzàndlàrini såvgàn. Fàrzàndi uchun o‘z jînini
bårishgà tàyyor turgàn îtàdir.
Bir kuni Humîyun båtîb bo‘lib qîldi. U tuni
bo‘yi àlàhlàb, båhush yotdi.
Sàrîy tàbiblàri bu îg‘ir dàrdgà håch bir dàvî
tîpîlmàdilàr. Humîyunning înàsi Mîhimbågim yum-
yum yig‘làydi. Bîbur o‘rtànàdi. Îg‘ir pàytlàrdà Bî-
burdan yordàm îlishgà o‘rgàngàn îdàmlàr hîzir

---

164
hàm birîn chîrà tîpishni undàn kutàdilàr. Låkin
hîzir Bîburning o‘zi hàm chîràsizlikdàn qiynàlàrdi.
Bîbur o‘zigà umid bilàn qàràb turgàn îdàm-
làrning îràsidàn o‘tib, Humîyunning to‘shàgi yonigà
kåldi.
– Humîyun, jigàrbàndim. Såning shu îg‘ir dàr-
dingni õudî såndàn îlib mångà bårsin...
Gulbàdànbågimning yozishichà, o‘shà kuniyoq
Humîyunning àhvîli yaõshilànà bîshlàbdi. Bîburning
esà màzàsi qîchib, yotib qîlibdi.
1. Birinchi xatboshidan nimani tushundingiz?
2. Nima sababdan Mohimbegim yig‘laydi? Bobur o‘rtanadi?
3. Saroy amaldorlari, odamlar Boburdan nimani kutdilar?
4. Nima sababdan Boburning mazasi qochib, yotib qoldi?

---

165
Îtà-înà duîsi
Sàfî Îchil
Îlmàsàm gàr ko‘nglim to‘lmàs,
Îtà-înàm duîsini.
Îlmàsàm gàr yo‘lim bo‘lmàs,
Îtà-înàm duîsini.
Qàydà bo‘lmày yodlàgàymàn,
Måhrin àsràb sàqlàgàymàn.
Àõir, qàndày îqlàgàymàn,
Îtà-înàm duîsini.
Umrim bo‘yi g‘àmin yårmàn,
So‘zin durgà àlishtirmàm.
Siym-u zàrdàn
1
îrtiq dårmàn
Îtà-înàm duîsini.
Shå’rni yod îling.
Înà måhri
(Ertàk)
O‘ktàm Usmînîv
I
Bundàn ming yillàr ilgàri Sîylik dågàn jîydà
yalmîg‘iz kàmpir yashàgàn ekàn.
Kunlàrdàn bir kun o‘shà yalmîg‘iz yårgà àg‘à-
nàbdi-dà, qànît chiqàrib uchibdi. Kun bîtish vàqtidà
Uzuntåràk dågàn qishlîqdàgi îlmàzîrgà qo‘nibdi.
Dàràõtlàr pànàsigà bårkinib, àtrîfni kuzàtibdi. Shu
1
Siym-u zar
– oltin.

---

166
dàqiqàdà îlmàzîr burchàgidàgi uyning eshigi îchi-
libdi.
Uydàn bîlà ko‘tàrib, yoshginà àyol chiqibdi. U
bîg‘gà kirib o‘g‘ligà îlmà uzib båràyotgàn ekàn, uni
yalmîg‘iz ko‘tàrib qîchibdi. Yarim kåchàdà Sîylikkà
yåtishibdi. Ayolning ko‘zi uyulib yotgàn suyaklàrgà
tushib, dîdlàb yubîribdi. Bîlàni bàg‘rigà bîsgànichà
dàg‘-dàg‘ titràr emish. U o‘zidàn hàm bîlàsini
qàttiq àyarmish.
II
Yalmîg‘iz hàyrîn bo‘libdi. „Insîndà înàlik måhri
g‘îyat kuchli dåb eshitgàndim. Qàni, bir sinàb
ko‘rày-chi“, – dåbdi o‘zigà o‘zi.
– Hîy, îdàmzîd. Buyrug‘imni bàjàrsàng, hîzir
qutulàsàn. Àgàr so‘zimni ikki qilsàng, fàqàt su-
yaklàring qîlàdi. Qàni bo‘l, ko‘z îldimdà bîlàngni
ànàvi jàrgà tashla, – dåbdi yalmîg‘iz.

---

167
Juvîn bîlàni màhkàm quchibdi. Yalmîg‘iz g‘à-
zàblànib, bîlàgà qo‘l uzàtibdi. Înà fàryod ko‘tàrib,
uning yuzigà chàng sîlibdi.
Yalmîg‘izning g‘àzàbi qo‘zib, qulîg‘i ustidàgi uzun
sîchidàn bir tîlà yulibdi. Shu zàhîti înà-bîlà qîp-
qîrîng‘i, zàõ o‘ràgà tushib qîlibdi. O‘ràning to‘rt
tîmînigà uzun-uzun miõlàr qîqilgàn ekàn. Sîn-
sànîqsiz kîvàklàrdàn chipîr ilînlàr bîsh chiqàrib
turishàr, înà-bîlàgà qàràb vishillàshàr emish. Îyoq
îstidàgi qumdà esà dumlàrini gàjàk qilib chàyonlàr
yuràrmish. Yalmîg‘iz àyolgà do‘q urib:
– Bîlàngni bo‘g‘ib o‘ldiràsànmi yoki ilîn và
chàyonlàrgà yåm bo‘làsànmi? – dåb so‘ràbdi.
– Go‘shtimni qiymàlàsàng hàm bîlàmdàn àjràl-
màymàn! – dåb qichqiribdi înà.
1. Înà và bîlà qàndày qilib Sîylikkà bîrib qîlishibdi?
2. Nimà uchun înà yalmîg‘izning yuzigà chàng sîldi?
3. G‘àzàblàngàn yalmîg‘iz înàni qàndày jàzîlàdi?

---

168
III
Yalmîg‘iz qulîg‘i ustidàn yanà bir tîlà sîchini
yulibdi. O‘shà dàqiqàdàyoq o‘rà ichidàgi miõlàr,
chàyon và ilînlàr qàyoqqàdir yo‘qîlibdi. Àmmî
qum îstidàn biqir-biqir lîyqà suv chiqà bîshlàbdi.
– Hà, bîtir juvîn, qàlàysàn endi? – dåbdi yal-
mîg‘iz. Înà o‘lishini bilibdi. Bîlàsini bàg‘rigà
bîsib, yalmîg‘izgà:
– Sån, îdàmõo‘r, mångà jàzî båràvår. Mångà
so‘zingni o‘tkàzà îlmàysàn. Àõir mån – înàmàn.
Màyli, tànàmni nimtàlàb tàshlà. Låkin mån o‘lmày
turib, bîlàmgà tågà îlmàysàn, – dåbdi.
Suv ko‘pàyib, înàni ko‘mà bîshlàbdi. Go‘dàk
yig‘làbdi. Înà bîlàsini o‘ng kàftigà o‘tqàzibdi.
Qo‘lini bàlànd ko‘tàrib, suvdàn chiqàrib turibdi.
Buni ko‘rgàn yalmîg‘izni titrîq bîsibdi. Chunki
u bundày qàt’iy irîdàli àyolni sirà ko‘rmàgàn ekàn.
Yalmîg‘iz yångilibdi. U îsmîngà qàràb àlàm
bilàn o‘kiribdi. So‘ng bir dumàlàb, qànît chiqàribdi.
Tîg‘-tîshlàr îràsigà yo‘l îlibdi.
IV
O‘ràdàgi suv såkin-àstà kàmàyibdi và qumning o‘zi
qîlibdi. Båchîrà înà bîlàsini màhkàm quchîqlà-
gànichà båhush
1
yotgàn emish. Shu vàqt bulbulchà
pàydî bo‘libdi. U înà-bîlà turgunchà sàyràyvåribdi.
Înà bir ilîj qilib bîlàsini o‘ràdàn îlib chiqibdi.
Înàning ko‘ngli yorishibdi. U bîlàsi bilàn qish-
lîg‘igà yo‘l îlibdi. Îràdàn tàlày yoz-qish o‘tibdi. Înà
1
Behush
– o‘zidan ketgan, hushsiz.

---

169
qàrib qîlibdi. O‘g‘ilchàsi esà pàhlàvîn bo‘lib ul-
g‘àyibdi. Bir kun pàhlàvîn tîg‘-tîshlàrdà îv qilib
yurgàn ekàn. Uni bulbulchà uchràtib, tànib qîlibdi. U
sàyràb pàhlàvîngà hàmmà vîqåàni hikîya qilibdi.
Pàhlàvîn yalmîg‘izdàn îdàmlàr o‘chini îlishgà bål
bîg‘làbdi.
Pàhlàvîn yalmîg‘izni yåtti yil izlàbdi. Îõiri Sîy-
likdàgi eski g‘îrdàn tîpibdi. U bilàn ikki kåchà-yu
ikki kunduz îlishibdi. Uchinchi kun yalmîg‘izning
yuràgigà qilich sànchibdi. Shu-shu el-yurt yal-
mîg‘izdàn qutulib, båõàvîtir yashày bîshlàbdi.
1. Yalmîg‘izni någà titrîq bîsdi?
2. Bulbulchàning uzîq sàyràshigà sàbàb nimà?
3. Pàhlàvîn yalmîg‘izni qàndày yångibdi?
„Vånn diàgràmmàsi“dàn fîydàlànib, ertàk qàhràmînlàrining
umumiy và fàrqli tîmînlàrini àniqlàng.
Yordàm bårdi
(Hikîya)
Yayrà Sà’dullàyåvà
I
Fàridà shîshà-pishà maktabdan kåldi. Ichkàridàn
Inîbàt îpà:
– Fàridà, kåldingmi, qizim? Ukànggà qàràgin,
mån... – dådi-yu, bo‘g‘ilib-bo‘g‘ilib yo‘tàlà bîshlàdi.
– Tåàtrgà kåch qîlàmàn, îyi, – dådi u pitirlàb.
– Mån båtîbmàn, bu gàl bîrmàsàng, kåyingi gàl
bîràrsàn.

---

170
– Bîrmàsàm bo‘lmàydi, o‘rtîqlàrim kutàdi, – dådi-
yu, „kåtdim“ dågànichà chîpqillàb chiqib kåtdi.
II
Chàqàlîqning uyqusi kålib, g‘ingshir, Inîbàt îpà-
ning isitmàsi esà bîrgàn sàri ko‘tàrilib bîràr edi.
Shu pàyt Fàridàning sinfdîshi Shîhidà uygà kirib
kåldi. U yig‘làyotgàn chàqàlîqning îg‘zigà so‘rg‘ich
sîldi. Chàqàlîqning ko‘zi ilinà bîshlàdi. Shîhidà
tårmîmåtrni silkitib tàshlàb, Inîbàt îpàgà uzàtdi.
O‘zi esà birpàsdà àchchiq chîy dàmlàb kåldi.
Tårmîmåtrning simîbi 39 dàràjàni ko‘rsàtgànini ko‘-
rib, yuràgi „shuv“ etib kåtdi. Tålåfîndà „Tåz yor-
dàm“ màshinàsini chàqirdi. Îpàning ertàlàbdàn båri
tuz tîtmàgànini bilib, yovg‘în õo‘rdàgà unnàdi.
Xo‘rdà pishdi. Uni kîsàgà suzib, qàtiq àràlàshtirib,
Inîbàt îpàgà îlib kåldi. Istàmàsà hàm zo‘rlàb
ichirdi. Endi kîsàni yuvib bo‘lgàn edi, „Tåz yor-
dàm“ kålib qîldi.
III
Shifîkîr båmîrgà ukîl qildi. Ungà qimirlàmày
yotishni tàyinlàb, bir nåchà õil dîri yozib bårdi.
– Îyingni ehtiyot qil, urintirib qo‘ymà, – dådi.
Shîhidà o‘z înàsi kàsàl bo‘lgàndåk tàshvish
tîrtdi. Shifîkîr kåtgàch, dîriõînàdàn dîri îlib
kåldi. Båmîrgà ichirdi. Hàytîvur, Nurillà àkà ish-
dàn kålib qîldi. Shohida kåtà turib: „Tåzrîq
tuzàling, õîlà“, – dådi-dà, ko‘chàgà chiqdi. Ko‘chàdà
Fàridàgà duch kåldi.

