O 'z b e k I s t o n r e s p u b L i k a s I o L iy va o 'r t a m a X s u s

3. Kasbga y o ‘naltirishning ijtimoiy va psixofiziologik asoslari.
Kasbga yo' naltirish ishini a m a l g a o s h i r i s h n i n g u m u m i y t i zi m i d a 
m a k t a b t izimi dastlabki bosqich hisoblanadi. Kasbga yo' naltirish 
ishi m a k t a b t i z i m i n i n g vazifalari:
— s ha xs ni ng y uks ak m a ’naviy-axloqiy fazilatlariga ega b o ‘lgan 
fuqar ol ar ni tarbi yal ashdan;
— politexnik va b o s h l a n g ‘ich kasbiy m a l a k a l a r n i n g m u a y y a n
t i z i m i n i egallagan b o ‘lg‘usi malakali mutaxassisni t ayyor las hdan;
— h a m shaxsiy m e h n a t , h a m j a m o a m e h n a t i m u y y a n t as h ki -
lotchilik mal ak al ar in i s h ak ll a nt ir is hd an iborat.
Ka sb egallashgacha b o ‘l gan tayyorgarlik m a kt a b yo s hla rini
m od d iy ishlab chiqarsh s ohasida m e h n a t g a ho z ir l as h ni n g u m u ­
miy qismi bo'lib qoladi. Z a r u r p ol it exni k t ayyorgarlikni olgan 
yigit yoki qiz ishlab chiqarish kasbini tez egallaydi, b u n d a o ‘rta 
max s us yoki oliy m a ' l u m o t olish j arayoni j adal lashadi.
0 ‘quvchil arni kasb tan la sh g a tayyorlash b u t u n p e da go gl ar
j a m o a s i n i n g , o t a - o n a l a r va zavod j a m o a t c h i l i g i n i n g k o‘p yillik 
t a ’l im-t arbi ya ishidir. Yoshlarni m a ’naviy-psixologik j i h a t d a n
m e h n a t faoliyatiga tavyorlashga shaxsni h ar t o m o n l a m a kamol
t o pt ir i s h n i n g o ‘zaro b o g l i q j arayoni deb qaraladi, bu j a r a y o nd a
qobiliyat va e ’tiqod bilan birga o ‘s m i r n i n g shaxsi h a ra k at la n ti -
ruvchi kuch sifatida n a m o y o n b o ‘ladi.
Qobiliyat va qi zi qishl arni s h a k l l a n ti ri s hn in g pol it exni k a s o s­
lari va m a k t a b yoshlarini b o s h l a n g ‘ich ishlab chiqar ish tayyor- 
garligini kengaytirish bilan uzviy b o g l i q b o i i s h i ishchi kasblarini 
egallashga yo ‘nal ti ri sh ni ng hal qiluvchi shartidir.
M e h n a t tarbiyasi j arayoni b i r m u n c h a ilk bosqich a ma lg a oshi- 
rilgan t a q d i r d a b unga erishiladi.
0 ‘r ta va yuqori bosqich t a ’l imi da davomi yli k shu n a rs a d a ifo- 
d a l an a di k i o' qu vc hi la r m u n t a z a m prinsip asosida t uzilgan yagona 
da s tu rl ar b o ‘yicha ishlaydilar. Bu n da y da st ur la r a sta -se ki n m u -
r akkablashtirilib borilishi bilim, ko‘ni'kma va m a la k an i , m e h n a t -
n i n g m u a y y a n usull ari ni egall ashni t a' minlaydi.
T a ’lim va kasbga yo' naltirish bilan q o ‘shil gan u n u m li m e h n a t -
d a m u n t a z a m q atna shi sh e ng ko ' p p e dagogik s a ma r a beradi.
0 ‘rta m a k t a b l a r n i t a m o m l a b yoki k a s b - h u n a r t a ’l imi t i z i m i ­
da , o ‘quv k om bi na tl a ri d a z a r u r t ayyor garl ikdan o ‘tib, xalq x o ‘j a-
340

