Canlı sistemlərdə mexaniki hərəkətin qanunları haqqında elmdir. Ġdman biomexanikası idman texnikasının

Daxili qüvvə -
Bədənin daxilində yerləĢən qüvvədir və ya bədənin ayrı-ayrı nöqtələri 
və hissələri arasındakı bir-birinə qarĢılıqlı təsir edən qüvvədir. Ġnsanın daxili 
qüvvələrinə əzələ qüvvəsi, reaksiya qüvvələri (dayaq reaksiyası və bədən hissələrinin 
ətalət qüvvələri), əzələ və bağların dartma qüvvəsi və s. aiddir.

---

Göstərdik ki, əzələ qüvvəsi daxili qüvvədir, yalnız bu qüvvə ilə mexanikanın 1-ci 
qanunu göstərir ki, hərəkət- yerləĢdirmə ilə əldə edilməz. Hərəkət üçün 
mütləq xarici qüvvələrin təsiri lazımdır, yəni insanın baĢqa cisimlərlə əlaqəsi 
olmalıdır. Əks halda o, nə yeriyə, nə qaça bilər, nə də fəzada yerini dəyiĢə 
bilər.
Qeyd etmək lazımdır ki, xarici və daxili qüvvə anlayıĢları nisbidir. Hər bir qüvvə 
eyni zamanda həm daxilidir, həm də xaricidir. Məsələn, ağırlıq qüvvəsi, dayaq 
reaksiyası hava və maye mühitin müqaviməti insan üçün xarici 
qüvvələrdir, ancaq yer kürəsi üçün daxili qüvvədir. Onlar insanın vəziyyətini 
və hərəkətini dəyiĢdirir, lakin yer kürəsinin öz oxu ətrafında hərlənməyə və 
günəĢ ətrafında hərəkətinə təsir edə bilirlər.
GərginləĢmiĢ əzələnin dartma qüvvəsi bağlandığı sümüklər üçün xarici qüvvədir. 
Ancaq insan üçün daxili qüvvə sayılır, çünki bu qüvvə insan orqanizminin 
hissələri arasında təsir edir.
Hərəkət aparatının daxili qüvvələri fəal və qeyri fəal ola bilər. əzələnin oyanması 
nəticəsində əmələ gələn əzələnin dartma qüvvəsi fəal qüvvə sayılır. Əzələ və 
birləĢdirilmiĢ toxumaların elastiklik və sürtünmə qüvvələri 
əzələlərdə, sümüklərdə, bağlarda, oynaqlarda və s. qeyri-fəal qüvvə sayılır. 
Qeyri-
fəal qüvvələrin hərəkət aparatının vəzifəsində böyük əhəmiyyəti var. 
Onlar xarici qüvvələrə əks təsir göstərərək, əzələnin fəal qüvvələr altında
oynaqlarda istiqamətli hərəkətin mümkün olmasını təmin edirlər.

---

5.4 Hərəkət əməliyyatlarının bioenerjisi
Ġnsan hərəkətləri zamanı ona qüvvə təsir edərək iĢ görür və bədən hissələrinin 
sürətini və vəziyyətini dəyiĢdirir ki, buda enerjinin dəyiĢilməsinə səbəb olur. 
Qüvvənin iĢi – bu qüvvə təsiri altında cismin yerdəyiĢməsini göstərən ölçüdür. 
Əgər qüvvə hərəkətin istiqamətinə uyğundursa, o zaman hərəkət edən cismin 
enerjisini artırır. Əksinə, qüvvə hərəkətin istiqamətinə əksdirsə, onda hərəkət 
edən cismin enerjisi azalır. 
Enerji biomexaniki sistemin iĢ qabiliyyəti üçün bir ehtiyyat mənbəyidir. Onun bir 
neçə növü vardır: 
Kimyəvi enerji – mərkəzi sinir sistemindən gələn impuls əzələdə oyanma prosesi 
yaratdıqda, burada olan kimyəvi maddələr parçalanır və kimyəvi enerji əmələ 
gəlir.
Kimyəvi enerji gərginləĢən əzələnin potensial mexaniki enerjisinə çevrilir və 
yayılmıĢ istilik enerjisi əmələ gəlir ki, bunun da nəticəsində hərəkət əldə edilir.

