Vazifalarni o‘zaro taqsimlagan holda birgalik
da biron-bir
ish bajarilsa.
3.
O‘zaro nazorat va ma’suliyat mavjudligi.
4.
Ishlarni taqsimlashni tashkil etish va uning kechishini
o‘quvchilarning o‘zlari nazorat etishlari.
Frontal ishda (ma’ruza, hikoya qilib berish, frontal so‘rovnoma
va h.k
...) o‘qituvchi butun sinfga teng ravishda ta’sir ko‘rsatishga
harak
at qiladi. Bunday holatda o‘quvchi bilan muloqot
o‘qituvchining tashabbusi bilan lek
in, juda kam miqdorda amalga
oshiriladi. Individual ishda (darslik bilan mustaqil ishlash,
misol, masala echish, mashqlarni bajarish va h.) o‘qituvchi bilan
to‘g‘ridan
-
to‘g‘ri muloqot yo‘q. Bunday holda ko‘pincha o‘quvchi
-
o‘quvchi, ya’ni sinfdoshi bilan muloqotga yo‘l qo‘yilmaydi yok
i
chek
lanadi. Darsdagi jamoaviy faoliyat o‘quvchining to‘liq
mustaqilligi va faolligini rivojlantirishda katta ahamiyatga
egadir. Bunda o‘quvchilar asta
-sekinlik
bilan o‘quv
faoliyatining sub’ek
ti sifatida yangi imk
oniyatlarini o‘zlari
uchun ochib boradilar. Bu jarayonda o‘quvchi faoliyati
samaraliroq bo‘lishi uchun o‘zini o‘zi nazorat etishga harak
at
qiladi.
O‘
quv vaziyatlarida bolalar ayrim turdagi masalalarni
echish yo‘llari
bilan tanishadilar va ularni egallagan
zahoti aniq bir masalalarni echishda amaliy
foydalanadilar.
O‘quv faoliyatida nazorat va o‘z
-
o‘zini nazorat etish k
ichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda o‘quv
harakatlarini mustaqil
rejalashtirishi va bajarishni shakllanishida juda
muhimdir. Tadqiqotlarning k
o‘rsatishicha, boshlang‘ich sinf
o‘quvchilarining masalalarni echishdagi ayrim yo‘l va
tushunchalarni etarlicha egallamaganligi bu tushuncha va
yo‘llarni shak
llantirishda bolalar barcha kerak
li o‘quv
harakatlarini bajarishga
o‘rgatilmaganligining natijasidir.
Bolalar tafakkuri va nutqining rivojlanishida ovoz chiqarib
mulohaza yuritishning va bu uslubdan
o‘quv jarayonida
foydalanishning ahamiyati katta. Ovoz chiqarib mulohaza
yuritish va o‘z echimini asoslab berish aqliy sifatlarni
o‘sishiga xizmat qilib, kishi o‘z mulohazalari va xatti
-
harakatini tahlil etishi va anglashini rivojlantiradi. Kichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda aqliy va o‘quv materialini
o‘zlashtirish imk
oniyatlari
ancha yuqori hisoblanadi. To‘g‘ri
tashk
il etilgan ta’limda bu Yoshdagi bolalar o‘rta mak
tab
dasturida k
o‘rsatilgan bilimlarga nisbatan
k
o‘proq bilimlarni
tushunishlari va o‘zlashtirishlari mumk
in. Kichik maktab
Yoshidagi bolalar o‘quv faoliyatining o‘ziga xos
xususiyatlaridan yana biri shundaki, shu davrdan boshlab,
o‘quv materialini o‘zlashtirmaslik
ning dastlabki belgilari
k
o‘zga tashlanadi. K
ichik mak
tab Yoshida past o‘zlashtirish
sabablari va o‘qishdagi qiyinchilik
lar quyidagilar bilan
bog‘liqdir: 1) neyrofiziologik
sabablar; 2)bilish
jarayonlarining etarli darajada rivojlanmaganligi; 3) erkin va
mustaqil harakat qilish darajasining pastligi; 4) motivatsion
sohalarining etarli rivojlanmaganligi; 5) oila tarbiyasidagi,
oilaviy munosabatlardagi kamchiliklar; 6) mak
tab ta’limi va
tarbiyasidagi kamchilik
lar; 7) o‘zaro muloqot va munosabatdagi
kamchilik
lar; 8) shaxs xususiyatlardagi og‘ishishlar. K
ichik
mak
tab Yoshidagi bolalar o‘qishidagi qiyinchilik
lar bola
shaxsining barcha shaxsiy, bilish, motivatsion va hissiy va
irodaviy sohalarda aks etadi. Bu qiyinchilik
lar o‘zaro bir
-
biri bilan bog‘liq. Bir qiyinchilik
ni bartaraf etilishi
ikkinchi qiyinchilikni ham kamayishiga olib keladi.
O‘qishga nisbatan ijobiy munosabat k
ichik maktab davrining
oxirlariga kelib, birmuncha pasayish k
o‘zga tashlanadi. O‘quv
faoliyatiga qiziqish
–
1-2 sinflarda k
o‘tarilib, 3
-4 sinflarda
pasayadi.O‘quv faoliyatiga qiziqishning pasayishida
o‘qituvchining tayyor materialni bayon etishi va
o‘quvchilarning yodlab olishlari ustanovk
asi ustunlik qiladi va
o‘quvchilarning faollik
lari taqlid qilish xarak
terida bo‘ladi. 3
-
4 sinf o‘quvchilari odatda o‘qilganlarni qayta hik
oya qilib
berishni, doskada yozilgan mashqni k
o‘chirib yozishni, qoidalar
va she’rlarni yodlashni yoqtirmaydilar va ak
sincha, misol va
masalalarni mustaqil ravishda echishni, tabiat hodisalarini
kuzatishni, rasm chizish va plastilin va loydan narsalar
yasash ishlarini yaxshi k
o‘radilar. Boshqacha aytganda, k
ichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilar tashabbus va mustaqillik
imk
oniyati bor bo‘lgan ishlarga ko‘proq qiziqish bildiradilar.
Kichik mak
tab Yoshida o‘qishga qiziqishning pasayish
sabablaridan biri sifatida V.A.Suxomlinsk
iy o‘qituvchi
tomonidan past bahoning k
o‘p qo‘yilishi, bu esa bolada o‘qishga
nisbatan qiziqishning pasayishi va o‘z imk
oniyatlariga
nisbatan bo‘lgan ishonchning pasayishida deb biladi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida o‘quv faoliyatining
hamma elementlarini shakllantirilganligi va mustaqil
bajara olinishi etak
chi faoliyat sifatidagi o‘qish o‘z
vazifasini bajarganligini anglatadi. Kichik maktab
Yoshidagi o‘quvchilarning o‘quv faoliyati o‘z tark
ibiga
quyidagilarni kiritadi:
-
masalalar echimlarining umumiy yo‘llarini mustaqil ravishda
topish k
o‘nik
malari;
-
o‘quv vazifalarini ajrata olish, topish va o‘zlashtirish;
-
o‘zini va o‘z faoliyatini adek
vat baholay olish va nazorat qila
olish;
-
faoliyatda o‘zini
-
o‘zi boshqara olish;
- mantiqiy fikrlash qoidalaridan foydalana olish;
-umumlashtirishning turli shakllarini egallash va ulardan
foydalana olish;
-jamoaviy faoliyatlarda ishtirok eta olish;
- yuqori darajada mustaqil ijodiy faollikk
a ega bo‘lish.