---

171
– Någà tåàtrgà bîrmàding, rîsà màzà qildik, –
dådi Fàridà.
1. Hikîyadàgi qàysi qàhràmîn sizgà yoqdi? Ungà
qàndày bàhî båràsiz?
2. Shîhidà Fàridàgà nimà uchun uning uyidà bo‘l-
gànini àytmàdi?
Îdîb – kishining zåb-u ziynàti.
Qàlàmning o‘kinchi
Shuhràt
Qàlàm dåydi: – Måni chizmà
Dåvîr, tîshgà.
Àõir måning õizmàtim bîr
Bundan bîshqà.
Yaõshi niyat, îrzu bilàn
Qo‘linggà îl,
Qîg‘îzgà yoz, gàr istàsàng,
Suràtlàr sîl.
Husniõàt yoz, õizmàtinggà
Mån hîzirmàn.
„Båsh“ îlgàndà:
„Ràhmàt“, dåsàng,
Mån àrzirmàn.
Måni såvsàng qiynàmà håch,
Etmà isrîf.
Mån do‘stingmàn, yuràgi kång,
Niyati sîf!

---

172
1. Shå’rni tinish bålgilàrigà riîya qilib o‘qing.
2. Qàlàm o‘quvchigà nimàlàr dådi?
3. Shå’rni o‘qib qàndày õulîsàgà kåldingiz?
Sàfdà o‘n ikki àskàr,
Bo‘yi bàsti bàrîbàr.
Yo‘nsàng yog‘îch po‘stini,
Ràsmlàrgà ràng båràr.
Hàssà
(Hikîya)
Õudîybårdi To‘õtàbîyåv
Qîbil bîbîning Shàvkàt bilàn Shuhràt dågàn
nàbiràlàri qo‘shni õînàdà o‘ynàb o‘tirishàr edi. Nimà
bo‘ldi-yu, ikkîvlàri bàhslàshib qîlishdi.
Shàvkàt yugurib bîbîsining îldigà chiqdi-dà:
– Bîbî, bîbî! Kim îdîbli, månmi yoki Shuh-
ràtmi? – dåb so‘ràdi.
Qîbil bîbî hîvligà chiqmîqchi bo‘lib turgàn edi.
– O'g‘lim, àvvàl hàssàmni kåltirib bår, kåyin
o‘ylàb jàvîb båràmàn, – dådi u nàbiràsigà.
– Yo‘q, àvvàl àytàsiz! – dåb îyoqlàri bilàn pîlni
tåpib turib îldi Shàvkàt.
– Àõir o‘ylàb ko‘rish kåràk-dà! – dådi Qîbil bîbî.
– Bo‘lmàsà, hàssàngizni kåltirib bårmàymàn, –
dåb Shàvkàt qàysàrlik bilàn pîlgà o‘tirib îldi. –
Kåltirib bårmàymàn!
(Qalam)

---

173
Qîbil bîbî hàssàni îlish uchun o‘rnidàn qo‘z-
g‘àldi. Shu pàyt bîbîsigà sàlîm bårib, Shuhràt
kirib kåldi. Bobosi Shuhratga:
– O‘g‘lim, hàssàmni kåltirib bår, – dådi.
– Õo‘p bo‘làdi, bîbîjîn! – dådi Shuhràt bîbî-
sining gàpi tugàmàsdànîq.
U chîpib bîrib bîbîsining hàssàsini kåltirib bår-
di. Kåyin o‘rnidàn turàyotgànidà bîbîsining qo‘lidàn
ushlàb, turishigà yordàmlàshdi.
– Ràhmàt, o‘g‘lim, – dådi Qîbil bîbî Shuhràtning
peshànàsini silàb, – umring uzîq bo‘lsin!
– Bîbî, kim îdîbli? Månmi yoki Shuhràtmi,
àyting àõir! – dår edi Shàvkàt yår tåpinib.
Qîbil bîbî hàssàsini do‘qillàtgànichà hîvligà
chiqàrkàn:
– Kim îdîbli ekànligini õulq-àtvîringizning o‘zi
ko‘rsàtib turibdi, – dådi.
1. Nimà uchun Qîbil bîbî Shuhràtning påshànàsini
silàb qo‘ydi?
2. Màtndàn hikîyaning àsîsiy màzmunini ifîdàlîvchi
so‘zni tîping. Îdîbli bîlà qàndày bo‘lishi kåràk?
Hikîyani rîllàrgà bo‘lib o‘qing.
Kàmtàrlik hàqidà
Erkin Vîhidîv
Gàrchi shunchà màg‘rur tursà hàm,
Piyolàgà egilàr chîynàk.
Shundày ekàn mànmànlik nåchun,
Kibr-u hàvî nimàgà kåràk?

---

174
Kàmtàrin bo‘l, hàttî bir qàdàm
O‘tmà g‘urur îstînàsidàn.
Piyolàni insîn shuning-chun
O‘pàr dîim påshanàsidàn.
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Shîir bu shå’rdà nimà dåmîqchi?
Do‘stlàr
(Ertàk)
Bir chàmànzîrdà Qàrg‘à, Tîshbàqà, Îhu và
Sichqîn do‘st bo‘lib yashàr edi. Ulàr àtrîfi qàmish
bilàn o‘ràlgàn jîygà yig‘ilishib suhbàt qurishàrdi và
shîd-õurràm kun kåchirishàr edi.
Bir kuni Qàrg‘à, Sichqîn và Tîshbàqà, îdàt-
dàgidåk, qàmish bilàn o‘ràlgàn jîygà to‘plàndilàr.
Låkin Îhu kålmàdi. Õàvîtir îlib, Qàrg‘àgà dådilàr:
– Hàvîgà uchib, àtrîfni qàrà. Zîrà birîr õàbàr
kåltirsàng.
Qàrg‘à uchib bîrib, ko‘p jîylàrni qàràdi.
Nihîyat, Îhuning to‘rgà tushib yotgànini ko‘rdi.
Dàrhîl qàytib kålib, vîqåàni do‘stlàrigà àytib bårdi.
Shundà Qàrg‘à bilàn Tîshbàqà Sichqîngà qàràb:
– Birîdàr, bu ishdà ungà sånginà yordàm bårà
îlàsàn. Tåz bo‘l, fursàt qo‘ldàn kåtmàsin, – då-
yishdi.
Sichqîn tåzlik bilàn Îhu yonigà yåtib bîrdi. U
chàqqînlik bilàn to‘rni qirqà bîshlàdi. Shu pàyt
Tîshbàqà kålib qîldi. Îhu esà ungà shundày dådi:

---

175
– Do‘stim, någà kålding? Birdàn îvchi kålib
qîlsà, nimà qilàsàn?
Tîshbàqà dådi:
– Birîdàr, qàndày qilib kålmàyin? Bàõtsizlik yuz
bårgàndà tàsàlli båràdigàn do‘st-ku, àõir! Do‘st bilàn
birgà bo‘lish lîzim.
Tîshbàqà so‘zini tugàtmày, uzîqdàn kålàyotgàn
îvchigà ko‘zi tushdi. Sichqîn esà to‘rni kåsib
bo‘lgàn edi. Îhu turib qîchdi. Sichqîn o‘zini
tåshikkà îldi. Qàrg‘à uchib ko‘kkà ko‘tàrildi. Îvchi
kålib to‘rning qirqilgànini ko‘rdi. Ko‘zi Tîshbàqàgà
tushdi. Îvchi Tîshbàqàni to‘rvàgà o‘ràb shàhàrgà
jo‘nàdi.
Do‘stlàr îvchi kåtishi bilànîq yig‘ilishib, Tîshbà-
qàni qutqàrishni o‘ylàshdi.
Shu payt Sichqîn Îhugà dådi:
– Bir chîrà tîpdim. Sån îvchining yo‘lidàn
chiqib, o‘zingni yaràdîr ko‘rsàtàsàn. Qàrg‘à såni

---

176
tirnàb o‘ldirmîqchi bo‘lgàndày, bîshinggà qo‘nib
îlàdi. Îvchi såni ko‘rishi bilàn tutib îlish pàyigà
tushàdi và Tîshbàqàni yårgà qo‘yadi. U sångà
yaqinlàshgàn sàri sån cho‘lîqlànib, yiqilib-yiqilib
undàn uzîqlàshàvåràsàn. Îvchining bîshini bir
sîàtchà àylàntiràsàn. Mån bu muddàtdà Tîshbàqàni
uning to‘rvàsidàn îzîd qilàmàn.
Do‘stlàr shundày qildilàr. Îvchi Îhuni tutmîq
uchun rîsà îvîrà bo‘ldi, låkin håch ish chiqmàdi.
Pushàymîn bo‘lib îrqàsigà qàytdi. Qàràsà, Tîsh-
bàqà yo‘q. To‘rvà yirtilgàn. Îvchi bo‘lgàn vîqåà-
làrni eslàdi. Bu jîy pàrilàr và jîdugàrlàr màkîni
ekàn, dåb qo‘rqib kåtdi. Bu yårni tashlab, jo‘nàb
qîldi.
Îvchi kåtgàch, do‘stlar yig‘ilishdi. Ulàr såvinà-
såvinà, esîn-îmîn o‘zlàrining õilvàt mànzillàrigà
bîrdilàr. U yårdà rîhàt và fàrîg‘àtdà umr kåchirà
bîshlàdilàr.
„Kàlilà và Dimnà“dàn
1. Nimà sàbàbdàn Tîshbàqà îvchining qo‘ligà tushdi?
2. Do‘stlàr Tîshbàqàni qutqàrish uchun qàndày tàdbir
qo‘llàdilàr?
3. Do‘stlàrning yanà qàytà bàõtli hàyot kåchirà bîshlà-
gànlàrining sàbàbi nimàdà?
4. Îvchi någà qàytib kåtdi?
Àsàrdà ishtirîk etuvchilàrning nîmlàrini àyting.
Dàràõtni tîmiri sàqlàr,
Îdàmni – do‘sti.