---

Hərəkətlərdə istifadə olan enerjinin digər növləri:
Mexaniki enerji yerdəyiĢmədə və qarĢılıqlı təsirdə meydana çıxır.
Cismin kinetik enerjisini onun mexaniki hərəkətinin enerjisi olub, iĢ görmək imkanını 
müəyyən edir.
Cismin potensial enerjisi onun vəziyyətinin enerjisi olub, cisimlərin və ya onların 
hissələrinin nisbi olaraq qarĢılıqlı yerləĢməsi və qarĢılıqlı təsirinin xarakterindən 
asılıdır.
Beləliklə, insanın hərəkətlərində hərəkətin bir növü baĢqa növə keçdikdə materiyanın 
hərəkətinin ölçüsü olan enerji də bir növdən baĢqa növə keçir.
Enerjinin bütün dəyiĢmələrində onun çox hissəsi istilik enerjisinə çevrilir və yayılır. Lakin 
mexaniki enerji istilik enerjisinə çevrilərək mexaniki iĢ prosesində itir, mexaniki 
enerjinin təxminən ¼ mexaniki iĢə sərf olunur. 
5.5 
Hərəkətetdirici keyfiyyətlərin biomexanikası
Hər bir insan müəyyən hərəkətedici imkanlara malikdir. Məsələn, yük qaldırma, müəyyən 
vaxt ərzində neçə metr qaçmaq və s. Ġnsanın bütün hərəkət etmək imkanlarına birlikdə 
motorika deyilir. Ġnsanın hərkət etmək imkanları təbii ki, müxtəlifdir. Hətta bir 
hərəkətdə, məsələn, qaçıĢda, üzgüçülükdə müxtələf hərəkət tapĢırıqları bir-birindən 
keyfiyyətcə fərqlənə bilərlər (qaçıĢ 200m və 400m və s.).

---

Əzələ qüvvəsi, sürət-cəldlik, davamlılıq kimi hərəkətetdirici keyfiyyətlərin ölçüsü qüvvə, 
sürət və hərəkətin davametmə müddətidir.
Qüvvə, sürət və vaxt bir-birilə müəyyən münasibətdə olurlar. Bu münasibət müxtəlif 
hərəkət tapĢırıqlarında müxtəlifdir.
5.6 Qüvvə keyfiyyətinin biomexaniki xarakteristikası
Biomexanikada insanın təsir qüvvəsi, onun bədəninin iĢçi nöqtələri ilə baĢqa xarici 
cisimlərə mexaniki təsirinin ölçüsüdür. Məsələn, dayağa təsir qüvvəsi, ayaq 
dinamometrinin dəstəsi vasitəsilə dartma qüvvəsi və s. Ġnsnın təsir qüvvəsinin də 
baĢqa qüvvələr kimi istiqaməti, miqdarı və tətbiq nöqtəsi müəyyən edilir.
Qüvvə keyfiyyətləri bu və digər insanın maksimum miqdarda göstərdiyi təsir qüvvəsi ilə 
xarakterizə olunur.
”Qüvvə keyfiyyəti” anlayıĢı əvəzinə “əzələ qüvvəsi”, “qüvvə imkanları”,“qüvvə bacarıqı” 
kimi terminlər istifadə olunur.

---

5.Ġnsan bədəninin ümumi ağırlıq mərkəzi(davam)
5.6 Qüvvə keyfiyyətinin biomexaniki xarakteristikası
Ġnsanın təsir qüvvəsi bilavasitə əzələnin dartma qüvvəsindən asılıdır, yəni o 
qüvvədən, hansı ilə ki, ayrı-ayrı əzəzlələr sümük lingi, qolları dartırlar. Lakin bu və ya 
digər əzələnin gərilməsinə təsir qüvvəsi arasında bir mənada uyğunluq yoxdur. Bu 
onunla izah olunur ki, əvvəla hər hansı bir hərərkət böyük əzələlərin birgə fəallıqının 
nəticəsidir. Ġkincisi, oynaq bucağının dəyiĢilməsilə əzələnin dartma qüvvəsinin Ģəraiti 
də xüsusən, əzələ dartmasının çiyin qüvvəsi dəyiĢilir. Ona görə də əzələ 
biodinamikasının qanunauyğunluqları insanın hərəkətlərində daha mürəkkəb surətdə 
özünü göstərir. Bundan baĢqa, təsir qüvvəsinin meydana çıxmasına fizioloji və 
psixoloji faktorlar həlledici təsir göstərirlər.
Insanın təsir qüvvəsi hərəkət edən bədən hissələrinin sürətindən və hərəkətin 
istiqamətindən asılıdır.