Lekin aksariyat hollarda kichik maktab Yoshidagi
o‘quvchilarning o‘quv faoliyati mak
tab amaliyotida birinchi
o‘ringa bolalarni amaliy ko‘nikmalarga, o‘qish, yozish, sanash
malak
alariga o‘rgatish muammosi turadi.
Xulosa sifatida aytish mumkink
i, boshlang‘ich sinf
o‘quv faoliyatining asosiy vazifasi
-
bu o‘quvchilarni
“o‘qish”ga, bilim olishga o‘rgatishdir.
Kichik maktab
Yoshidagi bolalarning psixik
rivojlanishida ta’limning
ta’sirida jiddiy o‘zgarishlar yuz beradi. Bu o‘zgarishlar ularni
hayotlarining ma’suliyatli davri bo‘lmish o‘smirlik
davriga
o‘tish uchun tayyorlaydi.
5.4.Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining shaxs xususiyatlari
O‘quv faoliyati k
ichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchi uchun
nafaqat bilish jarayonlarining yuqori darajada rivojlanishi,
balki shaxs xususiyatlarini rivojlantirish uchun ham
imkoniyat yaratadi. Kichik maktab Yoshi davrida bola
shaxsining shakllanishi davom etadi.
O‘quvchining mak
tabdagi
muvaffaqiyati uning keyingi psixik rivoji va shaxsining
shak
llanishida to‘liq ijobiy asos bo‘ladi.
Buning natijasida
bolaning
o‘z
-
o‘zidan oilasi, o‘qiyotgan sinfi va boshqa
jamoalardagi o‘z o‘rnini anglay
boshlaganini k
o‘rish mumk
in.
YAngi faoliyatga o‘tish o‘quvchi bolaning o‘z asosiy
faoliyatiga yangi munosabatni paydo qiladi. Unda burch hissi
o‘sa boshlaydi. U o‘qish shart ek
anligini va u uning burchi
ek
anligini, belgilab qo‘yilgan qoida va talablar bajarilishi
shartligini anglaydi. O‘zini haqiqiy o‘quvchidek
his qilgan
holda unda yaxshi o‘qishga ehtiyoj paydo bo‘ladi.
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning axlok
iy onglari I
va IV sinfdagi o‘qish mobaynida muhim o‘zgarishlarga uchraydi
va axlokiy sifatlar, bilim va tasavvurlar sezilarli darajada
boyiydi va bola o‘zini o‘zi anglay boshlaydi. U o‘ziga xos bo‘lgan
yaxshi-yomon xususiyatlarni bilmasa ham, lek
in u o‘zini
“Men”ini his kiladi. O‘zining vazifasi, maqsadi, uni bajarish
lozimligi, uyga berilgan vazifalarni bajarish, takrorlash uning
burchi ekanligi kabilarni anglab etadi. Bu Yoshdagi bolalarni
maktab dasturiga kiritilmagan juda k
o‘p atrof
-muhit hodisalari
haqidagi bilimlar qiziqtiradi.
Bu qiziqishlar bolaning k
o‘pincha
e’tiborga olinmaydigan ijodiy o‘yinlarga nisbatan qiziqishlarida
ham namoyon bo‘ladi.
Bunday o‘yinlarda uning ijtimoiy
qiziqishlari, emotsiyalari, jamoa uchun tashvishlanish kabi
hislari aks etadi. Qiziquvchanlik kichik maktab Yoshidagi
bolalarning keng aqliy faolligini namoyon etilish shakli
hisoblanadi. Vatanga kerak
li inson bo‘lish uchun o‘qishning
muhimligi va ahamiyatini bilishi uchun ochiqlik,
ishonuvchanlik, ustozining barcha topshiriqlarini bajarishga
tayyorlik xususiyatlari keng ijtimoiy burch motivlari,
ma’suliyatlilik
samarali shartlar hisoblanadi. Maktab
ta’limining dastlabk
i yillarida qiziqishlar, xususan, bilim
egallashga nisbatan qiziqishlar, intellektual qiziqishlar
sezilarli darajada rivojlanadi. Psixologlarning ta’k
idlashicha,
dastavval ayrim faktlarga, boshka narsalardan ajratib olingan
yolg‘iz hodisalarga nisbatan qiziqishlar hosil bo‘ladi. III
- IV
sinflarda esa sabablarni, qonuniyatlarni, hodisalar o‘rtasidagi
aloqa va o‘zaro bog‘liqliklarni bilib olish uchun bo‘lgan
qiziqishlar rivojlanadi.
III sinfdan boshlab o‘qishga qiziqish differensiallasha
boshlaydi. O‘quvchilardagi bunday qiziqishlar o‘zini anglash va
o‘z xatti
-harakatiga baho berishi kabi xususiyatlarni
shakllantiradi.Kichik
maktab
Yoshidagi
bolalarning
qiziqishlarida samarali o‘qish uchun halaqit beruvchi qator
salbiy xarakteristikalari ham mavjud. Kichik maktab Yoshidagi
o‘quvchilarning qiziqishlari:
-etarlicha amaliy natija bera olmaydi;
- qatiy emas, vaziyatli;
-
tez qondiriladi va ustozning qo‘llab
-quvvatlashisiz tez
so‘nadi;
-
o‘quv materiali va topshiriqlar o‘quvchining joniga tez
tegadi va charchashni yuzaga keltiradi;
–
k
am anglanilgan, o‘quvchining ma’lum bir predmetdagi
nima yoqishini va nima uchun yoqishini aytib bera olmasligida
k
o‘rinadi;
- umumlashtirishning pastligi, bir yoki bir nechta
predmetlarning tashqi belgilarigagina qarab umumlashtirish;
-
o‘quvchini o‘qishning o‘quv faoliyatining usullariga emas,
balk
i natijalariga yo‘nalganligi. K
ichik maktab davrining
so‘ngiga qadar o‘quv ishlaridagi qiyinchilik
larni engishga
nisbatan qiziqish yuzaga kelmaydi
(bu holat k
o‘pincha o‘qituvchilarning o‘zlari tomonidan amalga
oshiriladi, ya’ni aksariyat hollarda o‘quvchining
qiyinchiliklarni engishga harakati emas, balki natija
baholaniladi). Bularning barchasi kichik maktab Yoshida
qiziqishlarning etarli darajada rivojlanmaganligi bo‘lib, ba’zan
o‘qishga nisbatan yuzak
i munosabatni keltirib chiqarishi
mumkin. Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilardagi motivlarning
umumiy dinamikasiga nazar tashlansa, quyidagilarni k
o‘rish
mumkin: kichik maktab davrining boshida mak
tabda bo‘lishning
tashqi jihatlariga (partada o‘tirish, forma k
iyish portfel
k
o‘tarish v h.), so‘ngra birinchi o‘quv mehnati natijalariga
(birinchi bor harf va sonlarni yoza olishlariga, o‘qituvchining
bahosiga), keyinchalik
, jarayonning o‘ziga, o‘qishning
mazmuniga va shundan so‘nggina bilimlarni olish yo‘llariga
qiziqish k
uchli bo‘ladi. O‘qishning ijtimoiy ahamiyatini
tushunish (2-
3 sinflarda) o‘qish mazmunini va bilimlarni
egallash yo‘llariga qiziqish bilan mustahk
amlanishi zarur.
Bunday holda kichik mak
tab davrining oxirlariga borib, o‘qishga
nisbatan motivatsiyaning pasayishi k
o‘zga tashlanmaydi.