---

177
Sîhibà kimdàn õàfà?
(Hikîya)
Màhmud Murîdîv
I
Påshin pàyti edi. Ko‘chàdàn hàllîslàb yugurib
kålgàn Sîhibà àyvîndàgi îsmà sîàtgà qàràdi-yu,
qo‘lidàgi kîptîkni bir chåtgà ulîqtirdi. So‘ng o‘chîq
bîshidà kuymàlànàyotgàn îyisigà qichqirdi:
– Îyi, sàriq gulli ko‘ylàgim qàni? Tåzrîq tîpib
båring!
Hàbibà îpà îshõînàdàn kålgunchà Sîhibà uygà
ikki-uch kirib chiqdi.
– Qizginàm-ey, àõir kiyimlàringni hàr yårgà tàsh-
làmà, ilgàkkà ilib qo‘y, dåb sångà nåchà màrtà
àytàmàn, – dådi Hàbibà îpà uy ichini ko‘zdàn kå-
chirib. U ko‘ylàkni kàravot tàgidàn tîpdi.
Sîhibà îyisining qo‘lidàn ko‘ylàkni îlib, ki-
yinishgà kirishdi.
– Qizim, dugînàngning tug‘ilgàn kunigà g‘ijim-
làngàn ko‘ylàkdà bîràsànmi? Kål, dàzmîllàb bå-
ràmàn, – dådi Hàbibà îpà.
Låkin Sîhibà unàmàdi.
– E-e, shundîq kåtàvåràmàn, – dåya chîpib chi-
qib kåtdi.
II
Mànà, Sîhibà dugînàsining uyidà o‘tiribdi. Uy
bîlàlàr bilàn gàvjum. Sîhibà o‘rtîqlàrigà bir-bir
ko‘z yugurtirib chiqdi. Qizlàrning hàmmàsi yaõshi
kiyinishgàn, sîchlàrigà chirîyli låntàlàr tàqishgàn.
12 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

178
Sîhibà to‘zigàn sîchini bàrmîqlàri bilàn silliqlàgàn
bo‘ldi.
Sàîdàtning ko‘ylàgi tåkis dàzmîllàngàn và o‘zigà
judà yaràshib turàrdi. Sîhibà Sàîdàtgà hàvàs bilàn
tikilib turib:
– Ko‘ylàging judà chirîyli ekàn, o‘rtîqjîn, – dådi.
– Såniki hàm yomîn emàs, fàqàt dàzmîl-
lànmàgàn õîlîs, – dådi Sàîdàt.
Sîhibà qizàrib kåtdi. Õînàdà kuy yangràdi.
Sàîdàt uni o‘yingà tîrtdi. Sîhibà o‘rnidàn turdi-yu,
låkin o‘ynàmày, uydàn chiqib kåtdi. Uning chàrîs
ko‘zlàridà yosh qàlqidi: „Hàmmàsigà o‘zim sàbàbchi,
någà îyijînim àytgànlàrigà ko‘nmàdim?“
Sîhibà hàqidà siz qàndày fikrdàsiz? Nimà uchun?
1. Hikîyaning II qismidàn Sîhibàning o‘zini o‘zi àyblîv-
chi o‘rinni tîpib o‘qing.
2. Qismlàrgà sàrlàvhà qo‘ying.
Erinchîq ikki ishlàr, îõiri bàrmîg‘in tishlàr.
Mohir qo‘llar qo‘shig‘i
Tolib Yo‘ldosh
Bizni mohir qo‘l qilgan
Vatan g‘amxo‘r onamiz.
Maktabimiz qoshida
Bordir ustaxonamiz.

---

179
Qo‘lda parma, teshamiz,
Mehnat bilan yashaymiz.
Hunar bizga yoshlikdan
Do‘st bo‘lgan jondan ortiq.
O‘rganamiz biz uni,
Bolg‘a urib „Taqa-tuq“.
Qo‘lda arra, teshamiz,
Mehnat bilan yashaymiz.
Stol, stul, partaning
Bo‘lsa buzuq, singani
Tuzatamiz birpasda
Katta usta singari.
Qo‘lda randa, teshamiz,
Mehnat bilan yashaymiz.
1. She’rni ifodali o‘qing.
2. Shoir she’rni kimlarning tilidan yozgan?
3. Maktab ustaxonasida nima ish qilinadi?
Yaõshi fazilat
(Hikîya)
Nurmàt Màqsudiy
Yàkshànbà kuni edi. Zàrifjîn înàsi Nàzîkàt îpà
bilàn kinîtåàtrgà kåtàyotgàn edilàr. Ulàrning yonidàn
o‘rtà yoshlàrdàgi bir àyol o‘tib kåtdi. U cho‘n-
tàgidàn ro‘mîlchàsini îlgàn edi, puli yårgà tushdi.
Àyol buni såzmàdi.
Nàzîkàt îpà dàrhîl yårdàn pulni îldi:

---

180
– Hîy îpà, – dåb hàligi àyolni chàqirdi, – pulingiz
tushib qîlibdi, – dåb uni egàsigà bårdi. Àyol pulni
îlib minnàtdîrchilik bildirà-bildirà yo‘lidà dàvîm etdi.
– Îyi, ànàvi àyol puli tushib qîlgànini ko‘r-
màgàn edi-ku! Någà bårdingiz? – dådi hàyrîn bo‘lib
Zàrifjîn.
Shundà înàsi quyidàgi vîqåàni so‘zlàb bårdi:
– Bir kuni uyimizgà to‘sàtdàn måhmîn kålib
qîldi. Màydà-chuydà îlib kålgàni do‘kîngà bîrdim.
Qàràsàm, yonimdà pulim yo‘q. Uydàn pul îlib
chiqqàn edim. Uni yo‘ldà tushirib qo‘yibmàn.
Kàyfim uchib, yugurib ko‘chàgà chiqdim. Xàyriyat,
uni kåksà îdàm tîpib îlgàn ekàn.
– Hîy, chirîg‘im, pulingiz tushib qîlibdi, – dåb
pulimni bårdi. U îdàmgà hàlîlligi uchun ming-ming
ràhmàt àytdim. Shundà qànchàlik õursànd bo‘l-
gànimni bilsàng edi! Bîrdi-yu, pulimni tîpib îlgàn
îdàm qàytàrib bårmàgànidà nimà bo‘làr edi?
– Yomîn bo‘làr edi, – dådi Zàrifjîn.
– Hà, ànà. Hàligi àyolgà pulni qàytàrib bårmà-
gànimdà, måning àhvîlimgà tushàr edi.
Hàlîllik – kishining eng yaõshi fàzilàti, bîlàm.
1. Yakshànbà kuni qàndày vîqåà yuz bårdi?
2. Zarifjon onasiga nima dedi?
3. Nàzîkàt îpà o‘g‘liga qaysi voqeani so‘zlab berdi?

---

181
Hunàrni såv
Tîlib Yo‘ldîsh
Hunàrni såv, hunàrni!
Hunàr sångà àsqîtàr.
Hunàr îtin sîni yo‘q,
Sànàsàng, qàtîr-qàtîr.
O‘rgàn, sån hàm yigitsàn,
Yetmish turi îz sångà.
„Hunàrli er kàm bo‘lmàs“
Màqîlin îl esinggà.
Màyli, duràdgîr ustà,
Chilàngàr bo‘l, õîhishing.
Õàlqqà birîr mànfààt
Yetkàzsin qilgàn ishing.
Binîkîr bo‘l, hà bàlli,
Bizgà zo‘r uylàr kåràk.
Bàstàkîr bo‘l, màrhàmàt,
Sho‘õ, shirin kuylàr kåràk.
Hunàrli bo‘l, ilm îl,
Hàr ikkisi hàm zàrur.
Hunàr – bu bàõt-u iqbîl,
Bålgà quvvàt, ko‘zgà nur.
1. Shå’rni to‘õtàmlàrgà riîya qilib, ifîdàli o‘qing.
2. Shîir yoshlàrni nimàgà chàqiryapti?
3. Shå’rdà hunàrgà qàndày tà’rif bårilgàn?
4. Siz kelajakda kim bo‘lmîqchisiz?
Vali àrràlàydi, Sîrà àllàlàydi.

---

182
Nîàhillik îqibàti
(Hind ertàgi)
Bir îvchi o‘rmîngà to‘r qo‘yib, qàrg‘à, chug‘ur-
chuq, kàptàr và bîshqà hàr õil qushlàrni ilintirib
îldi.
Ulàr hàdåb bir-birîvlàrigà:
– Sîchilgàn dîngà àldànib qo‘lgà tushdik. Kå-
linglàr, qàndày qilib qutulish yo‘lini o‘ylàb ko‘rày-
lik, – dår edilàr.
– Kålinglàr, hàmmàmiz bàràvàr qànît qîqib
uchib ko‘ràylik. Ehtimîl, to‘rni ko‘tàrib kåtàrmiz, –
dåyishdi.
Dàrhàqiqàt, bàràvàr qànît qîqib, to‘rni ko‘tàrib
uchib kåtdilàr. Îvchi qàràsà, qushlàr to‘rni ko‘tàrib
uchib kåtàyotibdilàr. U hàyràtdà qîlib, îrqàlàri-
dàn quvib kåtdi. Îvchi chîpib kåtàyotib: „To‘rgà
tushgàn qushlàr hàr õil-ku! Ulàr, àlbàttà, jàn-
jàllàshib qîlàdilàr. Jànjàllàshdilàrmi – tåz uchà îl-
màydilàr. To‘r ulàrni pàstgà tîrtàdi“, – dåb o‘ylàdi.
Õuddi shundày bo‘ldi.
Qàrg‘àlàr qàg‘illàshib:
– Håch kim bizdåk hàràkàt qilmàyotir! Àgàr biz
hàm sizlàr singàri mug‘àmbirlik qilsàk, to‘r àllà-
qàchîn hàmmàmizni yårgà îlib tushib kåtgàn bo‘-
làr edi, – dåyishdi.
Qàrg‘àlàrning so‘zini eshitgàn kàptàrlàrning jàhli
chiqdi.
– Bàs endi, qàrg‘àlàr! Biz sizlàrdàn îrtiqrîq
hàràkàt qilyapmiz! – dådilàr.
Jànjàlgà bîshqà qushlàr hàm àràlàshdi. Do‘stlik
buzilgàch, ish yaõshi yurishmàydi. Qushlàr jànjàl-

---

183
làshib, àràng qànît qîqàrdilàr. Shundày qilib, to‘r
àstà-såkin pàstlày bîshlàdi...
1. Ertàkni o‘qing và dàvîm ettiring.
2. Ertàkdà qàndày vîqåà tàsvirlàngàn?
3. Sizgà ertàkning qàysi o‘rni yoqdi? Shu qismni
so‘zlàb båring.
4. Îvchi o‘z màqsàdigà erishdimi, yo‘qmi?
Ertàk àsîsidà bàyon yozishgà tàyyorlàning và yozing.
Bàhs
Sunnàtillà Ànîrbîyåv
I
Îqsîy qishlîg‘idà Hàlim, Sàlim, Kàrim dågàn bî-
làlàr bîr. Ulàr sinfdà hàm yonmà-yon o‘tirishàdi.
Dàrsni hàm birgà tàyyorlàshàdi. Tà’til yaqinlàshgàn
edi. Uch o‘rtîq yozdà qilàdigàn ishlàri to‘g‘risidà
suhbàtlàshib qolishdi.
– O‘qish tugàgàn kunning ertàsigàyoq yaylîvgà
kåtàmàn, – dådi Kàrim. – Bo‘ribîsàrni ergàshtirib,
qo‘y bîqishdà îtàmgà ko‘màklàshàmàn. Kàttà
bo‘lsàm-chi, îtàmdåk cho‘pîn bo‘làmàn. Cho‘pîn-
likdàn yaõshi kàsb yo‘q îlàmdà!
Kàrimning kåyingi gàpidàn Hàlim bilàn Sàlimning
jàhli chiqdi.
– Någà endi? – dåyishdi ikkîvlàri birdànigà.
– Mànà, màsàlàn, måning îtàmdày hisîbchi
bo‘lish yomîn ekànmi? – dådi àchchiqlànib Hàlim.

---

184
– Fårmår õo‘jàligidà kim qàndày ish qiladi, qànchà
ish hàqi îlàdi, cho‘pînlàr dàvlàtgà qànchà jun,
go‘sht, yog‘, sut yåtkàzishini îtàm hisîblàb båràdi.
Kàttà bo‘lsàm, àlbàttà, îtàmdày hisîbchi bo‘làmàn.
– I-i, ànàvini qàrànglàr! – ermàk qildi Kàrim.
II
Sàlim yuvîsh bîlà edi. Låkin ikkàlà o‘rtîg‘ining
gàpi g‘àshini kåltirdi.
– Õo‘jàlik mulki îmbîrõînàdà sàqlànàdimi yoki
ko‘chàdàmi? – so‘ràdi Sàlim.
– Àlbàttà, îmbîrõînàdà!
– Îmbîrõînàni kåchàsi îtàm qo‘riqlàydi. Õo‘jàlik
dîn-duni, go‘sht-yog‘i-yu àsbîb-uskunàlàrini îtàmgà
ishînib tîpshirib qo‘yibdi! Mån kàttà bo‘lsàm, àl-
bàttà, îtàmdåk qîrîvul bo‘làmàn.
Shundày qilib, uch o‘rtîqning bittàsi undày dåb,
ikkinchisi bundày dåb gàp tàlàshib qîlishdi.

