S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi



Yüklə 1,18 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə66/67
tarix21.12.2023
ölçüsü1,18 Mb.
#187611
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   67
тарихий грамматика

yarmini berishlik
leksik birikmasi bilan 
barini berishlik
leksik 
birikmasi o’zaro qiyoslanmoqda.
Endi quyidagi misolni ko’raylik: 
Fasыqdыn haya tilama, zalimdыn vafa 
tilama 
(MQ 80). Ushbu gaplar 
fasiq – zolim, haya – vafa 
leksemalari munosabati 
orqali bog’langan. SHu o’rinda bir narsani aytib o’tish joiz. Ma’lumki, fosiq 
(yolg’on so’zlar aytuvchi, fisq-fasod gaplar qo’zg’ovchi), zolim (o’zgalarga zulm 
o’tkazuvchi) shaxslar salbiy xarakterli toifaga kiritiladi. Bu leksemalar 
hayo, vafo
leksemalari bilan semantik jihatdan bog’lana olmaydi. CHunki fosiq odamdan 
sharm-hayo, uyat, ibo, zolim insondan mehr-vafo kutib bo’lmaydi. Ularda bu 
kabi xususiyatlar bo’lmaydi. SHuning uchun ham mazkur gaplarning predikati 
inkor shaklda ifodalangan.
Quyidagi misolda ham xuddi shunday holatni kuzatish mumkin: 
Tame’din 
kәrәm tilama, gadadin dirәm tilama
(MQ 70). Ushbu misolda ham «
Tome’ – 


86 
ta’ma qiluvchi - gado
» leksemalari o’zaro qiyoslanmoqda. Tome’ – tamagirlar 
birovga ozgina yordami, foydasi tegsa, biror narsa talab qiladilar, har bir xatti-
harakatini pul, mol-dunyo bilan o’lchaydilar. Bunday shaxslar savob, odamiylik 
nuqtai nazaridan yaxshilik, sahovat qilish kerak, degan xayolni qilmaydilar, 
shuning uchun ulardan saxovat kutib bo’lmaydi. Gado esa tilanchilik bilan, 
birovlarning sadaqasi evaziga hayot kechiradi. Sadaqa so’rovchidan biror narsa 
so’rab bo’lmaydi. Ta’magir shaxslar qanchalik boy-badavlat bo’lmasin, 
insonlarga yordam ko’rsatmas ekan, ular gadodan ham battaroqdir. Lekin 
tome’
va 
gado
leksemalari unchalik bir-biriga yaqin tushunchalar emas. CHunki 
tome’
leksemasi salbiy toifadagi kishilarga nisbatan qo’llanadi, 
gado
leksemasida esa 
salbiylik semasi yo’q. Demak, avvalgi misolda bir-biriga yaqin tushunchalar 
(
fosiq – zolim
) munosabatga kirishgan bo’lsa, mazkur misolda semantik jihatdan 
turlicha leksemalar (
tome’ - gado
) munosabati ifodalangan.
Quyidagi misol shu jihatdan xarakterlidir: 
Mahallыda aytur sөzni asrama, 
aytmas sөz tegrәsigә yөlәmә 
(MQ 83). Mazkur misolda bir-biriga zid leksik 
birikmalar (
aytur so’z – aytmas so’z
) o’zaro qiyoslanmoqda. Demak, vaqti 
kelganda aytadigan so’zni aytish kerak, aytish kerak bo’lmagan so’zni umuman 
aytmaslik lozim.
Izohlash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplar.
Bunday 
qo’shma gaplar haqida fikr yuritar ekan, G’.Abdurahmonov shunday yozadi: 
Bog’lovchisiz qo’shma gaplarning ayrim turlarida qo’shma gaplarning 
tarkibidagi bir qismdan anglashilgan voqea, hodisa ikkinchi gapdan anglashilgan 
voqea, hodisaga bog’liq bo’ladi, bir qism ikkinchisini yoki uning tarkibidagi 
ayrim bo’laklarni izohlab, to’ldirib keladi. Bunday bog’lovchisiz qo’shma 
gapning tarkibidagi qismlar bir-biriga mazmunan bog’liq bo’lib, oralaridagi 
mazmun munosabati yaqin bo’ladi. Bog’lovchisiz qo’shma gaplarni tashkil etgan 
qismlar orasidagi murakkab mazmun munosabati ayniqsa izohlash munosabatida 
yaqqol ko’rinadi (Abdurahmonov G’., 1996, 143). Bu fikrlar juda o’rinli, albatta. 
Lekin murakkab mazmun munosabati faqat bunday tip gaplarda emas, umuman, 
har qanday qo’shma gaplarda ifodalanishi yuqorida misollar asosida aytib o’tildi.
Izohlash munosabatini ifodalovchi bog’lovchisiz qo’shma gaplarda quyidagi 
mazmun munosabatlari ifodalangan:
1. SHart-natija munosabati: 
Har kimgәki bir xizmat qыldың – on shiddatg’a 
muhayya turmaq kerәk 
(MQ 49). Ushbu misolda birinchi denotativ shart voqeani 
ifodalagan, ikkinchi denotatga semantik jihatdan tobe hisoblanadi. Bu gap 
–sa
shakliy vositali shart ergash gapli qo’shma gapga sinonim bo’la oladi. 
Har 
kimgәki bir xizmat qыldың – on shiddatg’a muhayya turmaq kerәk – har kimgәki 
bir xizmat qыlsaң, on shiddatg’a muhayya turmaq kerәk.
Xuddi shu holat ham 
sodda gaplarni bog’lovchi shakliy vositalar ikkilamchi ekanligini ko’rsatadi. 
Bunday gaplar haqida aytilgan quyidagi fikrlar ham mazkur mulohazamizni 
tasdiqlaydi: «Birinchi, ikkinchi, uchinchi, to’rtinchi va beshinchi qo’shma gap 
tarkibidagi sodda gaplar birikish munosabatini; oltinchi, ettinchi va sakkizinchi 
qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplar zidlov munosabatini ifodalovchi voqea-
hodisani bildirgan. SHuning uchun oldingi to’rtta qo’shma gap tarkibidagi sodda 
gaplar orasiga biriktiruv bog’lovchisini, keyingi uchta qo’shma gap orasiga 