---

l igi ning turli t a r m o q l a r i d a darhol ishlay b os h la g an y o s h la r ni n g 
soni yil sayin ko ‘payib b o r m o q d a .
M a k t a b d a kasbga vo' nalt iri sh sohasidagi h a m m a i sh l ar ni n g 
bi r-biri ga muvofiqlashtirilishini t a ’m i n l a s h m aq s a d i d a m a k t a b
d irekt ori raisligida Kasbga yo‘nalt ir uvchi k e nga sh tuziladi.
K e n g a s h t arki biga m a k t a b d i r e k t o r i n i n g tarbivaviy i sh la r 
b o ' y i c h a m u o v i n i , kasbga y o ' n a l t i r u v c h i o ‘q u v - m e t o d i k kabi- 
net m u d i r i , m e h n a t t a ’l im i, o ' q u v c h i l a r n i n g ijt imoiy-foydal i,
u n u m l i m e h n a t i n i kasbga y o ' n a l t i r u v c h i o ' qi tuvc hi yoki t a s h k i -
l ot ch i, b i ti ru vc hi s i n f l a r n i n g s i n f r a h b a r i , m a k t a b k u t u b x o n a -
chisi , m a k t a b o ' q u v c h i l a r t a s h k i l o t i n i n g vakil lari, m a k t a b vra- 
c h i , o t a - o n a l a r q o ' m i t a s i n i n g a ’zolari, h o m i y k o r x o n a vakil lari
k ira di .
Kasbga yo' nalt iruvchi k e n g a s h n i n g ish rejasini m a k t a b ken- 
gashi ko'rib chiqadi va tasdiqlaydi.
Kasbga yo' nalt iruvchi k e n g a s h n i n g vazifalari kasbga yo'naltirish 
b o ' y i c h a u m u m m a k t a b va s i n f l a r n i n g t adbi rla ri ni rejalashitirish 
va tashki l qilishdan, kasbga yo' naltirish ishiga oid ilg'or tajriba 
m a ' l u m o t l a r i n i vig'ish, u m u m l a s h t i r i s h va o m m a l a s h t i r i s h d a n
iborat. Kasbga yo'naltiruvchi kengash t u m a n m a k t a b l a r a r o o ' quv-
ishlab c hiqa ris h k ombinatl ari , y o s hl ar ni kasbga yo' naltirish va i sh ­
ga joylashtirish komissiyasi, k a s b - h u n a r t a ’limi t iz imi dagi t a ’lim 
mu as sa sal ari , bazaviy k or xon al ar va tashkilotlar, o ' q u v c h il a r n i n g
o t a - o n a l a r i bilan aloqa bog' lab turadi.
Kasbga yo'naltirish ishi rejalashtirilgan c h og ' da ke nga sh m a -
halliy sharoi tl arni va m a k t a b i sh i ni n g o'ziga xos xususivat larini
h i so bg a olish lozim. K e n g a s h n i n g kasbga yo' naltirish ish reja- 
si m a k t a b t a ’l im-t arbi va ishi u m u m m a k t a b r ejasining tarkibiy 
qismidir.
Kasbga yo' naltirish k e n g a sh i n i n g majlislariga muassasalar,
h o m i y korxona, oliy o' quv y u r t l a r i n i n g vakillari, balog' at ga yet- 
m a g a n l a r ishi bo' yi cha komissiya a ’zolari m e h n a t r es ur sla rid an
f oydalanish o ' r g a n l a r i n i n g vakillari t a k l i f qilinadilar.
O 'q u ve h il ar n i kasbga yo' nalt iri sh ishini o ' t k az g a n c h o g' d a m a k ­
tab xo di ml ar i va m a k t a b m a ’m ur iy a t i n i n g vazifalari o 'q uv eh il ar ni
kasbga yo'naltirishga oid yo' r iq n oma la r, buyr uqlar , q aro rl ar bilan 
t a n i s h i s h d a n , i l m i y- m e t o d ik adabiyot lar ni o ' rg a n i s h d a n , c hi qa - 
rilgan m et o d i k t avsi ya no ma la rn i o' rg an i sh va o' z ishlarida foy- 
d a l a n i s h d a n iborat.
341