Bilish motivlari quyidagicha o‘zgarib boradi: k
ichik maktab
Yoshidagi o‘quvchilarning qiziqishlari alohida bir fak
tlarga
qiziqishdan, qonuniyat va prinsiplarga qiziqishga aylanib
boradi. Oxirgi yillarda o‘tk
azilgan psixologik tadqiqotlar kichik
mak
tab Yoshining o‘rtalariga borib bilimlarni o‘zlashtirish
yo‘llariga qiziqish yuzaga k
elishi mumkinligini k
o‘rsatib berdi.
Kichik mak
tab davrida mustaqil ta’lim motivlari ham yuzaga
kelib, lekin ular eng oddiy shaklda -
bilimlarni olish qo‘shimcha
manbalariga va qo‘shimcha k
itoblarni vaqti-
vaqti bilan o‘qishga
qiziqish bilan yuzaga keladi. Ijtimoiy motivlar birinchi sinfga
k
elganida differensial bo‘lmagan umumiy tushunishdan o‘qish va
o‘rganishning zarurligi sabablarini chuqur anglashga, “o‘zi
uchun “ o‘qish mazmunini anglab etishga tomon o‘zgarib, ijtimoiy
motivlarni amaliy xarakter k
asb etishiga sababchi bo‘ladi. Bu
Yoshdagi vaziyatli ijtimoiy motivlar o‘qituvchining
qo‘llab
-
quvvatlashini olishga nisbatan bo‘lgan ehtiyoji
hisoblanadi. Bolaning ustoziga bo‘lgan munosabati yomon baho
olib xafa bo‘lgan taqdirda ham ijobiy va unga ishonch bildirishi
saqlanib qolaveradi. Unda o‘rtoqlari va sinfdoshlari o‘rtasida
mavqeli bir o‘rinni egallashga harak
at yuzaga kelib, asta sekinlik
bilan o‘rtoqlari fikrlariga asoslanish paydo bo‘ladi.
O‘quv faoliyati k
ichik mak
tab Yoshidagi bolalarda o‘qishda
ma’lum yutuqlarga erishish ehtiyojini qondirishga, Shuningdek
,
tengdoshlari orasida o‘z o‘rniga ega bo‘lishiga imk
oniyat ham
yaratadi.
Aynan ana shu o‘rin yok
i mavqega erishish uchun
ham bola yaxshi o‘qishga
harakat qiladi. Bu Yoshdagi bolalar
doimiy ravishda
o‘zlari erishgan muvaffaqiyatlarini boshqa
tengdoshlari muvaffaqiyatlari bilan solishtiradilar. Ular
uchun doimo birinchi bo‘lish nihoyatda
muhim. Kichik maktab
davrida bolalardagi musobaqaga kirishish motivi tabiiy
psixologik ehtiyoj hisoblanib, bu motiv ularga kuchli
emotsional zo‘riqishni beradi. Bu xususiyatlar aslida bog‘cha
davridan boshlab yuzaga kela boshlaydi va kichik maktab davrida,
Shuningdek
o‘smirlik
davrida ham yaqqol k
o‘zga tashlanadi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalar kattalarning u haqidagi
fikr va bergan
baholariga qarab, o‘zlariga o‘zlari baho beradilar.
Shuningdek
, o‘quvchining o‘ziga
-
o‘zi beradigan bahosi, turli
faoliyatlaridagi muvaffaqiyatlariga ham
bog‘liq bo‘ladi.
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda o‘z
-
o‘ziga beradigan
baholari turlicha - yuqori, adekvat - mos yok
i past bo‘lishi
mumkin.
Bu Yoshdagi bolalarda mavjud bo‘lgan ishonuvchanlik
,
ochiqlik, tashqi
ta’sirlarga beriluvchanlik
, itoatkorlik kabi
xususiyatlari ularni shaxs sifatida shakllantirish uchun
yaxshi imkoniyat yaratadi. Kichik maktab davrida
boshqarishdan o‘z
-
o‘zini boshqarishga o‘tishi nihoyatda
muhimdir. Etakchi
bo‘lgan o‘quv faoliyatidan tashqari boshqa
faoliyatlar -
o‘yin, muloqot va mehnat faoliyati ham o‘quvchi
shaxsi rivojiga bevosita ta’sir
k
o‘rsatadi. Bu faoliyatlar
asosida muvaffaqiyatga erishish
motivlari bilan bog‘liq
bo‘lgan shaxs xususiyatlari tark
ib topa boshlaydi. Kichik
maktab davrini bolaning turli faoliyatlarda muvaffaqiyatga
erishishini belgilab beruvchi asosiy, shaxsiy xususiyatlarni
yuzaga kelish va mustahkamlash davri deb hisoblash mumkin. Bu
davrda muvaffaqiyatga erishish motivlari tarkib topa
boshlaydi.
Bu Yoshdagi bolalar soatlab yolg‘iz holda sevimli
mashg‘ulotlari bilan shug‘ullanishlari mumk
in va shular
asosida ularda mehnatsevarlik va mustaqillik fazilatlari
shakllanadi. Kichik mak
tab davridan boshlab o‘quvchilarni
mustaqil mehnat faoliyatiga amaliy va psixologik jihatdan
tayyorlashga e’tibor beriladi. Bu davr ichida bolalarda mehnatga
nisbatan ongli, ijobiy munosabatda bo‘lish asoslari tark
ib topa
boshlaydi. Ularda mehnatga havas uyg‘onadi, mehnatga va mehnat
ahllariga hurmat bilan qarash, ijtimoiy foydali ishlarda
qatnashishga intilish singari fazilatlar tarkib topadi. Kichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda mehnatsevarlik
,
asosan, o‘qish
va mehnat faoliyatida rivojlanadi va mustahkamlanadi.
Kichik
Yoshdagi o‘quvchilar zarur bo‘lgan harak
at va amallarni
darhol o‘zlashtirib va egallab ololmaydilar, ko‘proq ortiqcha va
chalkash harakatlar qiladilar. Mehnat jarayonidagi turlicha ish
harakatlarini, chunonchi: tik
ish, to‘qish, k
iyish yoki
taxtalarni randalash kabi ish harakatlarni qiynalmasdan va
birmuncha silliq bajaradigan bo‘lish uchun har bir ishda har
qanday harakatlar qilish kerakligini va bu harakatlarning qay
yo‘sinda amalga oshirilishini aniq bilib olish va esda qoldirish
kerak
bo‘ladi. Harak
atlarni qayta-qayta takrorlash, mashq qilib
borish natijasida kichik
Yoshdagi o‘quvchilarda uchrab turadigan
ortiqcha va chalkash harak
atlar yo‘qolib boradi.
O‘qituvchilar mehnat darslarida o‘quvchilarning mehnatiga
etarli darajada e’tibor berishlari, mehnat darsiga alohida
tayyorgarlik k
o‘rishlari, o‘quvchilarning har bir harak
atlarini
ziyraklik va kuzatuvchanlik bilan nazorat qilishlari, ularga
individual munosabatda bo‘lishlari maqsadga muvofiqdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining mehnati:
- bolalarni Yosh, individual va jismoniy rivojlanishiga mos
bo‘lishi;
-
o‘quvchilar uchun qiziqarli bo‘lishi;
- undan kundalik
ish jarayonida o‘z
-
o‘ziga xizmat qilishga
asoslanganligi;
-
jamoa bo‘lib mehnat qilish orqali bolalarda bir
-biriga nisbatan
hamkorlik
, do‘stlik, o‘rtoqlik
tuyg‘ularini shak
llantirishi;
-
o‘quvchini o‘zini tuta bilishga, sabr
-
toqatli bo‘lishga,
qiyinchilik
larga bardosh berishga o‘rgatadigan va ularni
shakllantirishi;
-
o‘quvchi o‘z mehnati natijasidan bahramand bo‘ladigan mehnat
xususiyatlariga ega bo‘lishi lozim.