---

“Təsir qüvvəsi”- hərəkətin istiqaməti asılılıqına aid misallar: Yüksək hündürlükdən yerə 
enmədə göstərilən təsir qüvvəsi, idmançının təkanda göstərdiyi qüvvədən çoxdur. Çox 
hallarda təsir qüvvəsinin maksimum miqdarı elə hərəkətin tabe olan fazalarında özünü 
göstərir. Təsir qüvvəsi tabe olan rejimdə sürətdən asılıdır. Fəal əzələnin gərginliyi nə 
qədər tez baĢ verirsə, o qədər də çox onlar qüvvə tətbiq etmiĢ olurlar.
Ġnsanın təsir qüvvəsi onun bədən vəziyyətindən asılıdır. Bu asılılıqı aĢaqıdakı əsas 
səbəblər müəyyən edir.
1. Oynaqın vəziyyətinin dəyiĢilməsi ilə əzələ uzunluqu dəyiĢilir. Əzələnin göstərdiyi qüvvə 
isə onun uznluqundan asılıdır.Əzələnin ən çox qısalması vaxtı əzələ gərginliyinin 
miqdarının ən az olmasına səbəb olur.
2. Fırlanma oxuna nisbətən əzələ dartmasında çiyin qüvvəsinin dəyiĢilməsi onu göstərir 
ki, hər hansı bir oynaqlı hərkətlərdə oynaq bucağı ilə maksimum təsir qüvvəsi 
arasında müəyyən asılılıq vardır. Nə vaxt ki, hərəkətdə çoxoynaqlı əzələlər iĢtirk edir 
(idmanda çox hallarda belə olur) vəziyyət mürəkkəbləĢir, beləki bu əzələlərin uzunluqu 
qonĢu oynaqların vəziyyətindən asılı olur.Məsələn, diz oynaqının bükülməsində 
maksimum təsirqüvvəsi yalnız bu oynaqdakı bucaqdan yox, həm də bud-çanaq 
oynağındakı bucaqından asılıdır.

---

MəĢqçilər yaxĢı bilməlidirlər ki, yarıĢlarda idmançının təsir qüvvəsi onun bədəninin 
müxtəlif vəziyyətlərində necə dəyiĢilir.Bunu bilmədən texnikanın ən yaxĢı 
variantını tapmaq olmaz.
Bu və ya digər məĢğələlərin yerinə yetirilməsində hnsı əzələ və onun nə dərəcədə 
iĢtirak etdiyini tətin etmək üçün elektromioqraflar vasitəsilə onun elektrik fəallıqı 
qeyd olunur.Hal-
hazırda bir çox idman növlərində həm yarıĢ, həm də xüsusi 
məĢğələlərin yerinə yetirilməsində əzlə fəallağının “elektromioqrafik kartası” 
tərtib edilmiĢdir.
5.7 Sürət keyfiyyətinin biomexaniki xarakteristikası 
Ġnsan üçün sürət keyfiyyəti hazırki Ģərait üçün ayrılmıĢ vaxtda hərəkət əməliyyatlarını 
etmək bacarığı ilə xarakterizə olunur. Bu zaman güman edilir ki, tazpĢırığın 
yerinə yetirilməsi uzun müddət davam etmir və yorğunluq baĢ vermir.
Sürət keyfiyyətinin meydana çıxmasının 3 əsas növü qeyd edilir:

Tək hərəkətin sürəti (kiçik xarici müqavimətlərdə)

Hərəkətlərin sıxlığı

Reaksiyanın latent vaxtı

---

Müxtəlif insanlarda bu göstəricilər arasında qarĢılıqlı münasibət çox azdır. Məsələn, cəld 
reksiyaya malik insan hərəkətlərdə nisbətən yavaĢ olur və əksinə. Odur 
ki, deyirlər, sürət keyfiyyətinin müxtəlif növlüyünə nisbətən bir-birindən asılı deyildir.
Praktikada adətən sürət keyfiyyətləri kompleks surətdə baĢ verir. Məsələn, sprint 
qaçıĢında nəticə startdakı reaksiya vaxtından, ayrı-ayrı hərəkətlərin sürətindən ( 
təkan, budun dayaqsız fazaya keçirilməsi) və addımın sıxlığından asılıdır. Bu 
mürəkkəbsaziĢli hərəkətdə əldə edilmiĢ sürət təkcə idmançının cəldlik 
keyfiyyətlərindənasılı deyildir, o həm də baĢqa səbəblərdən asılıdır. Məsələn, qaçıĢın 
sürəti addımın uzunluğundan, addımın uzunluğu isə öz növbəsində qaçıĢın 
uzunluqundan, təkan qüvvəsi və texnikasından asılıdır.
Tsiklik xarakterli hərəkətlərdə yerdəyiĢmənin sürəti bilavasitə hərəkətlərin sıxlığı və V 
tsikldə keçilə bilən məsafə ilə (addımın uzunluqu) təyin edilir. V=FL. Burada V-
sürət, F-sıxlıq, L-addımın uzunluqudur.

