16-mavzu. Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish

Mehnatqilishvadamolisho`rtasidagibog`liqlik.
Har bir ishchi oldidagi masala, bu qancha 
ishlab, qancha dam olish muammosidir. Agar sutkada 24 soat bo`ladigan bo`lsa, ishchi 24 soat 
ishlasa, u 
so`mga teng bo`lgan maksimal daromad olish mumkin (87-rasm).
87-rasm. Ish vaqti va dam olish o`rtasidagi bog`liqlik
4
Agar u ishlamasa, uning maksimal dam olishi bir sutkaga, ya`ni, 24 soatga teng bo`ladi. 
Ishchining "daromad va bo`sh vaqti" byudjet chizig`ini 
chizig`i orqali ifodalash mumkin. 
Ma`lumki, ishchi har doim sutkasiga 24 soat ishlayvermaydi. Tabiiyki, ishchining ish vaqti 
chegaralangan bo`ladi, u ma`lum vaqt dam olib, o`zining ishlash qobiliyatini tiklash kerak bo`ladi. 
Bundan tashqari, dam olish uni ma`naviy o`sishini ta`minlaydi. Demak, ishchi ma`lum vaqt ishlab, 
ma`lum miqdorda naf olsa (daromad olsa), u ma`lum vaqt dam olganda ham qandaydir naf oladi 
(ma`naviy o`sish, zavqlanish). Demak, ishchini qancha vaqt ishlab, qancha vaqt dam olishi 
kerakligi to`g`risidagi masalani quyidagicha qo`yish mumkin: 
Ishchining ishlash vaqti va dam olish vaqtidan bog`liq naflik funktsiyasini quyidagicha 
yozamiz: 
,
(5) 
bu erda 
-naflik funktsiyasi; -dam olish vaqti; 
-ish vaqti. 
Demak, ishchi sutkadagi 24 soatni ish vaqtiga va dam olish vaqtiga shunday taqsimlashi 
kerakki, natijada u maksimal naf olsin: 
.
(6) 
Quyidagi shart bajarilganda: 
. 
(7) 
Ushbu masalaning optimal Yechimini grafik orqali aniqlaymiz (88-rasm). 
4
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-154 b. 
i
i
W
MRC

i
M
MN
)
,
(
T
t
U
U

U
t
T
max
)
,
(


T
t
U
U
24


T
t
Daromad, 
so`m 
Bir sutkadagi ish vaqti, soat-kun
М
N
0
24

---

88-rasm. Naflik funktsiyasini maksimallashtirish.
5
Rasmdan ko`rish mumkinki, masalaning Yechimi muvozanat nuqta 
orqali aniqlanishi 
mumkin. Naflik funktsiyasining befarqlik chizig`i 
byudjet chizig`ini 
nuqtada kesib o`tadi. 
Optimal echimga ko`ra, dam olish vaqti 
soatga teng, ish vaqti 
. Ishchining bir 
soatlik ish haqi 
so`mga teng bo`lsa, uning umumiy daromadi quyidagicha topiladi: 
. 
(8) 
U holda byudjet chizig`i yotiqligi 
ish haqiga teng bo`ladi. 
. 
(9) 
Ishchi naflik funktsiyasini maksimallashtiradi, agar bo`sh vaqt bilan daromadni chekli 
almashtirish normasi 
ish haqi 
ga teng bo`lsa, 
. 
Faraz qilaylik, ish haqi stavkasi 
dan 
ga oshdi. Byudjet chizig`i 
holatidan 
holatga siljiydi (89-rasm). 
5
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-155 b.
E
2
U
E
E
t
E
E
t
T


24
W
)
24
(
E
t
W
R


W
tg


W
t
R
tg
E



24

tR
MRS
W
W
MRS
tR

0
W
1
W
NM
1
NM
Daromad, so`m 
M 
R
E
U
3
E
2
U
2
U
1
Umumiy vaqt,soat-
kun
N 
0
24
t
E


---

89-rasm. O`rnini bosish samarasi va daromad samarasi, 0
t
0
, 0
t
1
, 0
t
2
lar bo`sh vaqt, 
t
0
N
, 
t
1
N
va 
t
1
N
lar ish vaqti.
6
Agar biz 
byudjet chizig`iga parallel bo`lgan va 
befarqlik chizig`i bilan 
kesishadigan 
byudjet chizig`ini o`tkazsak, daromad va o`rnini bosish samarasini aniqlashimiz 
mumkin.
O`rnini bosish samarasi bo`sh vaqtni qisqarishi va ish vaqtining ortishi natijasida 
daromadning o`sishi bilan ifodalanadi, ya`ni, ma`lum miqdordagi bo`sh vaqt ish vaqti bilan 
almashtiriladi. 89-rasmda bu 
dan 
ga siljishini ifodalaydi, ya`ni, ish vaqti 
dan 
gacha oshadi. Lekin, daromadning ortishi bilan birga dam olishning-shaxsning 
ma`naviy o`sishi uchun kerak bo`ladigan bo`sh vaqtning ham qimmati oshadi. Daromad samarasi 
(bo`sh vaqtning ortishi) teskari yo`nalishda bo`lib, u 
oraliq bilan ifodalanadi 
. 
Natijaviy o`zgarish 
oraliqqa teng. 
Ish haqining bunday o`sishida o`rnini bosish samarasi daromad samarasidan yuqori bo`ladi. 
Bundan shu kelib chiqadiki, birinchidan, ish haqining o`sishi, ish vaqtini ortishiga olib keladi; 
ikkinchidan, individual shaxsning mehnat taklifi musbat yotiqlikka ega (90-rasm). 
90-rasm. Ish haqining o`sishi natijasida ish vaqtining o`sishi.
7
6
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-155 b.
7
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-155 b.
N
M
1
1
U
AB
2
t
0
t
2
1
24
t
T


0
2
24
t
T


1
0
t
t


1
0
t
t

2
1
t
t
W, 
so`m/soat
S
L
W
2
W
1
Bir kundagi 
soatlar
24-t
1
24-t
2
M
W
M
1
E
1
A
R
1
U
1
E
0
R
0
E
2
R
2
U
2
t
2
t
1
t
0
B
N

---

Daromadning yanada oshib borishi barcha shaxslarni ham dam olish vaqtini qisqartirib, ish 
vaqtini oshirishga undayvermaydi. Dam olish vaqtining qisqarib borishi, uni shaxs uchun bo`lgan 
qimmatini oshiradi. Yuqorida eslatib o`tganimizdek, sutkasiga 24 soat ishlash ma`noga ega emas. 
Bo`sh vaqtni qimmatini oshib borishi shunga olib keladiki, daromad samarasi, o`rnini bosish 
samarasidan oshib ketadi (91-rasm).
91-rasm. Daromad samarasi o`rnini bosish samarasidan ortiq bo`lgan hol, 0
t
0
, 0
t
1
, 0
t
2
lar 
bo`sh vaqt, 
t
0
N
, 
t
2
N
va 
t
1
N
lar ish vaqti.
8
10-rasm. Ish haqi oshganda ish kunini qisqarish
aklif chizig`i yotiqligi.