Bola o‘z
mehnat mahsuli sinf yoki maktab jamoasiga,
jamoatchilikka manfaat keltirayotganligini bilib, undan
xabardor bo‘lib borsa undagi ijtimoiy foydali mehnatga bo‘lgan
ishtiyoq yana ham ortadi va mehnatga nisbatan faol, ijodiy va
ongli munosabat shakllana boradi.
Mehnatsevarlik
bolada o‘zi qilayotgan mehnati
unga zavq
bergan taqdirdagina yuzaga keladi va rivojlanadi.
Bu davrda mustaqillikning poydevori yuzaga k
elib, o‘quv
vazifalarini mustaqil bajarish layoqati yuzaga keladi.
Mustaqillikka moyillikning rivojlanishi ikk
i yo‘nalish asosida
amalga oshiriladi.
1.
Mustaqillikning shaxs hislati sifatida vujudga kelishi
ijtimoiy muhitga bog‘liq. Bu bog‘liqlik
mustaqillikk
a bo‘lgan
ehtiyojni qondirish imkoniyatlari sohasida va qadriyatlarda
ifodalangan mustaqillik mazmuni xarakterida ifodalanadi.
2.
Mustaqillikning shaxs hislati sifatida shakllanishida
individual xususiyatlar, shaxs yashaydigan va mehnat qiladigan
jamoada vujudga kelgan munosabatlarga hamda shaxsning
qobiliyatlariga, uning faolligiga bog‘liq bo‘ladi.
Bolada mustaqillik xususiyatining shakllanishi asosan
k
attalarga bog‘liq. Agar bola
haddan ziyod ishonuvchan,
itoatk
or, ochiq xususiyatli bo‘lsa, unda asta
-sekinlik bilan
bo‘ysunuvchanlik
, tobelik xususiyati mustahkamlana boradi.
Biroq bolani erta mustaqillikk
a undash, unda ba’zi
salbiy
hislatlarning shakllanishiga ham olib kelishi mumkin,
Chunki u hayotiy tajribalari kamligi uchun asosan,
kimlargadir taqlid qilgan holda harakat qilishi mumkin.
Mustaqillikni shakllantirish uchun bolaga mustaqil
bajaradigan ishlarni k
o‘proq topshirish va unga ishonch
bildirish nihoyatda muhimdir. Shuningdek, shunday bir
ijtimoiy psixologik muhit yaratish kerakki, unda bolaga biron
bir mas’ul
vazifani mustaqil bajarishni topshirish, bu ishni
bajarish
jarayonida bola o‘zini tengdoshlari, k
attalar va boshqa
odamlarning lideri deb his qilsin. Ana shu his bolada
mustaqil bo‘lishga
undovchi motivlarni yuzaga keltiradi.
7-
11 Yoshli bolalar o‘zlarining individual xususiyatlarini
anglay
boshlaydilar. Bolaning o‘z
-
o‘zini anglashi ham jadal
rivojlana boradi va mustahkamlana boshlaydi. Bu davrda bolalar
o‘zlarining
ismlariga yanada k
o‘proq ahamiyat bera
boshlaydilar va ularning ismlari tengdoshlari va atrofdagilari
tomonidan ijobiy qabul qilinishiga harakat qiladilar. Bolani
o‘zining tashqi ko‘rinishi va
gavda tuzilishiga beradigan
bahosi ham o‘z
-
o‘zini anglashida
ahamiyati juda katta.
Kichik maktab davrining oxiriga borib bolalar, ayniqsa, qizlar
o‘zlarining yuz
-tuzilishlariga alohida
e’tibor bera
boshlaydilar. Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchining o‘quv
faoliyati jarayonida o‘zidagi xulq
-
atvorni va faoliyatni o‘zi
tomonidan muvofiqlashtirish qobiliyati rivojlanadi, ongli
ravishda bir fikrga k
ela olish qobiliyati rivojlanadi, o‘z
faoliyatini o‘zi uyushtirishga hamda bilim olish jarayoniga
bo‘lgan qiziqishining qaror topishiga yordam beradi, o‘quvchi
xulq-
atvorining motivlashtirishi ham o‘zgaradi. Bunda
do‘stlari va
jamoaning fik
rlari asosiy motivlar bo‘lib qoladi.
Axloqiy his-tuygular va shaxsning irodaviy xususiyatlari ham
shakllanadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarida iroda tarbiyasi
tashabbuskorlik, dadillik
, o‘zini tuta bilish, sabotlilik
,
chidamlilik
, qat’iylik
, kamtarlik va intizomlilik kabi
irodaviy sifatlarni o‘stirish va
mustahkamlashdan iboratdir.
Iroda tarbiyasi bolalarda yomon sifatlar paydo bo‘lishining
oldini olish va agar bunday sifatlar paydo bo‘lsa, ularni
yo‘qotishdan
iboratdir.Bolalar
irodasining
salbiy
tomonlaridan biri o‘ziga ishonmaslikdir. O‘ziga ishonmaslik
holati o‘qish, mehnat, o‘yin va shu k
abi faoliyatlarda tez-tez
qaytarilib turadigan muvaffaqiyatsizliklar tufayli yuzaga
keladi.
F.I.Ivashchenk
o tomonidan o‘tk
azilgan tekshirishlarning
k
o‘rsatishicha, o‘qish sharoitida o‘quvchilarning o‘zlariga
ishonmaslik holatlari asosan quyidagi sabablar tufayli
yuzaga k
eladi:” a) o‘qishda izchillik
prinsipiga rioya
qilmaslik
tufayli; b) o‘quvchilarga k
uchlari etmaydigan,
ya’ni ortiqcha talab qo‘yib yuborish orqali; v) ayrim
pedagoglar, ota-onalar va Shuning bilan birga sinfdoshlarning
o‘quvchilar k
uchiga, xotira qobiliyatlari va fahm-
farosatlariga ishonchsizlik bildirishi tufayli; g) ana
shunday o‘quvchilarni yomon baho olganlik
lari uchun
qo‘rqitish va jazolash orqali”.
Iroda tarbiyasi tafakkur va hissiyotlar tarbiyasi bilan
mahk
am bog‘liqdir. Biz bolalarda tafak
kurni taraqkiy
ettirishimiz bilan birga, ularda o‘z oldiga to‘la anglab,
muayyan maqsadlar k
o‘ya olish va juda yaxshi asoslangan qaror
va harakatlarni tanlay ola bilish qobiliyatini ham
tarbiyalaymiz. Bolalarda ijobiy axloqiy hislarni
tarbiyalar ekanmiz, buning bilan axloxiy qaror qabul qilishga
va Shuning bilan birga, o‘z qaror hamda harak
atlariga
axloqiy baho berishga odatlantirib boramiz. Vatanparvarlik va
vijdoniy burch hissini tarbiyalash ayni vaqtda
boshlang‘ich sinf o‘quvchisining harak
at motivlarini
tarbiyalash hamdir.