---

Ġdman dərəcəsinin artması ilə ( bununla bərabər yerdəyiĢmənin sürətinin artması ilə) 
yerdəyiĢmənin sürətini təyin edən hər iki komponent (hərəkətlərin sıxlığı, addımın 
uzunluğu) də artır. Lakin müxtəlif idman növlərində eyni deyildir. Məsələn, konkidə 
qaçıĢ hərəkətində addımın uzunluqunun artmasının böyük əhəmiyyəti 
var, üzgüçülükdə isə hər iki komponent təxminən eyni dərəcədə əhəmiyyətlidir.
YerdəyiĢmədə eyni maksimal sürətə malik olan idmançılarda addımın uzunluqunda və 
sıxlığında da fərqlər ola bilər.
Hərəkət reaksiyalarında əsasən 3 faza ayırd edilir:
Siqnalın baĢlanma momentindən əzələ fəallığının ilk əlamətlərinə qədər olan vaxt 
(müvafiq əzələ qruplarının baĢ verən elektrik fəallığını elektromioqraflarda qeyd 
olunur.
Əzələnin elektrik fəallığının baĢlanmasından hərəkətin baĢlanğıcına qədər. Bu faza sabit 
olub 25-
60ms bərabər olur.
Hərəkətin baĢlanğıcından onun sonuna qədər, məsələn, topa vurulan zərbəyə qədər.

---

I və II fazalar təsirdə bulunmasının latent vxtının əmələ gətirirlər. Ġdman ustalığının 
artması ilə I və III fazaların davamiyyəti azalır.
5.8 Davamlılığın biomexaniki xüsusiyyəti və onun ölçülmə üsulları
Müxtəlif insanlar hərəkət tapĢırığını yerinə yetirdikdə, onlarda yrqunluq əlaməti müxtəlif 
vaxtlarda baĢ verir. Buna səbəb, görünür bu insanlarda davamlılıq dərəcəsinin 
müxtəlif olmasıdır.
Davamlılıq yorğunluqa qarĢı durmaq bacarığına deyilir. Yorğunluq iĢ prosesində iĢ görmə 
qabiliyyətini müvəqqəti azalması deməkdir.
Məlumdur ki, yorğunluğun bir neçə əsas tipləri vardır: əqli, emosional, fiziki və 
s.Biomexanikada yalnız fiziki yorğunluqdan danıĢılır.
Əzələ iĢində əmələ gələn yorğunluq 2 faza keçirir:
Yorğunluğun əvəzverici fazası – bu zaman çətinliklərin meydana çıxmasına baxmayaraq, 
idmanı hərəkət tapĢırığının süətini (məsələn, üzgüçünün sürəti) əvvəlki səviyyədə 
sxlamağa çalıĢır.
Yorğunluğun əvəzverməyici fazası – bu fazada idmançı bütün səylərə, çalıĢmalara 
baxmayaraq, yerinə yetirilən tapĢırığın mütləq sürətini saxlaya bilmir.

---

Bərabər Ģəraitlərdə davamlılığı çox olan insanlarda yorğunluğun I fazası kimi II 
fazası da gec baĢ verir. Davamlılığın əsas ölçüsü o müddət sayılır ki, bu vaxt 
ərzində insan hərəkət tapĢırıqın sürətini, intensivliyini saxlamaqı bacarsın.
Misal: 2 
idmançı biri 800m 2 dəq 10san, digəri isə 2 dəq 12 san qaçır.Aydındır 
ki, I idmançı daha davamlıdır, nəinki II idmançı. Deməli sürət ehtiyatı nə 
qədər azdırsa, davamlılıq bir o qədər çoxdur.
Ġdman dərəcəsi artdıqca, sürət sürət ehtiyyatı bir qanun olaraq 
azalır.Məsələn, 400m qaçan dünyanın qüvvəti idmançılarında sürət 0.9-1.0 
saniyəyə bərabər olur.Yeni qaçmaqa baĢlayanlarda isə 2-2.5 saniyəyə 
bərabərdir.
Tsiklik xarakterli idman növlərində məĢqçilər bilməlidirlər ki, müxtəlif dərəcəli 
idmançılarda müxtəlif məsafələrdə sürət ehtiyyatı göstəriciləri nəyə 
bərabərdir. Bu anlara öz Ģagirdlərinin hazırlanmasında zəif tərəfləri 
aydınlaĢdırmaqa kömək edər və xüsusən görər ki, onlara hansı keyfiyyət 
geridə qalır, sürət yoxsa davamlılıq.

