S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

 
shakliy vositasi yordami bilan shakllanadi. Ma’lumki, 
chun
 
leksemasi 
hozirgi o’zbek tilidagi: 1) 
chunki, shu sababdan;
2) 
agar;
3) 
qachonki
 
ma’nolariga muvofiq keladi (Navoiy asarlarining qisqacha lug’ati, 1993, 319).
 
SHu sababli ham 
chun
 
leksemasi eski o’zbek tilida payt, sabab, shart ergash 
gaplarning bosh gapga bog’lanishini ta’minlovchi vositalardan biri sanalgan. 
CHun
 
ergash gapning tarkibida kelgan, ergash gapning predikati fe’lning analitik 
yoki sintetik shakllari bilan ifodalangan. Bunday gaplarda ham asosiy denotativ 
voqea ergash gapdagi voqeadan keyin sodir bo’ladi: 
CHun ta’zib shiddatыdыn 
hardыlar, ul majmu’dыn sudrab chыqardыlar
(MQ 38).
CHun atfal tashыdыn 
tuyar erdi, qachыb gulxang’a yuz qoyar erdi
(MQ 87).

SHu bilan birga, Alisher Navoiy asarlari tilida -

g’ach (-gәch,-qach,-kәch), -
r(-ur)da 
shakliy vositalari ham ergash gapni bosh gapga bog’lashda faol 
qo’llanganligini ko’ramiz. 
–g’ach (-gәch,-qach,-kәch)
 
shakliy vositasi bilan 
bog’langan qo’shma gaplarda asosiy denotativ voqea
 
ergash gapdagi voqea sodir 
bo’lgandan so’ng boshlanadi.
Misollar: 
Kayfiyatin ma’lum qыlg’ach, taskin taptыlar va Firuz Hurmuzg’a 
ta’n qыldыlar 
(TMA 234). 
Tafahhus qыlg’ach, ul ish kayfiyatin ma’lum qildi
(TMA 209). 
YUqorida ta’kidlanganidek, misollardan asosiy denotatlar 
(Taskin taptыlar va 
Firuz Hurmuzg’a ta’n qыldыlar – ul ish kayfiyatin ma’lum qыldы)
 
tobe denotativ 
voqealar 
(Kayfiyatin ma’lum qыlg’ach – Tafahhus qыlg’ach)
dan so’ng sodir 
bo’lmoqda. Ushbu payt munosabatini
–g’ach (-gәch, -qach, -kәch)
 
shakliy 
vositasining semantikasi reallashtirmoqda.
- r (ur)da
shakliy vositasi bilan bog’langan payt ergash gapli qo’shma gaplarda 
ergash gapdagi denotativ voqea bilan asosiy denotativ voqea bir paytda ro’y 
beradi, chunki, 
- r (ur)da
 
shakliy vositasining semantikasi ish-harakatining 

---

82 
tugallanmaganligini ifodalaydi: 
Vә qoshqun salurda, tepib axir qыldы
(TMA 
220).
 
Hozirgi o’zbek tilida bunday mazmunli qo’shma gaplarni bog’lashda
-
gan