5-6 Yoshlarda k
o‘zga tashlangan bolalarning xususiyatlari
kichik maktab yillari davomida rivojlanadi va
mustahk
amlanadi. O‘smirlik
davrining boshlariga kelib, juda
k
o‘pgina shaxsiy fazilatlar shak
llanib
bo‘ladi. Bolalarning
individualliklari ularning bilish jarayonida ham k
o‘rinadi. Bu
davrda bolalarning bilimlari kengayadi va chuqurlashadi,
k
o‘nik
ma va malakalari takomillashadi. 3-4 sinflarga borib,
aksariyat bolalarda umumiy va maxsus layoqatlar k
o‘zga
tashlanadi. Kichik maktab davrida hayot uchun nihoyatda
ahamiyatli
bo‘lgan muvaffaqiyatga erishish motivi
mustahk
amlanadi, bu esa o‘z
-
o‘zidan boshqa layoqatlarni jadal
rivojlanishiga olib keladi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalar shaxsi rivojlanishiga
ularning
atrofidagi odamlar, ota-
onasi va ayniqsa o‘qituvchi bilan
bo‘ladigan munosabati katta ta’sir ko‘rsatadi. 3
-4 sinflarga borib
bola uchun uning o‘rtoqlari bilan
munosabatining ham
ahamiyati ortadi. Bu munosabatlardan k
attalar ta’lim
-tarbiya
maqsadlarida foydalanishlari mumkin. I
–
IV sinf o‘quvchilari
o‘z
-
o‘ziga xizmat ko‘rsatish, turli materiallardan har xil
buyumlar yasash, o‘simlik
lar ek
ib o‘stirish, uydagi yumushlarga
qatnashish kabi bir qancha ishlarda ishtirok etadilar va bu sohada
dastlabki k
o‘nik
ma va malakalarni hosil qiladilar.
5.5.Kichik maktab Yoshidagi bolalarning emotsional
xususiyatlari
Kichik maktab
Yoshidagi o‘quvchilarning hislari
o‘zining ancha barqarorligi, anglanganligi bilan
maktabgacha Yoshdagi bolalarning hislaridan farq qiladi,
bu hislar anchagina osoyishtalik
bilan o‘tadi, ancha
chuqur va k
uchli bo‘lib qoladi. K
ichik maktab Yoshidagi
o‘quvchilarning
umumiy
emotsional
tonusida
xushchaqchaqlik, ruhiy tetiklik kayfiyati ustunlik
qiladi. Darslarda va tanaffus vaqtlaridagi o‘yinlarda ular
quvnoq va tetik
bo‘ladilar. Bunday holat esa k
ichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning emotsional hayotida
norma bo‘lib hisoblanadi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalarning emotsional hayoti
ta’lim va tarbiyaning ta’siri ostida ancha k
engayadi.
Maktabgacha Yoshdagi bolalarning hislaridan farqli
ravishda kichik mak
tab davrida hislarning yo‘nalganligida
katta tabaqalanish yuzaga keladi. Bu Yoshda oliy
hislarning barcha turlari rivojlanishni boshlaydi.
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning his
-
tuyg‘ulari
ularning faoliyatida namoyon bo‘ladi va rivojlanadi.
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilar o‘zlarining har bir
faoliyat natijalariga baho bera oladilar. Baho kishida
qoniqish va qoniqmaslik hislarini yuzaga keltirishi mumkin
bo‘lib, bu hislar bolani yaxshi o‘qishga ruhlantiradi. Ba’zan
past baho olish orqali yuzaga kelgan salbiy hislar
chuqurlashib, o‘qituvchining noto‘g‘ri reak
siyasi va
kattalarning doimiy tanbeh va tanqidlari oqibatida
bolaning xarakter xislatiga aylanib qolishi mumkin.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarining faoliyatlari uchun
ijobiy baho olishlariga yordam beruvchi asosiy hislardan
biri intellektual hislardir. Odamning aqliy faoliyati bilan
bog‘liq bo‘lgan hislar intellek
tual hislar deb ataladi.
Bilishga qiziqish, taajjublanish va hayron qolish hislari,
ishonch, ishonchsizlik va shubhalanish hislari
intellektual hislar qatoriga kiradi.
Bunday hissiyotlar har xil nazariy va amaliy savollar
tug‘ilganida, vazifa va masalalarni hal qilish chog‘ida,
biror yangilik
ni o‘zlashtirish va bilish chog‘ida paydo
bo‘ladi va his qilinadi. K
ichik maktab Yoshidagi
o‘quvchilarning intellek
tual hislari bilish jarayonida
rivojlanadi.O‘quv faoliyatida bolalar k
atta hajmdagi
bilimlar va faktlarga duch kelib, ular bolalarda
taajublanish, ishonchsizlik, quvonch, hislarini yuzaga
keltirib, qiziquvchanlik, urinchoqlik va shu kabi boshqa
hislarning shak
llanishiga asos bo‘ladi.
O‘qish jarayonida
Yoshi kattalashib, tajribasi orta borgan
sari, oqilona
urinchoqlik
rivoj topa boradi. Bu his odamning
ilmiy tadqiqot
ishlari bilan samarali shug‘ullanishini
rag‘batlantiradi.
Bilishga qiziqish
maktabgacha tarbiya
Yoshidagi bolalarga
xos bo‘lgan xususiyatlardandir. Bilishga
qiziqish kichik mak
tab davrida o‘ziga xos yo‘nalishni
oladi.Ular har bir o‘rgangan narsalariga taajjublanish bilan
qaraydilar.
Taajjublanish hissi
. Kichik maktab Yoshidagi bolalarda
bunday his ularga qandaydir
odatdan tashqari, noma’lum biror
narsa ta’sir qilganida tug‘iladi. Boshlang‘ich sinf
o‘quvchilari kutmagan voqealar sodir bo‘lganida ulardan
taajjublanadilar. Bilish jarayonida taajjublanish hissi
xursandlik
tariqasida o‘tadi. Bu hol samarali bilish
faoliyatining
doimiy yo‘ldoshidir. «Voqealarni k
uzatib
bora
yotganimizda biz o‘zimizda tug‘ilgan hislardan mamnun
bo‘la
miz, bu mamnuniyat esa intellektual xursandlikdir
(D. R.Dekart).
K
utilmagan bir narsa sababli tug‘ilgan taajjublanish k
ichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarni
dastlabki qarashda kam
uchraydigan va odatdan tashqari bo‘lib ko‘ringan narsalarni
diqkat bilan k
o‘zdan k
echirishga majbur etadi. SHunday
qilib, taajjublanish boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini
hodisalarni
bilishga g‘oyat
darajada rag‘batlantiradi.
Hayron qolish hissi
. Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda
hayron qolish hissi k
uchli bo‘lib, tushuntirilayotgan yangi
materialni, tadqiq qilinayotgan faktlarning sabablarini
topishda qiynalib qolganida, bu faktlarni
shu damgacha ma’lum
bo‘lib turgan hodisalar guruhiga
kiritolmay qolganida va shu
k
abi hollarda bolada hayron qolish hissi tug‘iladi. Bu his ham
kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning bilish faoliyatini
yanada k
uchaytirishga yo‘llovchi k
uchli vositadir.
Ishonch hissi.
Narsa va hodisalar o‘rtasidagi bog‘lanishlar va
munosabatlarning to‘g‘riligi k
ichik maktab Yoshidagi
bolalarning tafakkuri jarayonida aniqlanib, mantiqiy ravishda
chiqarilgan xulosalar bilan amaliyotning o‘zida yaqqol isbot
bo‘lganida ularda ishonch hissi tug‘iladi.