---

5. Ġnsan bədəninin ümumi ağırlıq mərkəzi ( davam)
5.9 Hərəkətlərin strukturu (quruluĢu) və onların idarəetmə sistemi
Ġnsan texnikası- hərəkətlərin çoxluğu ilə yerinə yetirilir. Burada son məqsəd 
yüksək idman nəticəsini əldə etməkdir. Ona görə də bu hərəkətlər 
məqsədəuyğun olub, bütöv hərəkət sisitemində birləĢirlər. Demək, hərəkət 
sistemi 
– bir-birinə qarĢılıqlı təsir edən müxtəlif tərkib hissələrinin müəyyən 
qaydada qanunauyğun olaraq vahid tam birləĢməsi deməkdir. Sistemin 
növləri aĢağıdakılardır:
Ġnsanın hərəkət aparatının 200-dən çox sümüklər, 600-dən çox əzələlər vardır ki, 
bunlar hərəkətin bir sistemini təĢkil edir.
Hərəkətlərin yerinə yetirilməsi prosesləri sistemidir. BaĢqa sözlə, orqanizmin 
üzvlər sistemində gedən proseslər bir sistemində birləĢirlər. Biomexanikada, 
xüsusən, hərəkətlər sistemini və onları idarəetmə sistemini öyrənir.

---

---

Xassələr sistemidir, yəni hərəkət üzvləri sistemi və hərəkətlərin özləri xassələrə 
malikdir.( Məsələn, əzələlərin elastikliyi, yapıĢqanlığı, sürüĢkənliyi, 
hərəkətlərin bütövlüyü və fazalara ayrılması) Bu xassələr bir-birilə əlaqədar 
olub, bir-
birindən asılıdır.
münasibətlər sistemidir – həm hərəkətlərdə, həm də onların idarə edilməsinə 
münasibətlər bir-birilə əlaqədardır ki, bu münasibətlər də bir sistemdə 
birləĢirlər.
Beləliklə, insanın hərəkətləri bütöv, dinamik və proseslərin mürəkkəb sistemi 
kimi təsəvvür edilir.
5.10 Hərəkət sisteminin tərkibi
Məlumdur ki, insan bədəni və onun ayrı-ayrı hissələri sahə və vaxt ərzində 
hərəkət edir.Odur ki, hərəkətlər sistemində onun elementləri də sahə və vaxt 
elementlərindən ibarət olur.
Hərəkət sisteminin sahə elementləri – oynaq hərəkətləridir.

---

Ġdman hərəkətlərində bir oynaqda deyil, bir neçə oynaqlarda hərəkətlər birləĢmiĢ 
kompleks Ģəklində təsadüf edilir. Məsələn, qıçın bütün oynaqlarında eyni 
zamanda itələmə hərəkəti və ardıcıl hərəkətlər baĢ verir.Bu cür sahə 
kompleks elementlərinə qaçıĢ və xizək yeriĢində qolların, qıçların, bədənin 
hərəkətləri də misal ola bilər.
Hərəkət sisteminin vaxt elementləri hərəkətlərin fazalarıdır. Faza – hərəkət 
sisteminin bir hissəsi olub, hərəkətlərin xarakterikdə əhəmiyyətli dəyiĢiklik baĢ 
verənə qədər davam edir. Hərəkətlərdə baĢ verən dəyiĢilmə momenti 2 faza 
arasında sarhəd kimi qəbul edilir. Fazalar üumi xüsusiyyətə malikdirlərsə 
onlar periodu yəni dövrləri təĢkil edirlər.( Məsələn, qaçıĢda daya periodu və 
uçuĢ periodu) Periodlardan hərəkətlərin təĢkili (təkrar olunmaları) məsələn, 
yeriĢdə, qaçıĢda, üzgüçülükdə və I aktlılığı əmələ gəlir ( tullanma, yadro 
atma).

