S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi
Yüklə 1,18 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Atov gaplar.
Eski o’zbek tilida atov gaplarning qo’llanish doirasi cheklangan. Ular, asosan, badiiy va didaktik asarlar tilida qo’llanib, asar sarlavhalarini tashkil etgan: Muhammad XoҐa beg sifatы (Muhabbatnoma). Hikāyat. SHe’r.(QR). Hozirgi o’zbek tilida atov gaplarning turli tiplari kelib chiqdi va qo’llanish doirasi kengaydi. Savol va topshiriqlar: 1. SHaxsi aniq gaplarni misollar asosida tushuntirib bering. 2. SHaxsi aniq gaplar bilan shaxsi noma’lum gaplarning qanday farqli tomonlari bor? 3. SHaxssiz gaplarga xos bo’lgan xususiyatlar nima? 16-ma’ruza Bog’langan qo’shma gaplar taraqqiyoti Reja: 1. Bog’langan qo’shma gaplar bo’yicha nazariy ma’lumot. 2. Qiyoslash munosabatini ifodalovchi bog’langan qo’shma gaplar. 3. Payt munosabatini iodalovchi bog’langan qo’shma gaplar. 71 4. Sabab-natija munosabatini ifodalovchi bog’langan qo’shma gaplar. Adabiyotlar: 1. Abdurahmonov G’. Tarixiy sintaksis.-T., 1974. 2. Щerbak A.M. Grammatika starouzbekskogo yazыka.-M.-L.,1962. 3. Serebrinnikov B.A., Gadjieva N.Z. Sravnitelno-istoricheskaya grammatika tyurkskix yazыkovyu Fonetika, morfologiya, sintaksis.-M., 1986. An’anaviy tilshunoslikda bog’langan qo’shma gaplarning ma’no jihatdan besh turi: 1) qiyoslash munosabati; 2) payt munosabati; 3) ayiruv munosabati; 4) sabab- natija munosabati; 5) izohlash munosabati sanab o’tiladi va har bir turning formal-grammatik tomoni tahlil qilinadi (O’zbek tili grammatikasi, 1976). S.Solixo’jaeva tadqiqotlarida esa bog’langan qo’shma gaplar orasidagi mazmuniy munosabatlar haqida fikr yuritiladi (Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo’jaeva S., 1992, 120-200). Rus tilshunosligida bog’langan qo’shma gaplar tarkibidagi bog’lovchilarning ishtirokiga ko’ra ikki guruhga ajratiladi: a) ochiq strukturali bog’langan qo’shma gaplar; b) yopiq strukturali bog’langan qo’shma gaplar (Beloshapkova V.A., 1967, 62-69). S.Solixo’jaeva tadqiqotlarida ham o’zbek tilidagi bog’langan qo’shma gaplar shu tamoyil asosida tahlil etiladi (Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo’jaeva S., 1992, 127). Alisher Navoiy nasriy asarlaridagi bir bosh bo’lakli bog’langan qo’shma gaplar tahlil etilganda, shu narsa ma’lum bo’ldiki, bunday gaplarni asosiy bog’lovchi vosita va biriktiruv bog’lovchisidir. Ma’lumki, va bog’lovchisi gapning uyushiq bo’laklarini ham, qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni ham bir-biriga bog’laydi. Hozirgi o’zbek tilida bu bog’lovchi bilan «qo’shma gap komponentlari sirasini davom ettirganda, birinchi va ikkinchi komponentni bog’lasa, keyingi komponent boshqa teng bog’lovchi orqali yoki intonatsiya orqali bog’lanadi. Boshqacha qilib aytganda, birinchi va ikkinchi komponentlarda bir teng bog’lovchi grammatik forma sifatida ishtirok etsa, qolgan komponentlar orasida boshqa bir teng bog’lovchi grammatik forma sifatida ishtirok etadi. Bu stilistik jihatdan ravonlikni