---

S i n f r a h b a r i n i n g vazifalari avvalo o ' q uv c h i n i n g s h a kl la n a-
yotgan shaxsini, u n i n g mayllari, qiziqishlari, qobiliyatlarini 
c h u q u r va h a r t o m o n l a m a o ' r g a n i s h d a n iborat. Bu s o h a da unga 
fan o ‘qituvchilari, o t a - o n a l a r bilan savol varaqasini to' ldirish 
va o ' q u v c h i n i n g shaxsiy va raqa- tavs if nomas ini t o ‘ldirgan holda 
uni m u n t a z a m ravishda kuzatish y o rd am beradi. S i n f rahbari 
o ‘q u v c h in i n g shaxsini o' rgani sh negizida m u a y y a n d a s t u r a s o ­
sida bir m aq s ad ga qaratib kasbga yo' naltirish ishini olib boradi. 
B u n da s i n f soatlaridan, fakultativ m a s h g ‘u l ot la rda n va ekskursi- 
y ala rdan foydalaniladi. Kasbga yo' naltirish ishi o 'q u v c h il a r n i n g
o t a - o n a l a r i bilan m u s t a h k a m a lo q ad a o' tkaziladi.
O ' q u vc h il ar yiliga bir m a r t a savol varaqasini to'ldiradi. Bun-
d a n m a q s a d o' qu vc h il a rn i ng hayotiy rejalarini aniql ab olishdir. 
S i n f rahbarlari savol varaqasi asosida o' quv yili oxirida k a s b ­
ga yo'nalt iruvchi m a k t a b kengashiga t opshi rish u c h u n u yoki 
bu kasbni ongli ravishda t an l a g a n yoki z a r u r mal ak a darajasi 
b o 'y i ch a kasb egallagan h a m d a o' qish va ish xususidagi o'z istak- 
larini bildirgan o 'q u vc h il a rn i ng ro' yxat lar ini tuzadi.
O'q u v c hi la r m e hn a t t a ’limi darsl ari da m e h n a t n i n g h a r xil t ur-
lariga oid b il iml a rn i gi na olib qolmay, shu bilan birga o' z faoli- 
yatlari j ar a yo n id a max s us mal a ka la rga h a m ega bo' ladilar, o'z 
qobiliyatlarini rivojlantiradilar, m e h n a t d a o' z k u c h la r in i sinab 
ko'radilar. Shu b oi sd a n m e h n a t t a ’lim o'qituvchisi m e h n a t darsini 
s h u n da y tashki l qilishi kerakki, toki h a r bir o' quvchi m e h n a t n i
sevishni o 'r g an i b olsin, o d a m l a r g a n a f keltiradigan bo'lsin, ish 
j a r a y o n i d a n va u n i n g nati jal ari dan zavqlansin.
M e h n a t o'qituvchisi o' z ishida bilim va m a l a k a n i egallashda 
o' quvchil arga eng ko ' p faollik va mu s ta qi ll ikni t a ’mi nl ayd i ga n 
shakllari va m et o d l a r i d a n foydalanishi lozim. A m a l i y laboratori- 
ya, o 'quv- is hl ab c hiqa ris h ishlari, ishlab c hiqa ris h ekskursiyalari, 
tajribasi s hu nd a y ish shakllari va m et od a ri j u m l as i ga kiradi. Bu 
ishlar mustaqil kuzatishlar, tajribalar, tahlillar, hisob-kitoblar,
ishlab chiqar ish va ijodiy vazifalarni hal qilishni h a m d a bevosita 
ijtimoiy-foydali, u n u m l i m e h n a t n i o' z ichiga oladi.
M e h n a t t a ’limi j ar a yo n id a o'qituvchi kasb qilib ol ingan 
m e h n a t to'g'risidagi m a ’l u mo t la r ni k o nkr et m a vz u l ar n i o ' rg an is h 
bilan mant iq iy bog' lashi m u m k i n . C h u n o n c h i , elekt rot exnika 
fizikasi b o ' l i m i n i o' r ga ng a n c h og 'd a o' qituvchi xalq xo'jaligida 
elektr q u v v at in in g roli va a h a mi y at i ni , uni ishlab chiqarish h a m -
342