---

5.11 Hərəkət sisteminin strukturu
Hərəkət sisteminin təkmilləĢməsi üçün yalnız sistemin tərkibini bilmək kifayət deyil, həm 
də onun strukturlarını müəyyən etmək lazımdır.
Sistemin strukturası sistemini elementlərin bir-birinə qarĢılıqlı təsirinin 
qanunauyğunluqlarını təyin edir. Struktura, sisteminin daxili proseslərinin
gediĢini, onu əhatə edən xarici mühitlə qarĢılıqlı təsirini, yeni xassələrin meydana 
çıxmasını və bununla da sistemin inkiĢakının mümkünlüyünü müəyyən edir.
Sistemin daxilindəki hərəkətlər sahə və vaxt münasibətləri lə birləĢmiĢ olurlar. 
Bu, qarĢılıqlı təsirin nəticələridir.
Qeyd etmək lazımdır ki, hərəkətlər müəyyən xarici Ģəraitdə yerinə yetirilir. Bu hərəkətlərə 
həm xarici qüvvələr təsir edir, həm də idmançı öz hərəkətlərində xarici qüvvələrə təsir 
edir.
Bu
əlaqə və münasibətlər qanunauyğundurlar və qanuna uyğun olaraq da dəyiĢirlər.

---

Hərəkət sisteminin elementlerin birləĢərək yeni xassələr əldə edirlər. Məsələn, bir çox
əzələ qüvvələrindən insanin ümumi təsir qüvvəsi əmələ gəlir. Ġdman texnikasında yeni
sürət imkanları əldə edilir. Ancaq hər bir element ayrı-ayrılıqda bu xassələrə malik
deyil.
Nəhayət, sistemin gələcək inkiĢafı sistemdə qarĢılıqlı təsir iləhansı istiqamətdə
inkiĢaf etməsindən, onların möhkəmliyindən, Ģəraitə uyğunlaĢmalarından və bir çox
baĢqa xüsusiyyətlərdən aslıdır. Bütün göstərdiyimiz hərəkət sisteminin qarĢılıqlı təsir
xüsusiyyətləri onun strukturasını təĢkil edir.
Beləliklə, hərəkətin strukturasın öyrənən zaman hərəkətin fazaları, elementləri və hansı
kinematik
və dinamik hərəkətlərdən ibarət olduğu müəyyənlaĢdirilir.
Hərəkətlərin kinematik strukturası hərəkətin formasını,istiqamətini, yolunu, ardicil icra
olunan
hərəkət hissələrində bədənin və onun hissələrinin yerdəyiĢməsinin sürətini
xarakterizə edir. Dinamik strukturasının fəal qüvvələri əzələləridir.
Hərəkətlərin idarə olunmasında məlumat prosesləri də böyük rol oynayır. Hiss
üzvlərindən beyinə siqnallar gedir, beyindən isə əzələlərə əmrlər gəlir-bunlar məlumat
prosesləridir. Bunlar əmələ gətirən gətirən daxili və xarici qıcıqlandırıcılar, o
cüumlədən, kinematik və dinamik faktorlardır.

---

Bunlar
qanunauyğun birləĢərək və bir-birinə qarĢılıqlı təsir edərək, hərəkətin
mürəkkəb məlumat strukturasıni əmələ gətirirlər.
Hərəkətlərin icrası ilə əlaqədar olaraq bütün təsirlər insanın Ģüurunda əks
olunurlar
və idmançının fəal hərəkətlərinə,idman texnikasına yiyəlanməyə
kömək edirlər.
6. Fiziki məĢğələlər hərəkətin
Idarəetmə sistem kimi.
Biomexnaikada idman hərəkətləri idmançının özü tərəfindən idarə olunan 
hərəkət sistemi kimi öyrənilir. Ġdman texnikasına yaxĢı yiyələnmək üçün, 
idarəetmənin necə təĢkil olunduğunu və texnikanın formalaĢması və 
təkmilləĢdirməsində nə kimi dəyiĢikliklər baĢ verdiyini bilmək lazımdır.