---

185
1. Oqsoy qishlog‘idagi uch o‘rtoqning suhbatini so‘zlang.
2. Nima sababdan uch o‘rtoq gap talashib qolishdi?
III
O‘qishlàr hàm tugàdi. Kàrim ertàgà buvàsi bilàn
tîg‘gà jo‘nàydi. Shungà yo‘l hîzirligini ko‘rishdi.
Låkin, någàdir, qîvîg‘i sîliq edi. Buvàsi hàyrîn
bo‘ldi.
– Buvà, cho‘pînlik yomînmi? – dådi Kàrim så-
kin.
– Yo‘q, chirîg‘im.
– Qîrîvulchilik-chi?
– Qîrîvulchilik hàm yomîn emàs.
– Hisîbchi bo‘lish-chi?
– Hisîbchilik hàm yaõshi.
– Ichidà eng yaõshisi qàysi?
– Kàsbning yomîni bo‘lmàydi, – dådi buvàsi.
Kàrim buvàsining îg‘zidàn bu gàpni eshitgàndà
yuzidàn îlîv chiqib kåtdi. Àõir u fàqàt dàdàmning
kàsbiginà yaõshi, dåb do‘stlàrini kàmsitgàn edi-dà!
Kàrim yugurgànichà sîy bo‘yigà kåtdi. O‘rtîqlàri
îldigà bîrib, chimgà cho‘zildi-yu:
– Håch bir kàsbning yomîni bo‘lmàydi! – dådi
o‘pkàsini bîsîlmày hànsiràb.
U o‘rtîqlàri bilàn àràzlàshgànini hàm unutib
qo‘ygàndi.
– Såning îtàngning qorîvulchilik kàsbi hàm
yaõshi, såning îtàngning hisîbchilik kàsbi hàm
yaõshi...

---

186
– Såning îtàngning kàsbi hàm yaõshi! – dåb
ungà qo‘shimchà qildi Sàlim.
Uchîvining hàm ichlàridà chirîq yongàndày
chåhràlàri yorishib kåtdi...
1. Karimning buvasi bilan suhbatini so‘zlang.
2. Karimga qanday baho berasiz?
3. Sizning otangizning kasbi nima? Siz u kasbni seva-
sizmi?
Bîbîngiz õàfà bo‘lsàlàr màylimi?
Mirzàkàlîn Ismîiliy
Ràvshànjînning bîbîsi hàmmà ishgà chåchànlàr.
U kishining qo‘llàri gul dåyishàdi. Yer chîpishmi,
àriq îlishmi, dåvîr suvàshmi, tàõtà ràndàlàshmi –
hàmmàsini hàvàs bilàn qilàdilàr.
Àsbîblàrini àytmàysizmi? Judà ko‘pki, sànàgàn bi-
làn àdî bo‘lmàydi. Kåtmîn dåysizmi, bålkuràk dåy-
sizmi, qo‘làrrà, îybîltà, tåshà, gulqàychi, ràndà, àn-
dàvà...
Bu àsbîblàrni o‘zlàri ishlàtàdilàr. Kåtmîn bilàn
yår chîpàdilàr. Bålkuràk bilàn dàràõtlàrning tàgini
yumshàtàdilàr. Îybîltà, qo‘làrrà, tåshà bilàn dàràõt-
làrning qing‘ir-qiyshiq o‘sgàn shîõlàrini kàllàklàydilàr.
Ràndà bilàn tàõtà ràndàlàydilàr, àndàvà bilàn
dåvîr suvàydilàr. Shunisi qiziqki, u kishi ishlàri
ko‘p bo‘lsà hàm shîshilmàydilàr. Àvvàl bittà ishni
chirîyli qilib bàjàràdilàr. Kåyin bîshqà ishgà qo‘l
uràdilàr. Innàykåyin, àsbîblàrini ishlàtgàn jîylàridà

---

187
tàshlàb kåtmàydilàr. Ulàrni tîzàlàb, jîy-jîyigà qo‘-
yadilàr.
Ràvshàn bo‘lsà bundày qilmàydi. U ishni qilsà,
bu ish qîlib kåtàdi. Àsbîblàrni yig‘ishtirib qo‘y-
màydi. Ishlàtgàn yåridà qîldirib kåtàvåràdi. Àvvàligà
bîbîsi nåvàràm o‘zi tushunib îlàr, dåb håch nimà
dåmàdi. Hàr yårdà qîlgàn àsbîblàrni o‘zi tîzàlàb,
jîy-jîyigà kåltirib qo‘yib yurdi. Qàràsà, bo‘lmày-
digàn. Birîr àsbîb kåràk bo‘lib qîlsà, jîyidàn
tîpilmàydi. U yoqni qidiràdi, bu yoqni qidiràdi –
håch qàyårdà yo‘q. Ràvshàndàn so‘ràsà, u hàm
qàyårdàligini bilmàydi. Qo‘ying-chi, tàrtib dågàn
nàrsà qîlmàdi.
Îõiri bîbîsi Ràvshànni birîz kîyidi:
– Àsbîblàrni îldingmi, ishlàtib bo‘lgàndàn kåyin
dàrrîv jîyigà qo‘yish kåràk. Kimgà kåràk bo‘lsà, u
shu yårdàn îsînginà îlàdi, qidirmàydi. Sån bo‘l-
sàng, måning àsbîblàrimni hàr yårgà tàshlàb kå-
tàsàn. Bundày qilsàng, mån õàfà bo‘làmàn, – dådi.
– Yo‘q, yo‘q, bîbîjîn. Sizni õàfà qilmàymàn.
Endi àsbîblàringizgà tågmàymàn. Uydàn bir nimà
îlsàm, ishlàtgànimdàn kåyin yanà dàrrîv jîyigà
kåltirib qo‘yamàn. Õo‘pmi? Shundày qilsàm õàfà
bo‘lmàysizmi?
– Shundày qilsàng, õàfà bo‘lmàymàn, bîlàm, –
dådi bîbîsi.
1. Ràvshànning bîbîsi ish àsbîblàri bilàn qàndày
yumushlàrni bàjàradi?
2. Bîbî qàndày fàzilàtgà egà?

---

188
3. Bîbî Ràvshànni qàysi ishlàri uchun kîyidi?
4. Ràvshàn nimà qilsà, bîbîsi õàfà bo‘lmàydi?
Kålib îg‘zini îchàr,
Tishlàb îlsà qîchàr.
Yaxshilik yerda qolmas
Hàkim Nàzir
Tîyir bilàn Zîyir màktàbgà bîràyotib, yo‘ldàn
hàmyon tîpib îlishdi. Îchib qàràshsà, pul bîr
ekàn. „Buni nimà qilàmiz?“ dåb bir-birlàrigà qà-
ràshdi.
– Egàsini tîpib bårishimiz kåràk, – dådi Tîyir.
– E, qàyoqdàn tîpàrding egàsini! Undàn ko‘rà-
chi, bu o‘ljà pulgà bîlàlàr do‘koniga bîrib, vålî-
sipåd îlàmiz. Uni shårikchilikkà minib yuràmiz, –
dådi Zîyir.
– E, bo‘lmàydi! – dådi Tîyir.
Bîlàlàr màktàbgà bîrishdi. Dàrsdà o‘tirgànlàridà
hàm shivir-shivir qilàvårib, o‘qituvchi îpàlàridàn gàp
hàm eshitib îlishdi. Tànàffus vàqti edi. Tîyir bo‘l-
gàn vîqåàni o‘qituvchigà àytib bårdi. O‘qituvchi
sårgàk tîrtdi-dà:
– Endi bu pulni nimà qilmîqchisizlàr? – dåb so‘-
ràdi.
Tîyir Zîyirgà àytgàn gàpini qàytàrgàndi, o‘qi-
tuvchi:
(Îmbur)

---

189
– Hà, àlbàttà, egàsini tîpib qàytàrish kåràk, –
dåb mà’qullàdi. Hîzirchà bu pulni màhàllàdàgi
chîyõînàgà îlib bîrishni màslàhàt bårdi.
Bîlàlàr dàrsdàn qàytishdà shundày qilishdi.
Sàmîvàrchi yigit „Bàràkàllà, – dåb pulni îlib qîldi
và, – ertàgà mångà bir uchràshib o‘tinglàr“, – dådi.
Någàdir, bugun õushchàqchàq G‘àfur îqsîqîl
kålmàgàndi. Sàmîvàrchi, qàriyalàr bir-birlàridàn uni
surishtiràyotgàn edilàr. Shu pàyt G‘àfur îtà kirib
kåldi. Uning chåhràsi õîmushrîq edi. Qàriyalàrdàn
biri uning
xomushligi sàbàbini so‘ràdi. G‘àfur îtà
hàmyonini tushirib qo‘ygànini àytdi. Sàmîvàrchi yigit
G‘àfur îtàning so‘zini eshitib qîldi.
– Nimà, îtàõîn, pul yo‘qîtdim dådingizmi? – dåb
so‘ràdi và bîlàlàr qîldirgàn hàmyonni îtàning qo‘ligà
tutqàzdi.
– Mànà buni ko‘ring-chi...
G‘àfur îtà hàmyonni îchdi, ichidàgi dàstà pulni
àpil-tàpil sànàdi-yu:
– Buni qàyårdàn tîpding, o‘g‘lim? – dåb yubîrdi.
– Tîpgàn mån emàs, bîlàlàr. Ko‘chàdàn tîpib
kålishib, ehtiyotdàn mångà tàshlàb kåtishuvdi.
– Qàyårdà ekàn o‘shà bàràkà tîpkurlàr, bir ko‘ri-
shim kåràk! – dådi chîl và bîlàlàrning turàr jîylàrini
surishtirdi. Sàmîvàrchi:
– Ulàrdàn bittàsi Tîyir dågàn bîlà, Ràzzîq so‘fi-
ning nàbiràsi. Yonidàgi qo‘shnisi ekàn. Ertàgà ulàr
màktàbdàn qàytishdà mångà uchràshishàdi, – dådi.
G‘àfur îtà hîzir bîrmîqchi bo‘lib o‘rnidàn qo‘zg‘àldi.

---

190
– Hà, îqsîqîl, tåzrîq àtàgàn suyunchingizni bå-
rib, jujuqlàrni õursànd qilmîqchimisiz? – dåb so‘ràshdi
o‘tirgànlàr.
– Suyunchi o‘z yo‘ligà. Shundîq bîlàjînlàrni yå-
tishtirgàn îtà-înàlàri, ustîzlàrigà àtàgàn àlîhidà su-
yunchilàrim bîr.
1. O‘qituvchi yordàmidà màtnni qismlàrgà bo‘ling và hàr
bir qismgà sàrlàvhà qo‘ying. Råjà hîsil bo‘làdi.
2. Hikîya qàhràmînlàrining nîmini àyting. Ulàrdàn
qàysi biri sizgà ko‘prîq yoqdi?
3. Råjà àsîsidà hikîya màzmunini to‘liq so‘zlàng.
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash
1. Siz îtà-înàni hurmàtlàsh dågàndà nimàni tushunàsiz?
2. Bo‘limdàgi qàysi àsàr sizgà yoqdi? Nimà uchun?
3. Hunàr hàqidà kimning qàndày àsàrini o‘qidingiz?
4. „Bàhs“ hikîyasining uchinchi qismini so‘zlàb båring.
5. Odamlarga xos yaxshi fazilatlar bo‘limdagi qaysi asar-
larda ifodalangan?
6. Noahillikning oqibati bo‘limdagi qaysi asarda be-
rilgan? Qisqa ayting.
7. „... ichlarida chiroq yonganday chehralari yorishib
ketdi“ gapi qaysi matnda uchraydi? Shu jumlaning
mazmunini tushuntirib bering.
8. Bo‘limdan nimalarni bilib oldingiz?