---

d a iste ’m o lc h ig a yetkazib berish u s u lla rin i ko'rsatishi, s h u n in g d e k
u s h b u t a r m o q kasblari u c h ta k a tta g u r u h d a b o 'lin is h in i tu s h u n -
tirib b erish m u m k i n . B irin c h i g u r u h g a e le k tro te x n ik a u s k u n a la ri, 
m a s h i n a la r i , ap p a ra tla ri va a s b o b la rin i ishlab c h iq a rish bilan 
bog'Iiq kasblar (elektro texn ik a m a s h i n a la r i n i yig‘uvchi slesar, 
sozlovchi slesar, e lektro m o n tyo r, izolyatsiya qiluvchi va shu kabi- 
lar); ik k in c h i g u r u h g a elektr quvvati uzatish bilan bog'Iiq kasblar 
( p o d s ta n s iy a la r n in g ele k tro m o n ty o ri, elek tr t a r m o q la r i n i ishlatuv- 
chi e le k tro m o n ty o r va shu kabilar); u c h in c h i g u r u h g a elektr quv- 
v a tid a n fo y dalanish bilan b o g ‘liq k asblar (elektro m o ntajchi slesar, 
t a 'm i r c h i e le k tro m o n ty o r va shu kabilar) kiradi.
0 ‘q u v c h ila rn i kasbga y o 'n a ltiris h d a o ‘q itu v c h in in g shaxsi ju d a
k a tta rol o'ynaydi.
0 ‘q itu v c h in in g shaxsi o 'q itu v c h in in g ijodiy ri vojlan ish ini, yuk- 
sak p e d a g o g ik m a h o r a tin i, ishda d o im iy novatorligini, o m ilk o r- 
ligini, bo lalarg a nisb a ta n m u h a b b a t va h u r m a tin i belgilab bera- 
d ig an xislatlar m ajm uidir. Ayni s h u n d a y o 'qituvchi o 'q u v c h ila rd a
o'zig a n isb a ta n h u r m a t - e h ti r o m , ishga havas tu g 'd ira d i, o'ziga 
o ‘x s h a sh bo 'lish , u bilan d o 's tla s h is h eng ezgu istaklar, istiqbol 
to 'g 'risid a g i, o'z kasbi haqidagi o r z u la rn i b a h a m ko'rish ishtiyo- 
q ini yaratadi.
M a k ta b d a
qiziq ish lar 
b o 'y ic h a
o ‘tk az ila d ig an
xilm a-xil 
m a s h g 'u l o tl a r orasida to 'g arak ishi a lo h id a a h a m iy a t kasb e t a ­
di. M a k ta b d a asosiy to 'g a ra k m a s h g 'u lo tla rin i m e h n a t t a ’limi 
o 'q itu v c h ila ri olib boradi.
B u la r ishlab c h iq a r is h - te x n ik a to 'g ara k la rid ir. 
O 'qituvchi 
b u n d a y t o 'g a r a k la r d a o 'q u v c h ila rd a ix tiro c h ilik , k o n s tru k to rlik
sin gari m a x s u s q obiliyatlarni ijodiy rivojlantirish u c h u n b a rc h a
s h a r t - s h a r o it la r n i yaratish im k o n iy atig a ega.
M e h n a t t a ’lim o'qituvchisi o 'qu v ch i shax sini o 'r g a n g a n c h o g 'd a
kasbga y o'n a ltirish m aq sa d id a quyidagi qoidalarga: shaxs kam ol 
t o p a d ig a n k o n k ret vaziyatda k o n k ret j a m o a d a sh a x sn in g x u lq -a t- 
vorini k u zatish; faoliyat orqali s h ax sn i o 'rg a n is h ; shaxsni q a n d a y - 
d i r qotib qolgan narsa tariqasida e m a s, balki ta ra q q iy o td a ko'rib 
chiqish ; sh a x sn in g vaqtin ch a psixologik h o latin i, o 'rto q la rig a m u - 
n o s a b a tin i hisobga olish kabi q o id ala rg a a m al qilishi m a q s a d g a
m uvofiqdir.
M e h n a t ta 'lim i o 'q itu v c h isin in g ishida psixologik d iag n o sti- 
kaga k a tt a o 'r in ajratiladi. Psixologik d iag n o stik a j a r a y o n id a u
343