ta’minlaydi» (Nurmonov A., Mahmudov N., Ahmedov A., Solixo’jaeva S., 1992, 127). Va bog’lovchisining semantik doirasi eski o’zbek tilida, shu jumladan, Alisher Navoiy asarlari tilida nisbatan ancha kengdir, u uyushiq bo’laklarda, ayniqsa qo’shma gap ko’chimidagi sodda gap kompenetlarinining turli mazmun munosbatlarini ifodalashda faol qatnashgan (Ashirboev S., 1990, 295-297). Alisher Navoiy asarlari tilida esa va bog’lovchisi takroran qo’llana beradi. Misol: Devanlar uchun fehrist bitib erdilәr va har birin mavsum bir ismg’a qыlыb erdilәr va bu ismg’a faqir bais bolg’anыnы dag’ы izhыr qыlыb erdilәr (XM 57). Fikrimizcha, bunga asosiy sabab va bog’lovchisining eski o’zbek tilida qo’llanish imkoniyatining kengligidir. Bu bog’lovchining Alisher Navoiy davrida 72 uyushiq bo’laklarni bog’lash bilan birgalikda yangi gapning boshlanishini ko’rsatuvchi ishora sifatida qo’llanishi G’.Abdurahmonov tomonidan tadqiq etilgan (Abduraxmonov G., 1960, 21) va bu fikr boshqa turkiyshunos olimlar tomonidan ham ma’qullangan (Mirzazoda., 1968, 97). Demak, aynan mana shu holat, ya’ni, va bog’lovchisining yangi gapning boshlanishini ko’rsatuvchi ishora sifatida ham qo’llanishi ochiq strukturali bog’langan qo’shma gaplarda sodda gaplarni istagancha davom ettirish imkonini bergan. Ikkinchidan, bu holatni bog’lovchi shakliy vositalarning mavqei u qadar muhim emasligi bilan ham izohlash mumkin. Sintaktik konstruksiyalar semantikasi haqida so’z yuritilganda modus va diktum atamalariga to’xtalib o’tish lozim. Modus va diktum gaplarning semantik xususiyatini belgilab beruvchi tushunchalar hisoblanadi. Bu tushunchalar rus tilshunoslari va o’zbek tilshunoslari tomonidan ham e’tirof etilgan. Ma’lumki, diktum gapda asosiy fikr-voqeaning ifodalovchisi sifatida tushunilsa, modus diktum voqeaning sub’ektiv interpretatsiyasi (CHeremisinaM.I., Kolosova T.A., 1987, 34) hisoblanadi. Modus va diktum sodda gaplarda ham, qo’shma gaplarda ham mavjud bo’ladi. Ayniqsa, qo’shma gaplarda ularning aktuallashuvi o’ziga xos bo’ladi. Ma’lumki, qo’shma gaplarda ikki yoki undan ortiq voqealar ifodalanadi. Mana shu voqealar semantik xususiyatiga ko’ra 2 xil bo’ladi: 1. Diktum voqea. 2. Modus voqea. Ergashgan qo’shma gaplardagi diktum va modus mazmunning ifodalanishi, ularning o’ziga xos xususiyatlari N.Mahmudovning tadqiqotlarida keng va atroflicha yoritilgan (Mahmudov N., Nurmonov A., 1995, 166-218). Bu xususda N.Mahmudov shunday yozadi: ―Bu o’rinda gap ma’nosidagi ikki xil tabiatli mazmunni farqlash kerak bo’ladi. Mazmuniy sintaksisning taraqqiyoti munosabati bilan, - deb yozadi V.A.Beloshapkova, - juda ko’p tilshunoslar tomonidan turli vaqtlarda aytilgan gap ma’nosida bir-biridan prinsipial farqlanuvchi ikki tur mazmun – borliqni aks ettiruvchi xolis mazmun va fikrlovchining ana shu borliqqa munosabatini aks ettiruvchi sub’ektiv mazmun qo’shilgan, degan fikr alohida dolzarblik kasb etadi‖. Va bog’lovchili qo’shma gaplarda turli mazmun munosabatlari ifodalangan. Ular quyidagilar: Yüklə 1,18 Mb. Dostları ilə paylaş:
|