---

191
Eng muqàddàs kun
Yoqutõîn Ràhimîvà
Bir necha yillardan buyon „Xotira va qadrlash
kuni“ yurtimizda keng nishonlanmoqda. Poytaxtimiz
markazida bunyod etilgan Xotira va qadrlash
maydoniga mangu alanga yodgorligi va Motamsaro
ona haykali o‘rnatilgan. Xiyobon ayvonidagi „Xotira
kitobi“ga esa Ikkinchi jahon urushida farovon kun-
larimiz uchun jonlarini fido qilgan o‘zbekistonlik
jangchilarning nomlari bitilgan, xotiralari abadiy-
lashtirilgan.
9- MAY — XOTIRA VA QADRLASH KUNI

---

192
Õàlqimiz o‘z tarixida îg‘ir kunlàrni bîshidàn kå-
chirdi. Ikkinchi jàhîn urushidà 50 milliîn kishi hàlîk
bo‘ldi.
Birginà bizning vàtànimiz – O‘zbåkistînning 450
mingdàn îrtiq yigitlàri jàng màydînlàridàn qàyt-
màdilàr. Ming-minglàb yurtdîshlàrimiz màyib-màjruh
bo‘lib kåldilàr. Nåchà-nåchà minglàb îdàmlàr dîm-
dàràksiz yo‘q bo'lib kåtdilàr.
Yurtdîshlàrimiz o‘shà qînli urushdà jînàjîn yur-
timiz, uning îzîdligi và mustàqilligi, yorug‘ kålàjàgi
uchun jîn fidî qilgànlàr. Ulàrning õîtiràsini àbà-
diylàshtirish màqsàdidà 1999-yil 2-màrtdà O‘zbåkistîn
Råspublikàsi Pråzidåntining Fàrmîni e’lîn qilindi.
Fàrmîngà ko‘rà, 9- Mày „Õîtirà và qàdrlàsh kuni“
dåb bålgilàndi. Shu yili „Õîtirà và qàdrlàsh kuni“
umumõàlq bàyràmi sifàtidà O‘zbåkistîndà birinchi
màrîtàbà kång nishînlàndi.
Õîtirà kuni... Kimdir Õîtirà màydînidà urushdàn
qàytmàgàn yaqinlàrini eslàsà, kimdir qàrindîshlàri
qàbrini ziyoràt qilàdi. Yanà kimdir nurîniy îtà-înàsi,
tàbàrruk buvi-buvàlàrining hîlidàn õàbàr îlàdi,
ko‘ngillàrini ko‘tàràdi. Chunki bu kun Qàdrlàsh kuni
hàmdir.
Õîtirà màydîni bizning bàõtli kålàjàgimiz uchun
jîn bårgànlàr ruhi yod etilàdigàn muqàddàs qà-
dàmjî bo‘lib qîldi. U bizgà bugungi shirin hà-
yotimiz, tîtli turmushimiz qàndày qurbînlàr evàzigà
kålgànligini, ulàrning qàdrigà yåtishimiz kerakligini
eslàtib turàdi.

---

193
1. Õîtirà và qàdrlàsh màydînidà nimàlàrni ko
‘
rish mumkin?
2. Ikkinchi jàhîn urushi qàndày îqibàtlàrgà îlib kåldi?
3. Yurtdîshlàrimiz nimà uchun kuràshdilàr?
4. 9-Mày qàndày kun dåb e’lîn qilindi? Qàchîn?
„Õîtirà và qàdrlàsh kuni“ hàqidà so‘zlàng.
Yurtim, àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr
Muhàmmàd Yusuf
Yurtim, àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr,
Tîshlàrni yig‘làtgàn dîstînlàring bîr.
O‘tmishingni o‘ylàb îg‘riydi jînim,
Ko‘ksing to‘là shàhid o‘g‘lînlàring bîr.
Yurtim, ko‘nglingdåk kång îsmînlàring bîr,
Yulduzni yig‘làtgàn dîstînlàring bîr.
Îsmînlàringdàn hàm diydîringgà zîr,
Jàyrîndåk tårmilgàn Cho‘lpînlàring bîr.
Qo‘ling qàdîg‘igà bîsày yuzimni,
Înàmsàn-ku, îg‘ir îlmà so‘zimni.
Qàyinbàrglàr yopib qàrî ko‘zini,
Îlislàrdà qîlgàn Usmînlàring bîr.
Qurbîning bo‘làyin, ey înàjînim,
Såning fàryodlàring – måning fig‘înim,
O‘tmishingni o‘ylàb o‘rtànàr jînim,
Àytsàm àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr.
Shå’rni ifîdàli o‘qing.
13 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

194
E’zîz
Ullibibi
9- Mày. Mustàqillik màydîni îdàmlàr bilàn gav-
jum.
Bîbî Nîdirning qo‘lidàn ushlàb chåtgà bîshlàdi.
U yårdàn „Mîtàmsàrî înà“ yodgîrligi yaqqîl
ko‘rinib turàrdi. Bîbî và nàbirà yog‘îch o‘rindiqqà
yonmà-yon o‘tirdilàr.
Bîbî gàp bîshlàdi:
– Mànà bu „Mîtàmsàrî înà“ yodgîrligi màj-
muàsidàgi måtàll „Õîtirà kitîbi“gà urushdà hàlîk
bo‘lgàn yurtdîshlàrimizning ism-shàriflàri yozilgàn.
Biz ularni „Doimo qàlbimizdàsiz“ dåb õîtirlàymiz.
Shu pàyt bîbî o‘zidàn sàl nàridà kålàyotgàn
kåksàlàrni ko‘rib, o‘rnidàn qo‘zg‘àldi và ulàr bilàn
ko‘rishmîqchi bo‘ldi.
– Biz ulàrni tànimàymiz-ku, – dåb hàyrîn bo‘ldi
Nîdir.

---

195
– Tànimàsàk hàm màyli. Ulàr urush qàtnàsh-
chilàri. Ànàvi àmàking esà urushgà bîrmàgàn
bo‘lsà hàm, urushgà bîrgànlàrni qàdrlàb shu yårgà
kålibdi. Qàdrlàsh kunining mà’nîsi hàm shu, o‘g‘lim.
Bîbî ulàr bilàn õuddi qàdrdînlàrdåk quchîqlàshib
ko‘rishdi. Ko‘zlàri yoshlàndi.
Kåksàlàr:
– Endi håch qàchîn urush bo‘lmàsin, o‘g‘lim.
Sizlàr bàõtli yashànglàr! Dîimî tinchlik bo‘lsin! –
dådilàr.
1. Bîbî bilàn Nîdir qàyårgà borishdi?
2. „Mîtàmsàrî înà“ yodgîrligi hàqidà nimàlàrni bilasiz?
3. Õîtirà và qàdrlàsh kunining mà’nîsi nimàdàn ibîràt
ekàn?
4. Siz 9- Màydà Mustàqillik màydînidà bo
‘
lgànmisiz?
Màg‘zi shirin
Sîbit G‘àfurîv
Bàhîr kåldi. O‘riklàr gulgà burkàndi. Låkin
Hàmrîbîy îtàning hîvlisidàgi bir tup o‘rik gul-
làmàdi. Hàr bàhîr o‘rik qiyg‘îs gullàgàndà îtàgà
îlàm-îlàm quvînch îlib kålàrdi. Àmmî bu yil...
Hàmrîbîy îtà hàsràt bilàn o‘rikning g‘àdir-budur
tànàsini qo‘llàri bilàn îhistà siypàlàdi. Uning ko‘z
îldigà o‘g‘li Rustàmjîn kåldi. Îtà: „O‘g‘lim bu
o‘rikni o‘z qo‘li bilàn o‘tqàzgàn edi. Qàribdi, hà,
qàribdi“, dådi và ko‘zlàrigà yosh qàlqidi.
Îtàning yosh, nàvqirîn o‘g‘li Rustàmjîn jàngdà
hàlîk bo‘lgàn edi. Îtà shu o‘rik îrqàli o‘g‘lini

---

196
eslàb, Rustàmjînni ko‘rgàndày bo‘lib yuràrdi. Îtà
õàyol surib:
– Mån bu o‘rik dàràõtini o‘g‘lim õîtiràsi uchun
pàrvàrish qilàrdim. Bu hàm qàribdi, – dåb chuqur
õo‘rsindi.
Shundà îtàdàn õàbàr îlgàni kålgàn bîlàlàr:
– Yo‘q, õàfà bo‘lmàng, îtàjîn! Bizning pîrlîq
kålàjàgimiz uchun jînini fidî etgàn Rustàmjîn àkà
yashàydi. U hàmishà biz bilàn. O‘rik qurib qîlgàn
bo‘lsà, àtrîfidà dànàgidàn chiqqàn nihîllàr bîr. Biz
ulàrni àvàylàb îlib, màktàbimiz bîg‘igà ekkàni
kåldik. Bu o‘rik àvvàl bittà bo‘lsà, endi yuztà,
mingtà bo‘làdi, – dåyishdi îtàni yupàtib.
* * *
Hàmrîbîy îtà màydà o‘rik nihîllàrini màktàb
bîg‘igà o‘tqàzishdà qàtnàshdi.
Ko‘p o‘tmày màktàb bîg‘idàgi yosh o‘rik dà-
ràõtlàri hîsilgà kirdi. Îtà và bîlàlàrning quvînchi
chåksiz edi.
Îtà yirik-yirik, shirin-shàkàr o‘rikdàn bîlàlàrgà îlib
bårib:
– Hàyot tîtli, dànàgidàn màg‘zi shirin bo‘làrkàn,
dågànlàri shu ekàn, – dådi.
1. Nimà uchun Hamroboy îtàning ko
‘
zlàrigà yosh qàl-
qidi?
2. Îtà nimàlar haqida o
‘
yladi?
3. Bîlàlàr îtàni nimà dåb yupàtdilàr?
Qandak o‘rikning qoqisi qanddek shirin.

---

197
Yoz
Îbid Ràsul
Yoz kåldi-yu, yoz kåldi,
Ko‘lgà o‘rdàk, g‘îz kåldi,
To‘kinchilik sîz kåldi.
O‘rgilày fàsli yozim,
Sångà rubîbim – sîzim.
Quyosh bîbîm – sàõiy qo‘l,
Ràng – bisîti judà mo‘l,
Ko‘zlàgàni – to‘g‘ri yo‘l.
O‘rgilày îltin fàsl,
Sångà yot qing‘ir hàzil.
YOZ FASLI — SOZ FASL

---

198
Pîlizgà qo‘ysàng qàdàm,
Få’li kång dåhqîn dàdàm,
Yozib dàsturõîn shu dàm,
O‘rgilày, – dåb, – gulyuzdàn,
So‘yar qîvun-tàrvuzdàn.
Bîg‘dà chilgi, husàyni
Yetilgàn màhàl àyni,
Kålib qîlsàng, îg‘àyni,
O‘rgilày, – dåb bîl yåysàn,
Ekkàngà ràhmàt, dåysàn.
She’rda nima haqida so‘z boradi?
She’rni ovoz chiqarib, ifodali o‘qing.
Yo‘ldà
Shukur Õîlmirzàyåv
I
Îtà, înà và o‘g‘il shàhàrgà kåtàyotgàn edilàr.
Înàsi bilàn îtàsi – îtdà, bîlà eshàkdà.
Dàlà yo‘li. Kun isib kåtdi. Bîlà chànqàdi. Dà-
dàsidàn suv so‘ràdi.
– Chidà, o‘g‘lim, chidà. Shàhàrgà tushàvårishdà
bulîq bîr. O‘shàndàn ichàsàn. Biz hàm ichàmiz.
Ulîvlàrni hàm sug‘îràmiz, – dådi îtàsi.
Bîlà chidàb, eshàkni hàydàyvårdi.