---

Ġnsanın hərəkət sistemi idarə etmə nöteyi-nəzərindən müəyyən ardıcıllıqla
öyrənilir: 1) Sistemin tərkibi və strukturası 2) Sistemin vəziyyəti, yəni onun
hərəkətlərinin xarakteristikası 3) Hərəkət proseslərinin necə icra olunması 4)
Hansı təsirlər və yollar son məqsədə çatdırır. Bütün bunlar sistemin idarə
olunmasıdır.
Ġdman texnikasında əsas idarəedici təsirlər əzələ qüvvələridir ki, lazımı
istiqamətdə sistemin vəziyyətini dəyiĢirlər.
Ġdarəetmə prosesləri bütövlükdə tsiklik xarakter daĢıyır. N.A.BenĢteyn qarĢılıqlı
təsiri periferik və mərkəzi hissələrə ayırmıĢdır. Periferik hissə ondan ibarətdir
ki,
idmançının bədəni-əzələ qüvvəsi xarici qüvvələrə təsir edir, xarici qüvvələr
isə əks təsir göstərərək əzələ qüvvəsinin dəyiĢikliyinə səbəb olur.
QarĢılıqlı təsirinin mərkəzi hissəsi (beyin) idmançı bədənidir. Beyin öz əmrlərilə
əzələnin halını və deməli hərəkəti dəyiĢdirir. Ġdmançi bədənin hərəkətləri ilə
əmələ gələn siqnallar isə beyin tərəfindən idarə olunmaya təsir göstərir.
6.1.
Hərəkətləri koordinasiyası.
Hərəkət aparatının iĢçi mexanizm kimi funksiyası əzələlərin gərginliyi və
boĢalması nəticəsində əmələ gəlir. Bu əzələlərin təqəllüsünün, gərginliyinin
və boĢalmasının vaxt və sahə ərzində idarə edilməsinə koordinasiya deyilir.
Əzələlərin iĢinin koordinasiyasından hərəkətlərin koordinasiyası asılı olur.
Biomexanikada insan
hərəkətlərinin koordinasiyası hərəkətlərin saziĢliyi
deməkdir. 3 cür koordinasıya ayırd edilir: sinir, əzələ və hərəki koordinasiya.

---

Hərəkətlərin koordinasiyası reflektor bir prosesdir. Bu isə onurğa beyni
mərkəzləri, beyin sütunu, beyincik və ön beynin mürəkkəb reflektor fealiyyəti
nəticəsində əldə edilir.
N.E.Uvedeski ilk
dəfə olaraq fizioloji tədqiqatlara əsaslanaraq müəyyən
etmiĢdir ki, antoqonist əzələlərin iĢinin koordinasiyasının əsasını resiprok
mexanizmli
qarĢılıqlı
əlaqə
innervasiya
təĢkil
edir.
Hərəkətin
koordinasiyasında idman məĢgələlərin böyük rolu vardır. Ġlk əvvəl Ģüurun
təsiri altında olan bu hərəkətlər qabıqaltı mərkəzlər tərəfindən idarə olunaraq
avtomatik icra olunurlar.
Müəyyən ediımiĢdir ki, əzələ koordinasiyası əzələ gərginliyinin saziĢliyidir
ki, bu
həm sinir sisteminin siqnalları ilə bədən hissələri ilə, həm də müəyyən
qüvvə ilə təsir göstərir.
Hərəki koordinasiya bədən hissələrinin sahə və vaxtda saziĢliyi deməkdir.
Hərəkətlərin
koordinasiyasında
,
xüsusən
fiziki
məĢgələlərin
koordinasıyasinda
əsas rolu baĢ-beyin yarımkürələri qabağında məlumatın
yüksək analizi və məqsədəuyğun hərəkət aktlarında cavab reaksiyaların ali
sintezi icra olunur.

---

7. Ox ətrafında hərəkətləri.
Ġdman fəaliyyətinin təcrübəsində müĢahidə edilən çoxlu müxtəlif hərəkətlər 
əsas etibarilə oynaqlarda olan bədən hissələrinin fırlanmasıdır. Ġnsanın ox 
ətrafında hərəkətlərinə dövrü hərəkətlər və bu hərəkətlərin hesabına 
yeriĢ, qaçıĢ, tullanma kimi irəli hərəkətlər və ya lokomator hərəkətlər aiddir. 
Bu dövrü hərəkətlər əsas etibarilə idman gimnastikasında, suya 
tullanmada, rəqslərdə, akrobatikada, lövhənin və çəkinin atılmasında rast 
gəlinir.
Bərk cisim üçün nöqtələrinin yolunun (trayektoriyasının) əyrilik radiusu dəyiĢilmir
və yolun əyriliyi daimi olur. Əgər cisim deformasiya olarsa, onda onun
nöqtələrinin radiusu dəyiĢilir və dövrü hərəkətlərə irəli hərəkətlər də əlavə
olunur.
7.1.
Bədən hissəsinin oynaqda və kinematik zəncirdə dövrü hərəkəti.
Bədən hissəsinin ox ətrafında hərəkəti, sürətlənən bədən təsiri
Əyrixətli hərəkətlərdə sürətin istiqamətinin fırlanma mərkəzinə tərəf dəyiĢilməsi
baĢqa cismin təsiri altında olur. Bu zaman normal sürətlənmə baĢ verir ki, bu
mərkəzə qaçan qüvvənin təsirilə əmələ gəlir. Bu qüvvənin mənbəyi isə ikinci
cismin olur,
hansı ki, hərəkəti məhdudlaĢdırır və əyrixətli yola imkan verir, ona
görə də bu dayandırıcı sidim adlanır.

