O‘zbekiston Respublikasining “Davlat tili haqida”gi qonunlari hamda

O‘zbek tili leksikasining boyish manbalari. Biologiyaga xos o‘z va o‘zlashgan 
so‘zlar tasnifi
 
O`zbek tili leksikasi bir qancha manba asosida boyib, rivojlanib boradi. Uni, eng 
avvalo, ikki katta guruhga ajratish mumkin: 1) ichki imkoniyat; 2) tashqi 
imkoniyat. 
Birinchisi ichki manba, ikkinchisi tashqi manba deyiladi: 1. O`zbek tili lug`at 
tarkibining birinchi yo`l bilan boyib borish imkoniyati juda keng. Masalan: a) 
ilgari qo`llanib, keyin iste’moldan chiqib ketgan so`zdan yangi tushunchani 
ifodalash uchun foydalanish: vazir, hokim, viloyat, shirkat, noib, tuman kabi; b) 
yasovchi qo`shimcha yordamida yangi so`z yasash: uyali (telefon), omonatchi, 
pudratchi, bojxona, auditchi (auditor), dizaynchi (dizayner) va boshqa; d) shevaga 
xos so`zni faollashtirish: mengzamoq (Xorazm) «o`xshatmoq», «tenglashtirmoq», 
«qiyoslamoq» ma’nosida. 2. O`zbek tili lug`at tarkibi tashqi manba asosida ham 
boyib bormoqda. Dunyoda ichki imkoniyati asosidagina rivojlanadigan til yo`q. 
Faqat ma’lum zarurat tufayli yangi tushunchani tilimizning ichki imkoniyati 
asosida ifodalab bo`lmagandagina tashqi manbaga murojaat qilish foydali. 
Mahmud Koshg`ariy, Alisher Navoiy ham shunga da’vat qilgan. Keyingi davrda 
tilimizga Yevropa tillaridan bir qancha so`z yangi tushuncha bilan birgalikda kirib 
keldi. Masalan: monitoring, diler, skaner kabi. Buning hammasi o`zbek tili leksik 
imkoniyatini kengaytirib, boyitmoqda. 
O`ZBEK TILINING ESKIRGAN SO`ZLAR O`QUV IZOHLI LUG`ATI» 
«O`zbek tilining eskirgan so`zlar o`quv izohli lug`ati» – o`zbek adabiy tilining 
me’yoriy lug`atidan biri. Lug`at X.Norxo`jayeva tomonidan tuzilib, 2006- yilda 
“Yangi asr avlodi” nashriyotida ko`p nusxada chop etilgan. 
Lug`atda so`zlar quyidagicha tavsiflangan: 
I. Har bir so`zning ma’nosi qisqa va aniq ifoda etilgan. 

---

II. Lug`atda so`zlarning, asosan, hozirgi o`zbek adabiy tilida iste’moldan qolgan, 
eskirgan ma’nolari berilgan. 
«O`ZBEK TILINING IZOHLI LUG`ATI» 
«O`zbek tilining izohli lug`ati» – o`zbek tilida istemolda bo`lgan o`z va o`zlashma 
so`zlarning ma’nosini umumiy tarzda izohlaydigan lug`at turi. Hozirga qadar ikki 
marta o`zbek tilida izohli lug`at yaratilgan: 1. 1981-yil Moskvada nashr qlingan. 2 
jildli. Unda 60 ming so`z va birikma izohlangan. 2. 2006-2008 yil nasr etilgan. 5 
jildli. 80 mingdan ortiq so`z va so`z birikmasi izohlangan. 
«O`ZBEK TILINING MA’NODOSH SO`ZLAR O`QUV LUG`ATI» 
«O`zbek tilining ma’nodosh so`zlar o`quv lug`ati» – maktab o`quvchilari uchun 
mo`ljallangan. Lug`at O.Shukurov va B.Boymatovalar tomonidan tuzilib, 2007-
yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, unda sinonimik qatordagi bosh 
so`z hamda o`zlashma so`zlar aniqlangan. 
Lug`atda bosh so`z qoraytirib berilgan, lekin ular sinonimik qatorning turli 
o`rinlaridan joy olgan. 
«O`ZBEK TILINING ORFOEPIK LUG`ATI» 
O`zbek tilshunosligida hozirga qadar M.Sodiqova, U.Usmonovalarning «O`zbek 
tilining orfoepik lug`ati» 1977- yilda va O`zbekiston Respublikasi Fanlar 
akademiyasi Til va adabiyot instituti tomonidan «O`zbek adabiy talaffuz lug`ati» 
1984- yilda nashr qilingan. Birinchi lug`atda o`zbek tilida faol qo`llanadigan 8000 
ga yaqin so`z, ikkinchisida esa 20 000 dan ortiq so`z va so`z shaklining adabiy-
me’yoriy talaffuzi belgilab berilgan, ba’zi so`z va grammatik shaklning 
talaffuzidagi noto`g`ri ko`rinishi inkor qilinib, uning to`g`ri aytilishi ko`rsatilgan. 
«O`ZBEK TILINING SO`ZLAR DARAJALANISHI O`QUV LUG`ATI» 

---

«O`zbek tilining so`zlar darajalanishi o`quv lug`ati» – maktab o`quvchilari uchun 
mo`ljallangan. Lug`at Sh.Bobojonov va I.Islomov tomonidan tuzilib, 2007- yilda 
“Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, so`zning darajalanish qatori tuzilib, 
ma’nolari izohlangan. Misol: 
Jamol-chehra-yuz-bet-aft-turq-bashara 
(ijobiy 
bo`yoqning kamayib, 
salbiy 
bo`yoqning ortib borishiga ko`ra). 
Darcha-eshik-darvoza (atalmish hajmining oshib borishiga ko`ra). 
«O`ZBEK TILINING ZID MA’NOLI SO`ZLAR O`QUV IZOHLI LUG`ATI» 
«O`zbek tilining zid ma’noli so`zlar o`quv izohli lug`ati» maktab o`quvchilari 
uchun mo`ljallangan. Lug`at U.To`rayeva va D.Shodmonova tomonidan tuzilib, 
2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida chop etilgan, 1300 ga yaqin antonimik 
juftlikni qamrab oladi. Tuzuvchilar zid ma’noli so`zlarni strukturasiga ko`ra 
quyidagicha tasniflashgan: 
har xil o`zakli zid ma’nolilar: katta-kichik, kirmoq-chiqmoq, muhabbat-nafrat; 
bir xil o`zakli zid ma’nolilar: madaniyatli-madaniyatsiz, aqlli-aqlsiz, ongli-ongsiz; 
«O`ZBEK TILINING SO`Z YASALISHI O`QUV LUG`ATI» 
«O`ZBEK TILINING SO`Z YASALISHI O`QUV LUG`ATI» 
«O`zbek tilining so`z yasalishi o`quv lug`ati» – maxsus, o`ziga xos lug`at turi 
hisoblanadi, B.Mengliyev, B.Bahriddinova va O`.Xoliyorovlar tomonidan 
yaratilib, 2007- yilda “Yangi asr avlodi” nashriyotida ko`p nusxada chop etilgan. 
Lug`at yasama so`zning qanday va nima vositasida yuzaga kelganligini bilishga 
yordam beradi. Mas., amal so`zidan beshta yangi so`z va bu yangi so`zdan yana 
beshta boshqa yangi so`z hosil bo`lganini ko`rishimiz mumkin: 

---