---

199
Hàvî isigàndàn isidi. Tuprîq yo‘l ustidà àllà-
nimàlàr jimir-jimir etàrdi. Tàndir îg‘zidàn chiqqàn
hîvur
1
gà o‘õshàydi.
Bîlàning suv ichgisi kålib, bàttàr qiynàldi. Tàng-
làyi qîtib, làblàri bir-birigà yopishib qîlà bîshlàdi.
Yig‘làb yubîrdi. Suv so‘ràdi.
– Suv yo‘q-ku, o‘g‘lim. Ko‘rib turibsàn o‘zing.
Dåmàk, chidàsh kåràk. Chidàmsiz kishi qiyinchilikkà
bàrdîsh bårîlmàydi. „Mån chidàmlimàn!“ dåb o‘ylà.
O‘zingni chàlg‘it, àtrîfni tîmîshà qil, – dåb màs-
làhàt bårdi îtàsi.
II
Ota, ona va o‘g‘il yo‘ldà dàvîm etishdi. Shà-
hàrgà tushàvårishdà tîshlàr îstidàn îqib chi-
qàyotgàn bulîq bo‘yigà yåtishdi. Ulîvlàrdàn tu-
shishdi.
Hàmmà õursànd edi. O‘zlàri hàm bulîqdàn suv
ichdilàr. Ulîvlàrini hàm sug‘îrishdi. Kåyin àstà yo‘l-
gà tushishdi.
– Qàlày endi, o‘g‘lim! Chidàsà bo‘làr ekànmi? –
dådi îtàsi.
– Hà, îdàm chidàsà bo‘làr ekàn. O‘zini chàl-
g‘itàdimi, bîshqà ish qilàdimi, bàribir chidàsà
bo‘làr ekàn.
Îtàsi chidàmlilik, qiyinchiliklàrgà bàrdîsh bårà
îlish îdàmning eng yaõshi fàzilàtlàridàn biri ekàn-
ligini tushuntirdi.
1
Hovur
– issiqlikdan chiqqan bug‘.

---

200
1. Îtàning bîlàgà bårgàn màslàhàtlari haqida so‘zlàng.
2. Siz insîngà õîs yanà qàndày fàzilàtlàrni bilàsiz?
3. Hikîyadàn qàndày õulîsàgà kåldingiz? Xulosangizni
matnning oxirgi xatboshisidan o‘qib, isbotlang.
4. Insonga xos fazilatlarni „Tarmoqlash“ usulida ko‘rsatib
bering.
Insîn insîngà o‘rtîq
Hamidulla Yoqubîv
Turîb ekdi ko‘k piyoz,
O‘t bîsibdi àyni yoz.
O‘tni yulib bir o‘zi,
Tîldi bàrmîg‘i, ko‘zi.
Chàkkàsigà qo‘l tiràb:
– Nimà qilsàm? – dår Turîb.
Birdàn Sàvri, Sîtvîldi
Yordàmgà kålib qîldi.
Îh, dåhqînning vàqti chîg‘,
Yeng shimàrib uch o‘rtîq
O‘tày bîshlàr pîlmà-pîl,
Tîp-tîzà qilàr dàrhîl.
Suv, nurgà to‘yib piyoz,
Erkin o‘sàr båqiyos.
Hà, Turîb emàs yakkà,
Tångdîshlàr shày ko‘màkkà.
Insîn insîngà hàr chîg‘
Qàdrdîn, àhil o‘rtîq.

---

201
1. Shå’rni ifîdàli o‘qing.
2. Shå’rdà nimà hàqidà gàp bîràdi?
3. Siz o‘rtîqlàringizgà qàndày ishlàrdà ko‘màklàshgàn-
siz?
4. Shå’r màzmunigà mîs qàndày màqîl và tîpishmîq
bilàsiz?
Shå’rni yod îling.
Gulzîrdà
Àbdullà Qîdiriy
Ànvàr yosh bo‘lsà hàm jiddiy và kichkinà
miyasi o‘tkir edi. Uning bîlà chîg‘idànîq såvgàn
nàrsàsi gulzîr và undàgi gullàr edi. Ànvàr Màõ-
dumning îilàsigà kålib turà bîshlàgànidàn so‘ng,
bîg‘ning gulzîr qismini o‘zi pàrvàrishlàydigàn bo‘ldi.
Gullàrni sug‘îrish, o‘tlàrni yulib, tîzàlàsh ishlarini
o‘zi bàjàràr edi. Gullàrdàn håch kimgà uzdirmàsdi.
Agàrdà bir bîlàning gulni îlgànini ko‘rsà, o‘zi hàm
õàfà bo‘làrdi, bîlàni hàm õàfà qilàr edi.
Ànvàr bîlàlàrning yordami bilàn hàr kimning
uyidàgi yangi gullàrdàn ko‘chàt và urug‘ îlib,
yildàn yilgà gulzîrni bîyitdi.
Yoz kunlàri kålsà, bîlàlàrni kàpàlàk và tillà-
qo‘ng‘iz tutib kålishgà buyuràrdi. Qiynàmày, îzîr
bårmày, kàpàlàk tutib kålgànlàrning sàbîg‘ini o‘qitib
qo‘yish bilàn mukîfîtlàr edi. Kàpàlàk và tillàqo‘n-
g‘izlàrni gulzîrgà uchirib yubîràrdi. Àgàr ulàr
gullàrgà qo‘nib qîlsàlàr, o‘zidà yo‘q såvinàr edi.

---

202
Yoz kunlàri Màõdumning bîg‘i îq, nimràng, îlà,
zàngîr, màllà và bîshqà tus kàpàlàklàrning yalt-
yult uchishlàri bilàn àlîhidà bir ko‘rinishgà kiràr
edi. Ànvàr o‘qishdàn bo‘sh pàytlàrini gullàr ichidà
và shu kàpàlàklàr îràsidà o‘tkàzàr edi. Ulàrni
àsràb-àvàylàrdi.
1. Anvar Maxdum bog‘ining gulzor qismida nima ishlar
qildi?
2. Nima uchun Anvar bolalarni mukofotlar edi?
3. Nima sababdan bog‘ yoz kunlari chiroyli ko‘rindi?
4. Siz gullarni qanday parvarish qilasiz?

---

203
Oromgoh marshi
Zahro Hasanova
Bir, ikki, uch, to‘rt,
Qadamlarim shahdam, zo‘r.
Kelgin, do‘stim, biz bilan
Ta’tilda dam olib ko‘r.
Bir, ikki, uch, to‘rt,
Sportda chiniqdim zo‘r,
Futbol, karate, shaxmat,
Biz-la kuching sinab ko‘r.
Bir, ikki, uch, to‘rt,
G‘ayratimiz juda zo‘r.
Maza qilib dam olgach,
A’lo o‘qishimiz ko‘r.

---

204
Bir, ikki, uch, to‘rt,
Ona-Vatan mehri zo‘r.
Ko‘k, yashil, oq, qizil rangda
Qo‘lda bayrog‘imiz zo‘r.
1. Muallif she’rida bolalarni nimaga chaqiryapti?
2. Oromgohda bolalar nimalar bilan shug‘ullanishdi?
3. She’rni yod oling.
Bo‘lim yuzasidan takrorlash
1. Anvar o‘qishdan bo‘sh vaqtlarda nimalar bilan shug‘ul-
lanadi? Siz o‘qishdan bo‘sh vaqtingizda nima qilasiz?
2. Kishilarning yozgi mehnati tasvirlangan biror she’rni yod
aytib bering.
3. Bo‘limdagi qaysi asar sizga ko‘proq yoqdi? Nima uchun?
4. Insonga xos qanday fazilatlarni bilasiz? Aytib bering.
5. Tàbiàtning yoz faslidagi o‘zgàrishlarini kuzàtishlàringiz
àsîsidà so‘zlàb båring.
6. Siz yozgi ta’tilda qayerda dam olmoqchisiz?

---

205
L u g ‘ à t
À
Àfv
– kåchirim, uzr.
Àjnàbiy
– chåt ellàrgà yoki chåt elliklàrgà îid; õîrijiy.
Àrdîqlàydi
– àyaydi, àvàylàydi.
Àrk
– õîn sàrîyining mustàhkàmlàngàn qismi; sàrîy.
Àrmîn
– àmàlgà îshmàgàn îrzu yoki o‘z vàqtidà qilinmà-
gàn ish tufàyli ko‘ngildà qîlgàn o‘kinch.
Àyamàjiz
– àyyom(i) àjuz – qishning îõirgi hàftàsi.
Àsràndi 
– bîshqà îtà-înà qàràmîg‘igà fàrzàndlikkà îlib
tàrbiya qilish.
B
Bàndi
– àsir tushgàn îdàm, tutqun.
Båhudà
– fîydàsi yo‘q, håch kåràgi yo‘q, båfîydà.
Båkvàchchà
– båkdàn tug‘ilgàn bîlà; båkzîdà.
Båmàdîr
– màdîrsiz, kuchsiz, dàrmîni yo‘q.
Båmàjîl 
– kuchsiz, dàrmîni yo‘q.
Bigiz
– pîyabzàldo‘zlàrning yog‘îch sîpli àsbîbi.
Bo‘z
– qo‘l dàstgîhidà pàõtà ipidàn to‘qilgàn màtî.
D
Dînishmànd
– ko‘p nàrsàni bilàdigàn, bilimdîn, îlim, dînî.
Dîrî
– Erîn dàvlàtining pîdshîhi.
E
Ehtirîm
– yuksàk hurmàt, izzàt-ikrîm.
E’zîz
– hurmàt, izzàt.
F
Fàqirînà
– håch nàrsàsi yo‘q, kambag‘al
Fàrîvîn
– hàr jihàtdàn to‘là-to‘kis, hàmmà nàrsàsi mo‘l-ko‘l.
Fàõr
– màmnunlik hissi, màmnuniyat, g‘urur.
Firqà 
– guruh, to‘dà.

---

206
Fuqàrî
– birîr màmlàkàtning dîimiy kishisi.
Fursàt
– birîr ishni bàjàrish uchun eng qulày vàqt.
G
Gàdîyvàchchà
– gàdîy bîlàsi.
Go‘shà 
– îdàmlàr nàzàridàn uzîq yår, îvlîq jîy, turàr jîy.
H
Hàkim
– o‘tkir tàbib, shifîkîr.
Hijrîn 
– àyriliq, judîlik.
Himmàt
– birîvgà qilinàdigàn yaõshilik, màrhàmàt, yordàm.
I
Iltifît 
– kishigà yaõshi munîsàbàt, diqqàt-e’tibîr.
Imîn
– ilîhiy kuchgà bo‘lgàn ishînch, e’tiqîd.
Istå’mîl
– ishlàtish, fîydàlànish, yåyish-ichish.
Ittifîq
– guruh, jàmiyat yoki dàvlàtlàrning birlikdà ish
îlib bîrishi uchun tuzgàn birlàshmàsi, uyushmà.
J
Jàm
– yig‘ilgàn, to‘plàngàn.
Jàrîhàt
– shikàstlàngàn, singàn, chiqqàn, yaràlàngàn jîy.
Jiddiy
– puõtà o‘ylàb ish ko‘ràdigàn, mulîhàzàli.
Jur’àt
– õàvf-õàtàr, qiyinchiliklàrdàn hàyiqmày qilingàn jàsîràt.
K
Kàyfiyat
– àhvîl, hîlàt và kishining ruhiy hîlàti.
Kàshf 
– kàshf qilmîq, yaràtmîq.
Klàviàturà
– turli õil måõànizmlàrdàgi klàvishlàrning jàmi.
Knîpkà
– qîg‘îz màtîlàrni qàttiq nàrsàgà qàdàb qo‘-
yish uchun ishlàtilàdigàn kång qàlpîqchàli
bîsmà miõchà.
Kulfàt
– qiynàydigàn, àzîb båràdigàn hîlàt.
Ko‘hnà
– uzîq o‘tmishdàn dàvîm etib kålàyotgàn, qàdimiy.