---

m akta b , k a s b - h u n a r kolleji kasb m aslah atch isi bila n birgalikda 
h a r bir o ‘q u v c h in in g kelgusidagi kasbni tan la s h i j a r a y o n id a shax- 
siy xususiyatlarini a niq lash i m u m k in .
S h un dav qilib, m e h n a t t a ’lim i o'qituvchisi ishida quyidagi 
yo 'n a lish la rn i:
— kasbga oid b ilim la r — o 'q u v c h ila rn i m e h n a t faolivati so- 
halari, xalq xo'jaligin ing a yrim ta rm o q la ri, kasblar va m u ta x a s- 
sisliklar bilan ta n i s h ti r i s h ;
— psixologik p e da gog ik m asla h at — m e h n a t faoliyatining t u r ­
lari to 'g 'risida, o 'quvchi xislatlari, bilim lari va m ayllariga eng 
m uvofiq b o ‘lgan kasblar va m u tax assisliklar h aqida o'quvchiga 
gapirib berish;
— kasb tarbiyasi — o ‘q u v ch ilarda u yoki bu kasbga n isbatan 
b a rq a ro r qiziqishlarini s h a k lla ntirish ;
— am aliy kasbiy k o ‘n ik ish — m e h n a t faoliyatining turli so- 
h a la rid a k u c h la rn i a m a liy j ih a td a n sinab ko ‘rish u c h u n sh a rt- 
sha ro itla r yaratish;
— kasbga yo‘naltirish m a q s a d id a o 'q u v c h in in g shaxsini o'r- 
g a nish , m eh n a tg a b o i g a n q iziqishlarni va kasbga qiziqishlarn i 
s h a k lla n tirish kabi y o 'n a lis h la rn i ko'rsatib o l i s h m u m k i n .
M e h n at t a ’lim i o 'q itu v c h isin in g kasbga yo‘n altirish ishi o 'z a ro
b og'liq tarkibiy q i s m la r n in g b u tu n bir kompleksi bilan, shu j u m -
lad an kasbga yo‘naltiruv ch i o ‘q u v -m e to d ik kabinet faoliyati, s in f
ra h b a r in in g , fan o 'q itu v c h ila rin in g ish i, o t a - o n a la r va shu kabi- 
lar bilan m a h k a m b o g 'lan g a n d ir. M e h n at o'qituvchisi b u la r bilan 
y a q in d a n aloqa b o g 'la m a y tu rib sam arali ishlashi m u m k i n emas.
M e h n a t t a ’lim i d a rs la rid a kasbga yo‘n a ltirish ishini olib bor- 
g a n o 'q u v c h ila rn i m e h n a t faoliyatiga tayyorlashdagi boshq a fanlar 
bilan o ’zaro alo q a n i h a m hisobga olish lozim.
M a k ta b d a h a r bir o 'q u v fani o 'q u v c h ila rn i kasbga y o iia ltiris h n i 
a m a lg a o shirishd agi o'ziga xos im k on iy atlariga ega, lekin u 
m e h n a t tu rlari, k a s b la rn in g xilm a-xilligi va shu kabilar to'g'risida 
o ‘quv ch ilar b ilim la rin i s h a k lla n tiris h n in g b ird a n - b ir m an bai 
b o i i s h i m u m k i n em as. Shu s a b ab d a n h a m kasbga yo‘n altirish 
ishida m e h n a t o 'q itu v c h isin in g faoliyatini s in f rahb arlari va fan 
o'q itu v chilari ishi bilan m u vofiqlashtirish g'oyat m u h im d ir.
Tajriba s h u n i k o 'rsa ta d ik i, o 'q u v c h ila rd a kasbga b o 'lg an b a r ­
q a ro r qiziq ish ni sh a k lla n tiris h ishlari s a m a rad o rlig in i oshirish 
uchun:
344

---

— fan a so sla rin i o 'q itis h n in g , m e h n a t t a ’l im i n i n g va fakul- 
tativ m a s h g ‘u lo tla r n in g fan la ra ro a lo q a la rin i, da vo m iyligini, po- 
1 itexnik va kasbga y o 'n a ltirish y o 'n a lis h in i ro 'yobga ch iqarish;
— p o litex n ik m a i u m o t , m e h n a t t a ’lim i va kasbga y o'nal- 
t ir is h n in g o 'q u v c h ila r ijtimoiy-fovdali, u n u m li m e h n a ti bilan 
o 'z a ro alo q asini t a ’m in la s h ;
— o 'q u v c h ila rn in g bir m aq sa d g a q aratilg an ijtimoiy a ha m iyatli 
o 'q u v -ish lab c h iq a rish to p sh iriq la rin i bajarishlari;
— xalq x o 'jalig in in g turli so h a la rid a o 'q u v c h ila rn in g qiziqishi- 
ni rivojlantirishga shaxsiy, ta b a q a la s h tirilg a n y o n d a sh u v n i am alg a 
oshirish;
— o 'q u v e h ila rn i kasbga y o 'n a ltirish soh asida m a k ta b o'qi- 
tuvchilari bilan ishlab c h iq a ris h j a m o a l a r i n i n g birgalikd a ish 
ko'rishi;
— san oat, qishloq xo'jalik kasb larin i targ 'ib qilishi lozim.
Tabiiy m a t e m a t ik t u r k u m f a n la rn i o 'r g a n g a n c h o g 'd a o 'q u v ­
c h ila r ko n kret iqtisodiy h u d u d d a g i y etakchi kasblar b o'y ich a
m e h n a t m a z m u n i bilan ta n is h is h , a n a shu kasb la rn i muvaffaqi- 
vatli egallash u c h u n z a r u r b o 'lg an b ilim , k o 'n i k m a va m alaka- 
larni olish im ko niyatiga egadirlar.
M a k ta b o'q u v c h ila ri g u m a n i t a r fan la r b o 'y ic h a o 'tk a z ila d ig a n
m a s h g 'u lo tla rd a kasb ta n la s h m as a lala rid a g'oyaviy-axloqiy d u n -
y o qarash ga oid bilim oladilar.