S. Ashirboev, I. Azimov O’zbek tilining tarixiy grammatikasi

Ega ergash gapli qo’shma gaplar. 
Ma’lumki, ega ergash gap bosh gapdagi 
olmosh bilan ifodalangan egani izohlab, to’ldirib keladi. Eski o’zbek tilida ega 
ergash gap bosh gapga quyidagicha bog’langan: 
1.
Hozirgi o’zbek tilidagidek, fe’lning shart mayli formasi yordamida: 
Har 
kim padshah bolsa, yana yaңы xazana yыg’maq kerәk (BN). Har kishi 
tүrkichә aytsa, bir ayag’ ichsүn (BN). 

---

77 
2.
–r(-ar,-әr,-ur,-үr) 
affiksli sifatdosh formasi yordamida: 
Ul chin sөzni 
yalg’ang’a qatar, durrы saminnы najasatqa atar (Navoiy MQ).
3.
Fe’lning aniqlik mayli formasi yordamida: 
Har kishi kim tiriklik 
manzыlыg’a kelibtүr, axыr dunya g’amxanasыdыn kechkүsidүr (BN).
4.
–ke,-kim
bog’lovchisi orqali: 
Sөңrә ma’lum boldы kim, mujavыrlarnың 
tazvыrы ekәndүr (BN).
Eski o’zbek tilida ham ega ergash gap bosh gapda ifodalanmagan egani 
izohlab kelgan: 
Har kimke vafa qыlsa, vafa tapqusыdur//Har kimke jafa qыlsa, 
jafa tapqusыdur (BN) 
Kesim ergash gapli qo’shma gaplar.
Kesim ergash gap bosh gapning olmosh 
orqali ifodalangan kesimini izohlab, bosh gapga hozirgi o’zbek tilidagidek, -
ke,-
kim
bog’lovchisi orqali bog’langan. Bosh gapning kesimi vazifasida hozirgi 
o’zbek tilida 
shu
olmoshi keladi. Eski o’zbek tilida esa ko’proq 
bu, bular, ul 
ko’rsatish olmoshlari qo’llangan. Misollar: 
Himmatы vә g’arazы ul edikim, ul 
ishni kamalg’a tegүrgәy (BN). Umid andaqdurkim, ushbu kүn taң-la 
Xisravshahnың jami’ navkar vә savdarы kelib, padshah qullug’ыn qabul 
qыlg’aylar (BN). 
To’ldiruvchi ergash gapli qo’shma gaplar.
Ma’lumki, to’ldiruvchi ergash 
gaplar bosh gaplardagi to’ldiruvchi sintaktik vaziyatidagi leksemaning ma’nosini 
to’ldirib keladi va bosh gapga 
–ki // -kim
shakliy vositasi orqali bog’lanadi: A
qibat 
aңa qarar taptы kim, saltanat tajыn ikki ach arslan arasida qoyg’aylar
( Navoiy 
TMA ). 
Ish aңa yetti kim, bizniң el xandaq yaqasыg’acha barыb, qul vә dadak 
keltүrүrlәr edi (BN). 
Hozirgi o’zbek tilida to’ldiruvchi ergash gaplar bosh gapga fe’lning shart 
mayli shakli, 
deb
yordamchisi, 
-mi,-chi, -ku
yuklamalari va 
–ki 
bog’lovchisi 
yordamida bog’lanadi. Eski o’zbek tilida esa asosan 
–ke,-kim
vositasida 
bog’langan. 
Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar
. 
Ma’lumki, aniqlovchi ergash gap 
bosh gapdagi aniqlovchi vazifasida qo’llangan, ayrim so’zlarning ma’nosini 
konkretlashtirib keladi yoki bosh gapdagi predmetning aniqlovchisi vazifasini 
bajaradi. Aniqlovchi ergash gap ko’pincha bosh gapdagi predmet belgisini uning 
harakati yoki holatiga ko’ra aniqlaydi. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi ot 
orqali ifodalangan turli bo’laklarni izohlab keladi.
Aniqlovchi ergash gapning tarixiy taraqqiyotiga nazar tashlasak, uni uzoq 
tarixga ega ekanini ko’ramiz. Aniqlovchi ergash gapli qo’shma gaplar qadimgi 
turkiy tilda, shuningdek, eski o’zbek tilida ham keng qo’llangan. 
Hozirgi o’zbek tilida aniqlovchi ergash gaplar bosh gapga 
–ki
bog’lovchisi 
hamda shart mayli formasi yordamida bog’lanadi. Eski o’zbek tilida ham 
shunday holni kuzatish mumkin: 
Haja falang’a dag’ы hukm bolsa kim, alar 
ishidin xabardar bolub, alarg’a madadkarlыg’ыda taqsir qыlmasa
(Navoiy 
MSH ). 
Sudurg’a hukm bolsa kim, vilayat avqafыdыn xabardar bolsalar
(Navoiy 
MSH). 
Andaq rivayat qыldыlar kim, chumchuq bezgәk bolg’andur (BN)
 

Ba’zan aniqlanayotgan bo’lak shaklan ifodalanmasligi ham mumkin. Lekin 
mazmunan u to’liq anglashinaveradi: 
Andoq eshitildikim, Astrobodda olamdin 
o’tubtur
(Navoiy MN). Mazkur misolda bosh gap tarkibidagi aniqlanayotgan 

---

78 
bo’lak 
(xabar)
shaklan ifodalanmagan. Aniqlovchi ergash gap bosh gapdagi 
aynan ana shu ifodalanmagan sub’ektni aniqlab, izohlab kelgan. Implitsit sub’ekt 
andoq
havola bo’lagi orqali anglashilib turibdi. 
Sabab ergash gapli qo’shma gaplar.
Bunday gaplarning mazmuni sabab 
munosabatidan iborat. Ergash gap sabab voqeani, bosh gap undan kelib 
chiqadigan natijani ifodalaydi. Bunday ergash gaplarda sodda gaplarning 
semantik munosabatida 
ul jihattin, bu jihattin
 
leksik birikmalarining semantikasi 
muhim ahamiyatga ega. Bu vositalar bosh gapning boshida kelib, sabab holi 
semantik vaziyatini egallaydi. Sabab voqea ana shu vositalar yordamida natija 
voqeaning ichiga kiradi. Sabab voqea, ya’ni, shart ergash gap oldin, undan so’ng 
bosh gap keladi. CHunki sabab voqea ifodalangandan so’ng 
ul jihattin, bu 
jihattin
 
vositalari bilan asosiy denotatning yuzaga chiqish sababi izohlanadi. 
SHuning uchun ergash gapning bosh gapdan oldin o’rinlashuvi mantiqan to’g’ri. 
Misollar: 
Bard lafzыdыn achchыg’ы kelүr erdi, bu jihattыn aңa tashvish 
berүrlәr erdi
(Navoiy MN).
CHun sizniң tabug’ыңыzda davlatxahlыg’ sөzini 
ayturg’a ma’murmen, ul jihattыn gustahlыg’ bilә arzadasht bitildi
(Navoiy MSH 
).