SHubhalanish
hissi kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarda
to‘liq rivojlanmagan bo‘lib, bu his asta
-sekinlik
bilan o‘quv
jarayonida bolaning o‘zi chiqargan qoidalari yok
i
nazariyalariga zid bo‘lib, ular bilan to‘qnashib qolganida
tug‘iladigan hissiyotdir. Bu juda muhim hissiyot bo‘lib, u
to‘plangan dalillarni va aytilgan qoidalarni har tomonlama
tekshirib k
o‘rishga rag‘batlantiradi. “Samarali ilmiy faoliyat
uchun doimo shubha bilan qaramoq va o‘z
-
o‘zingni tek
shirib
turmoq zarur” ( I.P. Pavlov) Bu hislar bola qiyinchilik
larni
engib, o‘z ishida ma’lum muvafaqqiyatlarga erishganida
ahamiyatli ravishda rivojlanadi. Kichik maktab Yoshidagi
bola o‘qish va yozishni bilib olganida, o‘zi misol yok
i
masalani echishni o‘rganib olganida juda k
atta xursandchilik
hissini boshidan k
echiradi. O‘quvchilarda o‘z mehnatidan
xursand bo‘lish hissini iloji boricha ko‘proq yuzaga k
eltirish va
uni bola xarakterining emotsional jihatiga aylantirish
boshlang‘ich sinf o‘qituvchisining asosiy vazifalaridan
biridir. Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning intellek
tual
hislari uning bilish qiziqishlari bilan bog‘liqdir.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchisi nima bo‘lganiga, qaerda, qachon va
qanday qilib bo‘lganiga juda qiziqadi, Shuningdek
uni ”Nima
uchun bo‘ldi?” savoliga javobga nisbatan shu voqea bilan bog‘liq
bo‘lgan faktlarning o‘zi qiziqtiradi.
Kichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchi dosk
aga chaqirilganda u
o‘qib berishga yoki yozib berishga qo‘rqib, uyalib hijolat
tortsa, bunday o‘quvchilarni tez
-tez doskaga chiqara berish
kerak
, ana shunda u tortinmaydigan bo‘lib qoladi. Qayta
-qayta
dosk
aga chiqaverish natijasida qo‘rquv hissi susaya beradi va u
nih
oyat butunlay «so‘nib qolishi» va yo‘k
bo‘lib k
etishi
mumkin.
Albatta, bunda shu hislarni tug‘diruvchi manbaning
takrorlana berishi emas, balki odamning salbiy kechinmalardan
q
utilish istagi muhim rol o‘ynaydi.
"Lek
in bu qonuniyat faqat oddiy va tez o‘tib k
etadigan
hislarga ya’ni, bolaga bir xilda tasir qiluvchi va mazmuni
chuqur bo‘lmagan obektlar sababli tug‘iladigan hislargagi
na
taalluqlidir. Murakkab, chuqur hislar bolada shu hislarni
tug‘dirgan ob’ek
tlar bizga qayta-
qayta ta’sir o‘tk
aza berganida
yo‘q bo‘lib k
etmaydi, balki, aksincha, yana ham kuchli va
barqaror bo‘lib qoladi. Masalan, muzik
a asarlarini qayta-kayta
eshitish natijasida bizning estetik hislarimiz chuqur va kuchli
bo‘lib qoladi. O‘zimiz yaxshi ko‘rgan, o‘zimiz uchun qadrli
bo‘lgan joylarga har safar borganimizda bizning shu joy
larga
bo‘lg
an hislarimiz, mehrimiz, odatda, kuchaya boradi. Ayrim
emotsional k
echinmalarning «so‘nib qolishi»da boshqa
qonuniyatlar ham bor. Masalan, qarama-
qarshi hislar ba’zi
nisbatlarda bir-
birini yo‘qotib yuborishi mumk
in. Salbiy
his paydo bo‘lib turganida k
uchliroq ijobiy his yuzaga
k
eltiradigan sabab paydo bo‘lib qolsa, u holda salbiy his so‘nib
qolishi, yo‘qolishi mumk
in. Masalan, bola yiqilib tushib,
yig‘lab turibdi. Onasi shu paytda k
elib qolib, uni erkalatdi. Bu
erk
alash ijobiy hislarning paydo bo‘lishiga k
uchli sababchi
bo‘ladi, Shuning uchun ham bolada ko‘z Yoshi o‘rniga k
ulish,
xursandlik
paydo bo‘ladi. O‘quvchidagi cho‘chib turish hissini
qayta-qayta dosk
aga chiqarish yo‘li bilangina yo‘q qilib
qolmasdan, balki bolada qarama-
qarshi hislarni tug‘dirish yo‘li
bilan ham bu cho‘chishlik
ni oldini olish mumkin. Masalan,
birinchi sinf o‘quvchisining xavotirligining sababi uning o‘z
k
uchiga ishonmaganligida bo‘lsa, unga oson bajara oladigan
vazifalarni berish kerak. SHu vazifalarni bajara olgani uchun
k
attalar tomonidan rag‘batlantirilishi, maqtalinishi bolada
ijobiy hislarning tug‘ilishiga yordam beradi, xavotirlik
hissi
esa yo‘qoladi. Shuning uchun ham doska oldida u o‘zini dadilroq
his etadi.
Kichik maktab Yoshidagi bolalarda intellektual va
axloqiy hislar, o‘rtoqlik, do‘stlik
hislari k
atta o‘rin ola
boshlaydi. Vatanparvarlik, vijdoniy burch hissi va shu kabi
hislar paydo bo‘ladi va o‘sadi. Axloqiy hislarning
rivojlanishiga jamoaviy ishlar, o‘qish mazmuni, turli jamoat
tashk
ilotlari va shubhasiz o‘qituvchining shaxsiy
namunasi ta’sir ko‘rsatadi. O‘qishning boshida aynan shu
o‘qituvchi shaxsi k
ichik mak
tab Yoshidagi o‘quvchining
juda k
o‘p axloqiy hislarining rivojlanishini belgilab beradi.
Birinchi vaqtlarda o‘quvchi sinf jamoasi bilan o‘qituvchisi
orqaligina bog‘langan bo‘ladi. O‘qituvchi bola uchun barcha
diqqat-
e’tibori va hislari qaratilingan mark
aziy figura
bo‘lib hisoblanadi. Bilimli, mahoratli, bolalarni sevuvchi
pedagog
o‘qishning
k
eyingi
bosqichlarida
ham
o‘quvchilarining o‘ziga bo‘lgan shunday munosabatini saqlab
qoladi. Lekin keyinchalik
bu muhabbat,bog‘liqlik
ustozi va
sinf jamosi, o‘rtoqlari, do‘stlari o‘rtasida bo‘linadi. SHunga
qaramasdan boshlang‘ich sinf o‘quvchisi uchun o‘qituvchi
asosiy avtoritet hisoblanadi. U o‘qituvchisi haqida uyida
jo‘shib va hurmat bilan gapiradi. O‘qituvining ta’siri ostida
asta-sekinlik
bilan o‘quv, mehnat va o‘yin faoliyatlarida
har bir sinfdoshi uchun tashvishlanish, jamoa
(kollek
tivizm) hissi paydo bo‘ladi. Bu esa bolalardagi
o‘rtoqlik
hissining rivojlanishiga zamin bo‘ladi.Bolalar
o‘qishda past o‘zlashtirayotgan o‘rtoqlariga yordam berishga
harakat qiladilar. Bu motivlar shunchalik chuqur va kuchli
bo‘ladik
i, ular maqsadlariga erishish uchun juda k
o‘p
qiyinchilik
larni:
o‘zlashtirmayotgan
o‘rtog‘ining
dangasaligi, o‘zining darslarini tayyorlashga tezroq
ulgurishi, ba’zan esa hatto ota
-onalarning qarshiliklarini
ham engishi kerak. Bunday vaziyatlarda bolada
shak
llanayotgan ma’suliyat hissi qiyinchilik
larni
engishga va o‘z ishini muvaffaqiyatli bajarishiga yordam
beradi. Birinchi sinfda o‘quvchi o‘qituvchisinng tanbehlari
o‘rtoqlarining oldida yoki o‘ziga yolg‘iz berilganiga e’tibor
bermasa, ikk
inchi sinfda o‘rtoqlari oldida berilgan
tanbehlardan uyaladigan bo‘lib qolishi bolaning o‘zini jamoa
a’zosi sifatida to‘liq his etayotganidan va o‘rtoqlari uni
hurmat qilishlarini istayotganidan dalolat beradi.
