A. A. Ibragimov, V. U. Xo’jayev, O. M. Nazarov bioorganik kimyo

6-Bob. Quyi molekulyar bioregulyatorlar haqida tushuncha. 
6.1.Xomashyodan ajratib olish usullari. 
Reja: 
1.
Quyi molekulyar bioregulyatorlarning asosiy sinflari. 
2.
Tabiiy birikmalarni kimyoviy tuzilishi va bajaradigan vazifalari. 
3.
Tabiiy birikmalarni xomashyodan ajratib olishning kompleks va 
alohida usullari. 
Tayanch iboralar
:
fenol hosilalari, alkaloidlar, terpenlar, 
steroidlar, vitaminlar, antibiotiklar, feromonlar, yuvenil gormonlar, 
prostaglandinlar 
va 
tromboksanlar, 
o’stiruvchi 
moddalar, 
pestitsidlar, gormonal boshqarish, informatsiya tashish, himoya 
qilish, kislorod tashish vazifalari, ishqoriy muhit, kislotali muhit, 
alohida va birgalikda ajratib olish. 
 * Muammoli vaziyat
: Bir xomashyo tarkibida bo’lgan yurak
xastaligini davolovchi indol guruhiga mansub alkaloid va steroid 
tuzilishiga ega bo’lgan birikmani eng samarali ajratib olish
usul(lar)ini tahlil qilib bering.
Quyi molekulyar bioregulyatorlar 
deb odatda kichik 
molekulyar massaga ega bo’lgan tirik organizm faoliyatida muhim rol 
o’ynaydigan 
tabiiy 
birikmalarga 
aytadilar
. Ular ko’proq 
o’simliklarda, lekin hayvon organizmi va zamburug’larda ham
sezilarli darajada uchraydilar.
Tabiiy birikmalar asosan quyidagi 
sinflarga bo’linadi
: fenol 
hosilalari, alkaloidlar, terpenlar, steroidlar, vitaminlar, antibiotiklar, 
feromonlar, yuvenil gormonlar, prostaglandinlar va tromboksanlar, 
o’stiruvchi moddalar. 
Tabiiy birikmalarning ayrim sinflari kimyoviy tuzilishiga 
ko’ra sinflanadi.

---

165 
Boshqalari esa tarixiy nomga yoki fiziologik ta’siriga asosan 
guruhlanishi mumkin.
Kimyoviy tuzilishiga ko’ra quyidagilar sinflanadi: fenollar, 
terpenlar, steroidlar. Fenollar tuzilishi haqida organik kimyo kursidan 
yetarli ma’lum otga ega bo’linadi.
Terpenlar qatoriga izopren birligi tutuvchi birikmalar kiritiladi. 
Steroid turkumiga siklopentanopergidrofenantren skeleti tutgan
moddalar kiritiladi. 
Alkaloidlar sinfi “al qali” arabcha so’zidan fanga kirib kelgan 
va ishqoriy ma’noni bildiradi. Kimyoviy tuzilish nuqtai nazaridan 
ular turli bo’ladi, lekin, barchasi azot tutgan fiziologik faollikka ega 
bo’lgan tabiiy asoslardirlar. Yuqorida sanab o’tilgan tabiiy 
birikmalarning qolgan sinflarining nomlari ularning fiziologik 
faolligiga bog’liq ravishda ishlatiladi.
Tabiiy birikmalarni tirik organizmda bajaradigan vazifalari 
turlicha. Bundan tashqari, ularning inson tomonidan aniqlangan va 
tibbiyotga kashf qilingan xossalari ham ma’lum . 
Steroid birikmalar ichida jinsiy gormonlar, buyrak usti bezi 
gormonlari(kortikoidlar), hasharotlarning metamorfoz gormonlari,
yurak glikozidlari, ko’pik hosil qiluvchi moddalar. 
Alkaloidlarning barcha funktsiyalari hali to’liq aniqlanmagan. 
Ular kislorod tashuvchi, oksidlanish-qaytarilish jarayonlarida ishtirok 
etuvchi, himoya qiluvchi, ayrim guruhlari kofermentlar tarkibiga 
kiruvchi vazifalarni bajaradilar. Ko’p guruh birikmalarining fiziologik 
faolligi ularning nomida aks ettirilgan: vitamin, antibiotik va hokazo.
Tabiiy birikmalarni xomashyodan ajratib olish uchun turli 
usullar ishlab chiqarilgan. Ularni ikkita katta guruhga sinflash 
mumkin.
1.
Ma’lum sinf moddalarni maqsadli olish uchun