---

207
L
Làvîzim
– àmàl, mànsàb.
M
Mànzil 
– sàfàrdà, yo‘ldà to‘õtàb o‘tilàdigàn yoki yåtib bîrish
mo‘ljàllàngàn jîy.
Màrsiya
– birîr shàõs vàfîti munîsàbàti bilàn uning õîtirà-
sigà bàg‘ishlàb yozilgàn mîtàm shå’ri.
Màtînàt
– bàrdîsh, chidàm, sàbît.
Màõdum 
– ulàmî và ruhîniylàr unvîni và shu unvîngà
egà bo‘lgàn kishi.
Màxluq 
– insîn và butun jînivîrlàrning, tirik màvjudîtning
umumiy nîmi.
Mànglày 
– påshànà.
Måzbîn
– måhmîn kutuvchi, ziyofàt, to‘y egàsi.
Mijîz 
– dîimiy õàridîr.
Minnàt 
– 1) qilingàn õizmàt, yaõshilik uchun bo‘lgàn qàrz-
dîrlik; 2) qilingàn yaõshilikni yuzgà sîlish yoki
birîvlàrgà gàpirib bårish.
Mirzàbîshi
– o‘zbåk õînliklàridà mirzàõînà bîshlig‘i.
Mirzà
– yozuv-chizuv ishlàrini îlib bîrgàn kishi; kîtib.
Misli
– kàbi, singàri, bàmisîli.
Mizîj
– kishining o‘zigà õîs tàbiàti.
Mîviy
– tiniq, ko‘k, hàvîràng.
Mîvut
– o‘ng tomoni silliq jun mato.
Mungli 
– g‘àmgin, mà’yus.
Mulzam
– aybli, uyalib qolgan.
N
Nàf
– birîr ish yoki nàrsàdàn îlingàn ijîbiy nàtijà, fîydà.
Nàvkàr 
– fåîdàl hukmdîrlàrning hàrbiy õizmàtkîri, àskàri.
Nizî
– o‘zàrî kålishmîvchilik, dushmànlik îrqàsidà tug‘il-
gàn hîlàt, munîsàbàt.
Nîtàvîn
– zàif, nimjîn, nîgirîn, nîchîr.

---

208
Î
Îtàliq
– mîddiy, màdàniy yordàm ko‘rsàtishni nàzàrdà
tutib, tàshkilît yoki kishilàrni bir-birigà bîg‘làsh
àsîsidàgi ijtimîiy fàîliyat, ijtimîiy burch.
P
Pàrhåz
– sîg‘liqqà to‘g‘ri kålmàydigàn îvqàtlàrdàn o‘zini
tiyish và uning tàrtibi.
Pàrishîn
– hàr tîmîngà sîchilgàn, tàrtibsiz, to‘zg‘igàn.
Q
Qàdr
– hurmàt, e’tibîr.
Qàrîqchi
– yo‘lto‘sàr.
Qit’à 
– Yerning dångiz và îkåànlàr bilàn qurshàlgàn îltità
àlîhidà qismlàridàn biri.
Qiyofà
– tàshqi ko‘rinish, tus.
Qulun
– bir yoshgà to‘lmàgàn tîychà, tîychîq.
Qo‘g‘irmîch
– qîzîndà qîvurilgàn bug‘dîy.
R
Ràdiàtsiya
– birîr nurlànuvchi jismdàn, màsàlàn, Quyosh-
dàn chiqàdigàn elåktrîmàgnit nur, enårgiya,
Quyosh ràdiàtsiyasi.
S
Sàmîviy
– îsmîngà, sàmîgà îid.
Sàrbîn
– kàrvînbîshi (ko‘chmà mà’nîdà yo‘lbîshchi).
Sàrvàr
– yo‘lbîshchi, ràhnàmî.
Sàyyorà
– Quyosh àtrîfidà àylànuvchi và undàn nur îluvchi
îsmîn jismi.
Såkund 
– sîniya (dàqiqàning 60 dàn bir qismi).
Sur’àt 
– ish-hàràkàtning jàdàlligi.
Suvîri 
– ît mingàn kishi, îtliq.
So‘lim
– båg‘ubîr, sîf, go‘zàl và yoqimli.
So‘zàn 
– etikdo‘z kîsiblàr ishlàtàdigàn ignà.

---

209
T
Tànîb 
– yår o‘lchîv birligi.
Tàrh 
– ko‘rinish, lîyihà.
Tààjjub
– kishini hàyràtdà qîldiràdigàn, àjàblàntiràdigàn,
àjàblànàrli, hàyrînlik.
Tànhî
– yakkà, yolg‘iz.
U
Ulàmî
– îlim, îlimlàr.
Ummàt 
– bir millàt, bir dingà mànsub kishilàr.
Ungur
– tîg‘làrdàgi tik o‘yiq jîy, g‘îr.
Õ
Õulq
– kishining õàtti-hàràkàti.
G‘
G‘àrib 
– kimsàsiz, musîfir, birîr hîmiysi, ko‘màkchisi
bo‘lmàgàn, kimsàsiz îdàm.
G‘urbàt –
g‘àm-g‘ussà, õàfàlik.
Z
Zàrb 
– qàttiq urilish, kuch, shiddàt.
Zîbit
– îfitsår.
O‘
O‘zlik
– hàr bir kishining shàõsiyati, tàbiiy hîlàti, bîrlig‘i.
SH
Shà’n
– yuksàk insîniy fàzilàt, qàdr-qimmàt, yaõshi nîm.
Shirîq
– sàk qàbilàsidàn chiqqàn cho‘pîn yigit, pîdàchi.
Shîn
– màhsi yoki etik qo‘njigà urilàdigàn qîlip.
CH
Chilpish
– dàràõtlàrning, shîõlàrning uchlàrini kåsish.
14 – O‘qish kitobi, 3-sinf

---

210
M U N D A R I J A
Înà bittà, Vàtàn yagînà
Bàyràmingiz qutlug‘ bo‘lsin.
Dilfuza Kamoljonova ............................
3
O‘zbekiston. 
Orif To‘xtash .....................................................................
5
Vatan. 
Miraziz A’zam ............................................................................
6
Vàtàn mo‘tàbàrdir. 
Õurshid Dàvrîn .....................................................
7
Mustàqillik àhillikdàn.
Po‘làt Mo‘min ...................................................
8
Til qudràti. (
Rivîyat
) .............................................................................. 9
Înà tilim.
Tursunbîy Àdàshbîyåv ....................................................
10
Tuhfa.
Oygul Suyundiqova.................................................................
11
Ona-Vatan. 
Muhabbat Hamidova.......................................................
12
Îbîd màhàllà bo‘ylàb.
Kàvsàr Turdiyåvà ........................................
14
Tîshkåntim – înàm. 
Maqsud Shayxzoda ........................................
15
Vatanni suymak. 
Àziz Àbduràzzîq ....................................................
16
O‘qituvchining o‘gitlàri. 
Ànvàr Îbidjîn ..............................................
19
Vatan 
(Sahna)
.
Erkin Màlikîv ..........................................................
20
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash. ............................................................... 22
Õàlq îg‘zàki ijîdi
Qo‘shiqlar. ............................................................................................. 23
Alla ........................................................................................................ 24
Bîtir mergàn và chàqimchi. (
O‘zbek õàlq ertàgi
) ........................... 24
Hàlîllik. (
O‘zbek õàlq ertàgi
) ............................................................. 26
Dînishmànd yigit. (
O‘zbåk õàlq ertàgi
) ............................................ 28
Ahillik – ulug‘ baxt. (
Qirg‘iz õàlq ertàgi
).......................................... 30
Adabiy ertaklar .....................................................................................
31
Chumchuqcha. (
Ertàk
) 
Mahmud Murodov ........................................
31
Dànàkvîy.
Yayrà Sà’dullàyevà ..........................................................
33

---

211
Arazlagan koptok, kitob va qalam. (
Ertàk
)
Muazzam Ibrohimova ..
36
Màsàllàr. ................................................................................................ 38
Qaysar buzoqcha. 
Olim Qo‘chqorbekov ...........................................
38
O‘jàr Tîshbàqà.
Hamidulla Yoqubîv ................................................
39
Màqîllàr. ............................................................................................... 40
Tîpishmîqlàr. ....................................................................................... 42
Làtifàlàr.................................................................................................. 43
Tez àytishlàr. ........................................................................................ 44
Bo‘lim yuzasidan takrorlash. ............................................................... 45
Kuz mànzàràsi và måhnàt
Îltin kuz. „
Yilnîmà
“dàn ...................................................................... 46
Kuz kålgàndà. 
Tîlib Yo‘ldîsh ...........................................................
47
Îlmà. 
Màhmud Murîdîv ....................................................................
47
Kuz
. Abdurahmon Akbar ....................................................................
50
Mehrjon sayli. 
Malik Murodov............................................................
51
Qo‘riqchining sàbîg‘i. (
Ertàk
) 
Fåruzà Jàlilîvà ................................
52
Båbàhî bîylik.
(Hikoya) Hàkim Nàzir ..............................................
54
Bîbur và kàbutàr. (
Rivîyat
) ............................................................... 55
So‘nggi àõbîrît. 
Ànvàr Îbidjîn ........................................................
57
Ilmli ming yashàr. 
Nurmàt Màqsudiy ................................................
58
Õàzînchinàk.
O‘tkir Hîshimîv ...........................................................
60
Qo‘shtåràk. 
Àbdusîdiq Irisîv .............................................................
62
Bo‘lim yuzasidan takrorlash ................................................................ 63
O'tmishni o‘rgànish — burchimiz
Tîshkånt. 
Erkin Màlikîv .....................................................................
64
Jàlîliddin Màngubårdi. 
Mirkarim Osim ...............................................
66
Måhnàtkàsh qiz. 
Îybåk .......................................................................
68
O‘g‘lîn. 
(Rivoyat) „Qirq hadis“dan .....................................................
70
Kitîb. 
Tohir Màlik ................................................................................
72
Bîlà Àlishår. (
Qissadan parcha
)
Îybåk ..........................................
74
Yîsh hàkim. 
Mirkàrim Îsim ..............................................................
75
Àlpîmishning bîlàligi. (
Ertàk
) ............................................................ 77
Cho‘pîn yigit Shirîq. (
Rivîyat
) .......................................................... 79
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash ................................................................ 81

---

212
Êumush qish
Qish. „
Yilnîmà
“
dàn .............................................................................
82
Qîr.
Shuhrat .........................................................................................
83
Chana. 
O‘tkir Hoshimov ......................................................................
84
Bosh kitob. 
Safar Barnoyev ...............................................................
87
Qish bo‘lmasa-chi. 
Yayra Sa’dullayeva
............................................ 87
Qish zàvqi. 
Otash Xolmirzayev .........................................................
89
Qish ertàgi. 
Àzizà Àhmådîvà ............................................................
90
Yangi yil àrchàsigà. 
Dilfuza Kamoljonova .......................................
94
Àyamàjiz. 
Qudràt Hikmàt ...................................................................
95
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash ................................................................ 96
Vatan himîyachilàri
O‘zbåkistîn pîsbînlàri. 
Miraziz A’zam .............................................
97
Bugun bîlàsiz, ertàgà àskàr bo‘làsiz ................................................ 98
Dunyoni sàqlàr bîlàlàr. 
Kàvsàr Turdiyåvà .....................................
100
Bîbînur. 
(Hikoya) Sàfàr Bàrnîyåv .................................................
101
Bîtir àskàrchà. 
Hàbib Ràhmàt ........................................................
102
Îrzulàr qànîtidà
Biz – istiqlîl fàrzàndlàrimiz. 
Ràuf Tîlib .........................................
104
Omonning orzusi. 
Abdurahmon Akbar ............................................
105
Kîinîtgà sàyohàt. 
(Fantastik ertak) Àbdusàlîm Umàrîv ............
106
„Istiqlîl“ kåmàsi. 
Àbdusàlîm Umàrîv .............................................
107
Zàmînàviy îilà. 
Muàzzàm Ibrîhimîvà ...........................................
109
Ikki qiz. 
Jamila Haydarova ..............................................................
111
Unutilmàs bàyràm. 
Erkin Màlikîv ....................................................
113
Bàràkàllà, bo‘tàm. 
Farhod Musajon ................................................
114
Jigàrlàrgà tilàklàrim. 
Màqsud Shàyõzîd
à ....................................... 117
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 118
Ulug‘làrdàn o‘rgànmîq — îqillik
Zehni o‘tkir bîlà. 
Mirkàrim Îsim .....................................................
119
Ibn Sinîning shîgirdlàri. (
Rivîyat
) .................................................. 121
Elim deb, yurtim deb yashàgàn insîn. 
Bo‘ribîy Àhmådîv ...........
123

---

213
Sîhibqirîn Tåmur bîbî. (
Rivîyat) ...................................................
126
Dînîlàrning dînîsi.
Àbduqodir Hayitmetov ...................................
127
Nàvîiyning do‘sti. (
Rivîyat
) .............................................................. 130
Zàhiriddin Muhàmmàd Bîbur. 
Õàyriddin Sultîn ............................
131
Sàyildà. 
Mirzî Kàrim ........................................................................
133
Minîrà. 
Sàfàr Bàrnîyev....................................................................
135
Hîtàmning toyi.
Sà’diy Shårîziy ...................................................
136
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 138
Keldi bahor — gulbahor
Ertà bàhîr. 
Dilfuzà Kàmîljînîvà ....................................................
139
Bàhîr yaqin. 
Zàfàr Diyor .................................................................
140
Tàbiàt bilàn suhbàt. (
Rivîyat
) .......................................................... 141
Bîychåchàk. 
(Qo‘shiq) G‘àyràtiy ......................................................
142
Bàyràmingiz mubîràk. 
Yusuf Shîmànsur .......................................
144
Quyonchà. 
(Hikoya) Nîsir Fîzilîv ..................................................
144
Vàrràk. 
Yo‘ldîsh Shàmshàrîv .........................................................
146
Qàldirg‘îch. 
Sultîn Jàbbîr...............................................................
148
Nàvro‘z – bàhîr bàyràmi. 
Muzàyyanà Àlàviya ..............................
150
Yurtim kàmîli. 
Ràuf Tîlib...............................................................
151
Dàràõtlàrni îqlàgàndà. 
Yusuf Shîmànsur ......................................
152
Lîlà.
Ilyos Muslim .............................................................................
153
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 154
Tabiatni seving va asrang
Înà tàbiàt. 
Toshpo‘lat Xolmatov .....................................................
155
Yersåvàrni – el såvàr.
Màlik Murîdîv ............................................
156
Suhbàt. 
(Ertak) Yayrà Sà’dullàyåvà ...............................................
157
Nîn hàqidà. 
Tolib Yo‘ldoshev ..........................................................
158
Sîy suvi hàqidà ertàk.
Zîhir À’làm ................................................
159
Bîg‘im. 
Hàbib Ràhmàt .....................................................................
161
Go‘zàl fàzilàt — insîn husni
Înàni rîzi qilish hàqidà. „
Hàdis
“dàn .............................................. 162
Îtà-înàni hurmàtlàsh hàqidà. „
Qîbusnîm
à“dàn ............................ 162
Bîbur và Humîyun. 
Pirimqul Qîdirîv ...........................................
163

---

214
Îtà-înà duîsi. 
Sàfî Îchil ................................................................
165
Înà måhri. 
O‘ktàm Usmînîv ...........................................................
165
Yordàm bårdi. 
(Hikoya)
Yayrà Sà’dullàyåvà ...................................
169
Qàlàmning o‘kinchi.
Shuhràt .............................................................
171
Hàssà. 
(Hikoya)
Õudîybårdi To‘õtàbîyåv ........................................
172
Kàmtàrlik hàqidà. 
Erkin Vîhidîv ......................................................
173
Do‘stlàr.
(Ertak)
„
Kàlilà và Dimnà
“dàn ............................................. 174
Sîhibà kimdàn õàfà?
(Hikoya) Màhmud Murîdîv .........................
177
Mohir qo‘llar qo‘shig‘i. 
Tolib Yo‘ldosh .............................................
178
Yaõshi fazilat. 
(Hikoya)
Nurmat Maqsudiy ......................................
179
Hunàrni såv
. Tîlib Yo‘ldîsh .............................................................
181
Nîàhillik îqibàti. (
Hind ertàgi
).......................................................... 182
Bàhs. 
Sunnàtillà Ànîrbîyåv .............................................................
183
Bîbîngiz õàfà bo‘lsàlàr màylimi? 
Mirzàkàlîn Ismîiliy ..................
186
Yaxshilik yerda qolmas. 
Hakim Nazir .............................................
188
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 190
9- Mày — Xîtirà và qàdrlàsh kuni
Eng muqàddàs kun. 
Yoqutõîn Ràhimîvà .......................................
191
Yurtim, àdî bo‘lmàs àrmînlàring bîr. 
Muhàmmàd Yusuf ..............
193
E’zîz.
Ullibibi .....................................................................................
194
Màg‘zi shirin. 
Sîbit G‘àfurîv ............................................................
195
Yoz fasli — soz fasl
Yoz. 
Obid Rasul ................................................................................
197
Yo‘ldà. Shukur
Õîlmirzàyåv ..............................................................
198
Inson insonga o‘rtoq.
Hamidulla Yoqubov ......................................
200
Gulzîrdà. 
Àbdullà Qîdiriy .................................................................
201
Oromgoh marshi. 
Zahro Hasanova ..................................................
203
Bo‘lim yuzàsidàn takrorlash .............................................................. 204
Lug‘àt .................................................................................................. 205

---

215
O‘QISH KITOBI
Umumiy o‘rta ta’lim maktablarining
3- sinfi uchun darslik
3-nashri
„O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa ijodiy uyi
Toshkent — 2016
Muharrir 
S. Xo‘jaahmedov
Badiiy muharrirlar: 
D. Mulla-Axunov, B. Abdullayeva
Texnik muharrir 
S. Nabiyeva
Kompyuterda sahifalovchilar: 
F. Hasanova, N. Qurbonova
Musahhih 
M. Ibrohimova
MUHABBAT UMAROVA
XURSHIDA HAMROQULOVA
RA’NO TOJIBOYEVA
81.2 O‘zb-93
U 47
Umarova M.
O‘qish kitobi [Matn] : 3- sinf uchun darslik / M. Umarova,
X. Hamroqulova, R. Tojiboyeva; mas’ul muharrir N. Karimov. –
3-nashri. – Toshkent : „O‘qituvchi“ NMIU, 2016. – 216 b.
ISBN 978-9943-02-951-4
UO‘Ê: 811.512.133(075)
ÊBÊ 81.2 O‘zb-93
Nashriyot litsenziyasi AI
¹
161. 14.08.2009.
Original-maketdan bosishga ruxsat etildi 18.03.2016. Bichimi 70
×
90
1
/
16
.
Kegli 14 shponli. AG Helvetika garniturasi. Ofset bosma usulida bosildi.
Ofset qog‘ozi. Bosma t. 13,5. Shartli b. t. 15,79. Hisob-nashriyot t. 9,70.
Adadi 532 628 nusxa. Buyurtma 
¹
O‘zbekiston Matbuot va axborot agentligining „O‘qituvchi“ nashriyot-matbaa
ijodiy uyi. Toshkent — 206, Yunusobod dahasi, Yangishahar ko‘chasi, 1- uy.
Shartnoma 
¹
07-02-16

---

r
/
Ò
g
n
i
n
i
h
c
v
u
q
‘
O
a
v
i
m
s
i
i
s
a
y
i
l
i
m
a
f
v
u
q
‘
O
i
l
i
y
-
k
i
l
s
r
a
D
g
n
i
n
-
n
a
g
n
i
l
o
i
g
a
d
i
t
a
l
o
h
f
n
i
S
i
r
a
b
h
a
r
-
g
n
i
n
i
s
o
z
m
i
g
n
i
n
k
il
s
r
a
D
-
li
r
i
h
s
p
o
t
i
g
a
d
n
a
g
i
t
a
l
o
h
f
n
i
S
-
i
r
a
b
h
a
r
g
n
i
n
i
s
o
z
m
i
1
2
3
4
5
Ijaraga beriladigan darslik holatini
ko‘rsatuvchi jadval
Darslik ijaraga berilib, o‘quv yili yakunida qaytarib
olinganda yuqoridagi jadval sinf rahbari tomonidan
quyidagi baholash mezonlariga asosan to‘ldiriladi:
i
g
n
a
Y
i
g
a
d
n
a
g
l
i
r
e
b
a
g
h
s
i
n
a
l
a
d
y
o
f
a
b
a
t
o
r
a
m
i
h
c
n
i
r
i
b
g
n
i
n
k
i
l
s
r
a
D
.
i
t
a
l
o
h
i
h
s
x
a
Y
.
n
a
g
a
m
l
a
r
j
a
n
a
d
i
m
s
i
q
y
i
s
o
s
a
g
n
i
n
k
i
l
s
r
a
d
,
n
u
t
u
b
a
v
o
q
u
M
,
n
a
g
a
m
h
c
‘
o
k
,
n
a
g
a
m
l
i
t
r
i
y
,
d
u
j
v
a
m
i
r
a
l
q
a
r
a
v
a
h
c
r
a
B
.
q
‘
o
y
r
a
l
q
i
z
i
h
c
a
v
v
u
z
o
y
a
d
i
r
a
l
t
e
b
i
l
r
a
q
i
n
o
Q
,
n
a
g
l
i
r
i
d
e
y
i
r
a
l
t
e
h
c
,
b
i
l
i
z
i
h
c
a
h
c
n
u
m
r
i
b
,
n
a
g
l
i
z
e
a
v
o
q
u
M
-
y
o
f
,
r
o
b
i
t
a
l
o
h
h
s
i
l
a
r
j
a
n
a
d
i
m
s
i
q
y
i
s
o
s
a
g
n
i
n
k
i
l
s
r
a
d
n
a
g
h
c
‘
o
K
.
n
a
g
n
a
l
r
i
m
’
a
t
i
l
r
a
q
i
n
o
q
n
a
d
i
n
o
m
o
t
i
h
c
v
u
n
a
l
a
d
.
n
a
g
l
i
z
i
h
c
a
g
i
r
a
l
t
e
b
m
i
r
y
a
,
n
a
g
n
a
l
r
i
m
’
a
t
a
t
y
a
q
i
r
a
l
q
a
r
a
v
z
i
s
r
a
q
i
n
î
Q
n
a
g
l
a
r
j
a
n
a
d
i
m
s
i
q
y
i
s
o
s
a
,
n
a
g
l
i
t
r
i
y
,
n
a
g
l
i
z
i
h
c
a
v
o
q
u
M
i
r
a
l
t
e
B
.
n
a
g
n
a
l
r
i
m
’
a
t
z
i
s
r
a
q
i
n
o
q
,
q
‘
o
y
y
a
l
n
u
t
u
b
i
k
o
y
-
n
a
l
h
s
a
t
b
a
y
‘
o
b
,
b
i
z
i
h
c
,
i
d
y
a
m
h
s
i
t
e
y
i
r
a
l
q
a
r
a
v
,
n
a
g
l
i
t
r
i
y
.
i
d
y
a
m
l
‘
o
b
b
a
l
k
i
t
i
n
k
i
l
s
r
a
D
.
n
a
g