Estetik hislar birinchi navbatda bolalarning badiiy
asarlarni idrok
qilish jarayonida namoyon bo‘ladi.Uchinchi
sinfga borib bolalar ustozi o‘qiyotgan she’rlarning nafaqat
mazmuniga, balk
i o‘qilishidagi go‘zalligiga ham e’tibor
beradilar.
Badiiy
asarlarni
o‘qiyotganlarida
va
kinofilmlarni k
o‘rayotganlarida bolalar asosan asar
qahramonlaring axloqiy sifatlarini baholaydilar. Badiiy
asarning estetik tomoni pedagog tomonidan bolalarga
k
o‘rsatilishi k
erak
. Ana shunday o‘rgatish bo‘lgan
taqdirdagina kichik maktab Yoshidagi bolalar ularga mos
bo‘lgan musiqiy asarlarga emotsional baho bera oladilar.
5.6.Kichik maktab davrida shaxslararo munosabat
Birinchi bor maktabga k
elgan bola o‘z
atrofdagilari bilan
psixologik jihatdan yangi munosabat tizimiga
o‘tadi. U
hayotining tubdan o‘zgarganini, unga yangi majburiyatlar,
nafaqat, har kuni maktabga borish, balk
i o‘quv faoliyati
talablariga
bo‘ysunish ham yuk
latilganligini his eta
boshlaydi. Bola insoniy munosabatlar tizimida ham alohida
o‘rin
egallayotganini bila boshlaydi. Ota-onasi, yaqinlari,
atrofdagilari unga Yosh boladek emas, balk
i o‘z vazifalari,
majburiyatlari bor bo‘lgan, o‘z faoliyat natijasiga ko‘ra
hurmatga sazovor bo‘lishi mumkin bo‘lgan alohida
shaxs sifatida
munosabatda bo‘ladilar. Oila a’zolarining bola o‘quv faoliyati,
yutuqlari bilan qiziqayotganligi, Shuningdek, uni nazorat
qilayotganligi, unga qilinayotgan yangi muomala, munosabat
uning ijtimoiy mavqei o‘zgarganligini to‘la his etishiga, o‘ziga
nisbatan munosabatining o‘zgarishiga asos bo‘ladi.
Kichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilarning muhim xususiyatlaridan
biri ulardagi o‘qituvchiga ishonch hissi bo‘lib, bunda
o‘qituvchining o‘quvchiga ta’sir ko‘rsatish imk
oniyati juda
k
attadir. Bola o‘qituvchini aql sohibi, ziyrak
, sezgir,
mehribon inson deb biladi. O‘qituvchining obro‘si oldida ota
-
onalar, oilaning boshqa a’zolari, qarindosh urug‘larining
nufuzi keskin k
amayadi. SHu sababli, bolalar o‘qituvchining
har bir so‘zini qonun sifatida qabul qiladilar. Demak
, kichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchilar rivojida etakchi bo‘lgan o‘quv
faoliyati o‘qituvchi shaxsi va o‘quvchi bilan munosabat
uslubining ahamiyati juda kattadir.
Kichik maktab davrida bolaning boshqa insonlar bilan
munosabatlarida k
atta o‘zgarishlar ro‘y beradi.Bolaning
muloqoti endi aniq maqsadga qaratilgan bo‘ladi.Bunga sabab
bir tomondan o‘qituvchining doimiy ravishda unga
k
o‘rsatadigan faol ta’siri bo‘lsa, ik
k
inchi tomondan o‘quv
jamoasining k
o‘rsatadigan ta’siridir. O‘qituvchining dars
jarayonida
har bir o‘quvchiga ta’sir ko‘rsatishi uchun qulay
imk
oniyati bor. O‘quv
faoliyatining boshlanishi jarayonida
bolaning kattalar va tengdoshlari bilan qiladigan muomala-
munosabatlari yangicha tus ola boshlaydi. "Bola-katta"
munosabati "bola-ota-ona" munosabatidan tashqarida yuzaga
keladi. Chunk
i, o‘qituvchi bolaga ota
-onaga nisbatan k
o‘proq
ravishda normativ talablar qo‘yadi.
Bundan tashqari bolaning
oilasi va tevarak atrofdagi odamlar bilan ham muloqotida
k
atta o‘zgarishlar bo‘ladi . Oilada endi bolani ma’lum bir
majburiyat va huquqlari bo‘lgan shaxs sifatida qabul
qilinadi va bu o‘z
-
o‘zidan bola bilan bo‘lgan munosabatlarda
o‘z ak
sini topadi. Atrofdagilar bilan munosabatda esa bola
o‘z “Men”ini namoyon etishga harak
at qiladi. L.S.
Vigotsk
iyning ta’k
idlashicha, faqat jamoaviy hayot ichida
va ijtimoiy munosabatlar ta’sirida bolaning individual
xulq-atvori shak
llanadi. Faqat o‘qituvchigina o‘quvchisiga
turli qat’iy talablar qo‘yib, ularning xatti
-harakatlarini
baholay oladi, bolaning ijtimoiylashuviga sharoit yaratib,
uni huquq va burchlar
–
ijtimoiy maqoni tizimida
standartlashuviga olib kela oladi.
O‘qituvchining
munosabat
uslubi o‘quvchining faolligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi.
Kichik
mak
tab Yoshidagi o‘quvchi faolligining asosan uch xil
k
o‘rinishi mavjud bo‘lib, bular: jismoniy, psixik
va
ijtimoiy faollikdir.
O‘qituvchining dars jarayonida har bir o‘quvchiga ta’sir
k
o‘rsatishi uchun qulay imkoniyati bor. O‘quv
faoliyatining
boshlanishi jarayonida bolaning kattalar va tengdoshlari
bilan qiladigan muomala-munosabatlari yangicha tus ola
boshlaydi. "Bola-katta" munosabati "bola-ota-ona" munosabatidan
tashqarida yuzaga keladi. Chunk
i, o‘qituvchi bolaga ota
-onaga
nisbatan k
o‘proq ravishda normativ talablar qo‘yadi. Birinchi
bor maktabga k
elgan bola hali o‘zini to‘liq anglashi va o‘z
xatti-harakatlarini
aniq bilishi qiyin. Faqat o‘qituvchigina
bolaga me’yorlar qo‘yishi,
ularning xatti-harakatlarini
baholashi, o‘z xatti
-harakatlarini boshqalar bilan
moslashtirishga sharoit yaratishi mumk
in. Boshlang‘ich
sinfda o‘quvchilar o‘qituvchi tomonidan qo‘yiladigan yangi
shartlarni qabul qiladilar va ularning
qoidalariga to‘la amal
qilishga harak
at qiladilar. Bola uchun o‘qituvchi uning
psixologik holatini belgilab beruvchi asosiy figura
hisoblanib, bu holat uning nafaqat sinfdagi, balki, umuman
tengdoshlari bilan bo‘ladigan munosabatiga, bu munosabat esa
o‘z
-
o‘zidan oilasidagi munosabatlariga ham ta’sir
k
o‘rsatadi.