87 
zidlov bog’lovchisini qo’yib ishlatish mumkin» (Asqarova M., Abdullaev Y., 
Omilxonova M., 1997, 151). Ergashgan qo’shma gaplar xususida ham shunday 
fikrlar aytiladi: «Keltirilgan misollarning birinchi, uchinchi va beshinchisida 
sabab mazmuni ifodalangani uchun 
chunki, shuning uchun
bog’ovchilarini 
qo’llab, sabab ergash gapli qo’shma gap hosil qilish mumkin. Ikkinchi va ettinchi 
gapda esa o’xshatish mazmuni ifodalanganidan 
go’yo
yordamchisini qo’llab, 
o’xshatish ergash gapli qo’shma gapni hosil qilish mumkin» (Asqarova M., 
Abdullaev Y., Omilxonova M., 1997, 172).
Demak, bog’lovchi vositalarini ishlatib ham, olib tashlab ham bog’lovchisiz 
qo’shma gaplarni qo’llash mumkin ekan, ularning gapdagi tutgan o’rni unchalik 
muhim emas.
2. Sabab-natija munosabati: 
Tiliң bilә kөңүlni bir tut, kөңli vә tili bir kishi 
aytqan sөzgә but
(MQ 163). Ushbu misolda birinchi denotat sabab voqeani 
ikkinchi denotat natija voqeani ifodalamoqda. Gaplarning o’zaro mazmuniy 
bog’lanishini 
til, kөңүl, bir
leksik elementlari ta’minlamoqda. Mazkur sodda 
gaplar orasiga ham 
chunki
shakliy vositasini qo’yish mumkin.
3. O’xshatish munosabati: 
Nafsni taqva riyazatы bilә zeridast qыldыlar – 
shaytannы zalыllыq bilә yergә past qыldыlar
(MQ 81). Misolda 
«Nafsni taqvo 
riyozati bila zeridast qilishlik»
«SHaytonni zalilliq bila erga past qilish»
ga 
o’xshatilmoqda. Denotatlar tarkibidagi leksik elementlar oppozitsiyasi (
nafsni – 
shaytonni

taqvo riyozat bila – zalilliq bila, zeridast qildilar – erga past qildilar

zich mazmuniy bog’lanishni ta’minlagan.


88 

Yüklə 1,18 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   59   60   61   62   63   64   65   66   67




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin