16-mavzu. Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish

---

16-mavzu. Mehnat bozori va korxonalarda mehnat resurslaridan foydalanish 
Reja 
1.
Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari. 
2.
Ish xaqi. 
3.
Mehnat bozori, mehnat taklifi va mehnatga bo`lgan talab. 
4.
Raqobatlashgan, monopolistik va monopsonik mehnat bozorlari. 
Tayanch so’z va iboralar: 
mehnat resursi, mehnatning chekli mahsuloti, mehnatning chekli 
daromadliligi, mehnat qaytimi. mehnat sig`imi. mehnat samaradorligi. mehnat unumdorligining 
kamayish qonuni, ish haqi minimumi, kasaba uyushma, ish haqi stavkalarining tabaqalashuvi, 
iqtisodiy renta, daromadlarni tabaqalanishi, Djin koeffitsenti.
 
1. Mehnat munosabatlari va mehnat resurslaridan foydalanish ko`rsatkichlari. 
Ishlab chiqarish omillari bozori deganda, mehnat, xom ashyo, kapital, er va boshqa ishlab 
chiqarish resurslari bozori tushuniladi. Resurslar bozoridagi talab va taklif iste`mol tovarlari bozori 
ta`sirida shakllanadi. SHuning uchun ham resurslarga bo`lgan talab hosila talab bo`lib, firmaning 
ishlab chiqarish hajmidan va uning xarajatlariga bog`liq. 
Ishchi kuchiga bo`lgan talabni alohida firma uchun qaraymiz. Bozor (tarmoq) talabini 
aniqlash uchun tarmoqqa qarashli firmalar talablari yig`ib chiqiladi. 
Qo`shimcha yollangan bitta ishchi kuchidan olinadigan qo`shimcha daromad mehnatning 
chekli daromadliligi deyiladi va u 
orqali belgilanadi. 
Mehnatning chekli daromadliligi 
ning iqtisodiy ma`nosi shundan iboratki, ya`ni u 
qo`shimcha bir birlik ishchi kuchidan foydalanib qo`shimcha ishlab chiqarilgan mahsulot hajmini 
, qo`shimcha bir birlik ishlab chiqarilgan mahsulotdan olinadigan qo`shimcha daromad 
ga ko`paytirish orqali aniqlanadi: 
, 
(1) 
bu erda 
-mehnatning chekli daromadliligi; 
-mehnatning chekli mahsuloti; 
-chekli daromad. 
Ushbu muhim bo`lgan (1) munosabat iste`mol bozori raqobatlashganmi yoki yo`qmi har 
qanday raqobatlashgan omillar bozori uchun o`rinlidir. 
Masalan, kapital bozori uchun: 
bu erda 
-kapitalning chekli daromadliligi; 
-kapitalning chekli mahsuloti; 
-chekli daromad. 
Er bozori uchun: 
. 
Raqobatlashgan bozor sharoitida chekli daromad bozor narxiga teng, ya`ni 
bo`lgani 
uchun, chekli mehnat daromadliligi quyidagicha aniqlanadi: 
(2) 
CHekli daromadning kamayish qonuniga ko`ra, mehnatning chekli mahsuloti ish vaqti 
uzayishi bilan kamayib boradi. Demak, 
chizig`i narx o`zgarmasa ham pastga qarab 
yo`nalgan bo`ladi (84-rasm). 
L
MRP
L
MRP
)
(
L
MP
MR
MR
MP
MRP
L
L


L
MRP
L
MP
MR
,
MR
MP
MRP
K
K


K
MRP
K
MP
MR
MR
MP
MRP
t
t


P
MR

.
P
MP
MRP
L
L


L
MRP

---

84-rasm. Chekli mehnat daromadliligi grafigi
1
I chiziq raqobatlashgan iste`mol bozoridagi firmaning 
chizig`i (bu erda firma 
monopol hokimiyatga ega emas). II chiziq iste`mol bozorida monopol hokimiyatga ega 
bo`lganfirmaning 
chizig`i. Monopol hokimiyatga ega bo`lgan firma ko`proq mahsulot
sotish uchun tovar narxini tushirishi mumkin. Natijada 
bo`ladi va ishlab chiqarish hajmi 
oshishi bilan 
kamayib boradi. Demak, 
va 
chiziqlari pastga yotiq bo`lgani uchun 
chizig`i pastga tomon yotiq bo`ladi. Agar biz monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning 
mehnatni chekli daromadliligini monopol bo`lmagan firmaning mehnatni chekli daromadliligi 
bilan solishtirsak 
, 
bu erda 
-monopol hokimiyatga ega bo`lgan firmaning mehnatini chekli 
daromadliligi; 
-monopol hokimiyatga ega bo`lmagan raqobatlashuvchi firmaning mehnatini chekli 
daromadliligi. 
Bundan kelib chiqadiki, har qanday ish haqida iste`mol bozorida monopol hokimiyatga ega 
bo`lgan firma, monopol hokimiyatga ega bo`lmagan firmaga nisbatan kamroq ishchi yollaydi. 
Mehnatni chekli daromadliligi 
dan ishchilarni yollashda foydalanishi mumkin. Agar 
firma o`z foydasini maksimallashtiradigan bo`lsa, u ishchilarni yollashni mehnatni chekli 
daromadliligi ish haqiga teng bo`lgunga qadar davom ettiradi. 
, 
(3) 
bu erda 
-ish haqi. 
Agar 
bo`lsa, firma qo`shimcha ishchi kuchini yollab, o`z foydasini oshirishi 
mumkin. 
Ushbu shart quyidagi 85-rasmda ifodalangan. 
1
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-151 b.
L
MRP
L
MRP
P
MR

MR
MR
L
MP
L
MRP
P
L
L
L
M
L
MRP
P
MP
MR
MP
MRP





M
L
MRP
P
L
MRP
L
MRP
W
MRP
L

W
W
MRP
L

Xarajat
I 
II 
Ish vaqti 
(soatlarda) 

---

85-rasm. Raqobatlashgan mehnat bozorida mehnat narxining uning miqdoridan bog`liqligi.
2
Mehnatga bo`lgan talab 
chizig`i bilan ustma-ust tushadi. 
talab chizig`iga 
ko`ra, mehnat narxi pasaygan sari unga bo`lgan talab ham ortib boradi va aksincha. Mehnat 
bozorida ishchi kuchiga talab-bu firmalarning ishchi kuchiga talabidir. Taklif ishchilar tomonidan 
bo`ladi. 
Mehnat bozori raqobatlashgan bo`lgani uchun mehnat narxi bozor tomonidan shakllanadi va 
unga bozor sub`ektlari ta`sir qila olmaydi (raqobatlashgan iste`mol bozoridagi kabi). Bu barcha 
ishchilar qaysi firmada ishlashidan qat`iy nazar, bir xil ish haqi oladi va firmalar bu narxni 
oldindan berilgan narx sifatida qabul qiladilar. SHuning uchun ham alohida firma uchun mehnat 
resurslari taklif chizig`i gorizontal, ya`ni u absolyut elastik. 
Tarmoqbo`yichamehnatbozoriniko`ribchiqamiz. Umumiy bozor talabi tarmoqdagi firmalar 
talablari yig`indisi bilan aniqlanadi (86-rasm). 
86-rasm. Tarmoq mehnat bozori.
3
Umumiy taklif takliflar yig`indisidan iboratdir. 
2
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-152 b.
3
Salimov B.T., Muxitdinova U.S., Mustafakulov Sh.I., Salimov B.B. Mikroiqtisodiyot: Darslik-T.: O`zbekiston Yozuvchilar 
uyushmasi Adabiyot jamg`armasi nashriyoti, 2005-153 b.
,
L
D
L
MRP
L
D





i
L
TL
MRP
MRP
D




i
TL
MRC
S
S
TL
=

(MRC)
i
W
E
D
TL
=

(MRP)
i
W
e
L
e
L
Mehnat narxi, 
W
L(mehnat miqdori)
S
L
=MRC
E
MRP
L
=D

---

Buerda
-ishchiuchunsarflanadiganqo`shimchaxarajat, ya`ni, ishhaqi.