Shuningdek
, bu munosabatlar uning o‘quv faoliyati
muvaffaqiyatini
ham belgilab beradi. O‘qituvchining
o‘quvchilarga ta’sir ko‘rsatishi va
munosabatining quyidagi
uslublari mavjud.
Avtoritar uslub
: bu qattiqqo‘llik
bo‘lib, bunda
o‘qituvchi o‘quvchilarini so‘zsiz o‘ziga bo‘ysunishlarini talab
etadi. Lek
in, nima uchun qatiqqo‘lliq
qilayotganini yoki
o‘quvchilariga nima uchun o‘zlarini shunday
tutishlari
lozimligini
tushuntirib
bermaydi,
Shuningdek,
o‘quvchilarni o‘z xatti
-harakatlarini mustaqil boshqarishga
ham
o‘rgatmaydi, o‘qituvchi dars davomida o‘quvchilaridan jim
o‘tirishini, savollarga doimo qo‘l ko‘tarib, o‘qituvchining
ruxsati bilan javob
berishini, o‘qituvchining ko‘rsatmalarini
so‘zsiz
bajarishini
talab
etadi.Bunday
pedagoglar
o‘quvchilarning qiziqishlari asosida emas,
balk
i asosan o‘quv
rejasi asosida dars o‘tadilar. Dars davomida ham bahs
-munozara
uchun deyarli imkoniyat yaratilmagan holda asosan
o‘qituvchining fikri singdiriladi. O‘quvchilari bilan muomala
munosabatda ham ularning individual psixologik xususiyatlari,
jumladan, nerv tizimining qo‘zg‘aluvchanlik
darajasini ham
e’tiborga olmaydilar. Bu uslub o‘qituvchini sinfdan,
o‘quvchidan uzoqlashtiradi. Emotsional sovuqlik
sinfda
intizomli o‘quvchida yak
kalanish, xavotirlik, himoya
qilinmaganlik hissini ham yuzaga keltiradi. Bu uslub sinfda
yuqori o‘zlashtirish ko‘rsatk
ichini berishi, lekin bu
o‘zlashtirish, asosan, xotira sababli bo‘lib, lek
in mustaqil
tafakkur, ijodkorlik, hozirjavoblik kabi xususiyatlarni
rivojlanishdan ortda qolishiga sabab bo‘ladi, unda doimiy
xavotirlik
o‘ziga nisbatan ishonchsizlik
ni keltirib chiqaradi.
Avtoritar uslubdagi
o‘qituvchining o‘quvchilari o‘qituvchi
sinfda bo‘lmagan vaqtlarda o‘z
-
o‘zini boshqarish malak
asi
bo‘lmaganligi uchun ham intizomga mutlaqo bo‘ysunmaydilar.
Bu asosan, to‘polonda namoyon bo‘ladi. Bu uslub
o‘qituvchining mustahk
am irodasini k
o‘rsatadi, lek
in bu iroda
natijasida o‘quvchida
"ustozim meni yaxshi k
o‘radi"
degan fikri
emas, balki
qo‘rquv hissi mavjud bo‘ladi.
Demokratik uslub
o‘qituvchi bilan o‘quvchi o‘rtasida
do‘stona munosabat o‘rnatilishiga asos bo‘ladi. Darsdagi
intizom majburiy emas, balki muvafaqqiyatga erishish garovi
sifatida bolalar
ijobiy emotsiyani, o‘ziga ishonch, o‘z
muvafaqqiyati, yutuqlaridan
quvonishi, do‘stlari bilan
faoliyatda hamkorlik hissini beradi. Demokratik uslub
bolalarni birlashtiradi. SHu bilan birga o‘zining
faoliyati
natijalariga qiziqish uyg‘otgan holda, o‘zi uchun o‘zi
harakat
qilishi lozimligini anglatadi, o‘zini
-
o‘zi boshqarishga, o‘z
xatti-harak
atini o‘zi nazorat qilishga o‘rgatadi. Har bir ishga
mas’uliyat bilan yondoshish hissi o‘qituvchining shu
Yoshdagi bolalar bilan demokratik muomala munosabati
asosidagina shakllanadi.
Liberal uslub
k
asbiy layoqati yo‘q bo‘lgan
o‘qituvchilarga xos bo‘lgan uslubdir. Bunday o‘qituvchi dars
jarayonini yaxshi tashkil eta olmaydi. Bunday darslarda
har bir bola o‘z tarbiyalanganlik
darajasiga qarab o‘zini
tutadi. Bola o‘z majburiyatlarini yaxshi his
qilmaydi.
Muomala munosabatdagi liberal uslub psixologiya va
pedagogaka fanlariga mutlaqo zid uslub hisoblanib,
bolalar shaxsini shakllantirish va tarbiyalash jarayonida bu
usulni qo‘llab bo‘lmaydi. SHunday kilib, boshlang‘ich
sinf o‘quvchilari bilan
muomala-munosabatdagi imperativ
uslub, asosan, ma’lum bir
chegaralarga asoslangan holda
bola shaxsi rivojiga salbiy ta’sir
k
o‘rsatadi. Demok
ratik uslub
o‘qituvchidan muomala
-munosabatda juda katta kasbiy
mahoratni talab etgan holda, bola shaxsining ijobiy
tomonlarini rivojlantiruvchi yagona uslub hisoblanadi.
Liberal
uslub esa o‘quvchini emotsional zo‘riqtirmaydi, lek
in
uning shaxsi
rivojiga ham samarali ta’sir ko‘rsatmaydi.
Boshlang‘ich mak
tabda bolalar yangi talablarni qabul
qiladilar va ularga qat’iyatlilik
bilan amal qilishga
harakat qiladilar.
Bola uchun o‘qituvchi uning psixologik
holatini belgilab beruvchi asosiy figura hisoblanadi. Chunki
uning bolaga bo‘lgan munosabati uning nafaqat sinfdagi, balk
i,
umuman
tengdoshlari bilan bo‘ladigan munosabatiga, bu
munosabat esa o‘z
-
o‘zidan oilasidagi munosabatlariga ham
bevosita ta’sirini ko‘rsatadi.
Shuningdek, bu munosabatlar
uning o‘quv faoliyati muvaffaqiyatini
ham belgilab beradi.
O‘qituvchining bolaga munosabati uning o‘rtoqlari va
oilasi bilan bo‘lgan munosabatiga ham bevosita o‘z
ta’sirini ko‘rsatadi. SHuni ham aloxida ta’kidlab o‘tish
kerakki, yangi muloqotning xarakteri kichik maktab Yoshidagi
o‘quvchi ta’limining motivlariga, undagi axloqiy
sifatlarning rivojlanishiga, o‘z
-
o‘ziga beriladigan bahoning
shakllanishiga hamda bolaning qiziqishlari darajasiga
sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Bolalarning o‘quv faoliyati
muvaffaqiyati hamda shaxsining shakllanishi k
o‘p jihatdan
ularning o‘qituvchisi bilan munosabatlaridagi o‘ziga xos
xususiyatlariga, sinfdagi o‘z mavqeini qay darajada anglab
etishiga, tark
ib topgan o‘quvchilar jamosi bilan o‘zaro
munosabatlariga bog‘liq bo‘ladi.
Dostları ilə paylaş: |