---

Bədən hissəsinin oynaqda hərəkəti zamanı onun dayandırıcı cismi onunla birləĢən qonĢu
olur.
Mərkəzəqaçan qüvvə ikinci cisim tərəfindən əzələ dartmasına və oynaq-bağ
aparatını göstərilən reaksiyadır. Bu qüvvə həmin birləĢdirici aparat vasitəsilə fırlanan
hissəyə tətbiq edilir və onun nöqtələrinin əyrixətli yollarda saxlanılmasına kömək edir.
Fırlanan hissə mərkəzdənqaçan qüvvə Ģəklində dayandırıcı təsirin reaksiyasına əks
təsir göstərir. Bu qüvvə mərkəzdənqaçan qüvvəyə əks istiqamətdə yönəlir və
miqdarca ona
bərabər olaraq dayandırıcı hissəyə tətbiq edilir.
Mərkəzəqaçan sürətlənmənin miqdarı fırlanma oxuna qədər olan sürətdən və
məsafədən alıdır. Fırlanma sürətinin artması və yol əyriliyinin artması ilə
mərkəzəqaçan sürətləndirmə artır.
Mərkəzəqaçan qüvvə hissə nöqtələrinin xətt sürətinin istiqamətinə perpendikulyar
olduğu üçün, sürətini, miqdarını dəyiĢmir , yalnızistiqamətini dəyiĢir. Fırlanma vaxtı
sürətin miqdarının dəyiĢilməsi isə yalnız radiusa perpendikulyar olan qüvvə və ya
toxunan
sürətlandirmə ilə mümkündür.
Deməli , hissənin ox ətrafında hərəkətini aydınlaĢdırarkən , radiusun uzununa və
ona perpendikulyar
tətbiq edilən mütləq ayırd etmək lazımdır. Birincilər yolun
əyilməsinə , ikincilər isə fırlanmanın sürətlənməsinə və ya yavaĢımasına səbəb
olurlar.

---

Xarici
qüvvələr onun təsiri altiında (hissənin yoluna toxunma ilə tətbiq edilən)
hissənin fırlanma hərəkəti dəyiĢilir , onun bucaq sürəti artır və ya azalır .
Hissə üçün xarici qüvvələr , ona birləĢmiĢ əzələlərin dartma qüvvəsi , qonĢu
hissələrin reaksiyası və onlara tətbiq edilən qüvvələr (məs: agırlıq qüvvəsi)
sayılır.
Hissə üçün lazımi sürətin əldə edilməsi qüvvənin sürətlındirici
implusundan ,
yəni hərəkətedici və ləngidici qüvvə anlarının fərqindən və
onların tətbiq edilməsi vaxtından aslıdır. Hissənin fırlanma sürətini artırmaq
üçün
hərəkətedici üzvlərinin dartı qüvvəsi anını artırmaq , ləngidici əzələlərin
dartma
qüvvə anını isə azaltmaq lazımdır .
7. Ox
ətrafında hərəkətlər.
7.2
Hissələr sisteminin dövrü hərəkətlərinin dəyiĢilməsi.
Hissələr sisteminin dövrü hərəkətlərinin dəyiĢilməsi xarici və daxili qüvvə onları
impluslarının təsirilə mümkündür. Gimnast asılmada öz vəziyyətini saxladığı
zaman,
məĢqçi əlinin təkanı ilə xarici qüvvə anı tətbiq edərək , gimnastın
bədənin bucaq sürətini artıra bilər . Deməli , gimnastın bədəninə tətbiq edilən
xarici
qüvvə anı dövrü hərəkəti dəyiĢdirir . Gimnastın asılma vəziyyətində
yellənərək hərəkəti zamanı aĢağıya doğru hərəkətində alətin-oxuna nisbətən
bədənin ağırlıq qüvvəsi ani hərəkəti sürətləndirir . Yuxarıya doğru hərəkətdə
isə ağırlıq qüvvəsi anı ona qarĢı təsir edən hərəkəti yavaĢdırır . Bədənin
yuxarı vəziyyətdən aĢağı vəziyyətə düĢməsi zamanı vəziyyətin enerjisi olan
potensial enerji
hərəkətin enerjisi olan kinetik enerjiyə çevrilir. Bədənin yuxarı
qalxması ilə kinetik enerjiyeniden potensila enerjiyə çevrilir , mexaniki
enerjinin bir
hissəsi lengidici qüvvələrə əks olan iĢə sərf edilir və yayılır .

---

Bədənin hissələri sistemindı onun fırlanmasına təsir edən irəli hərəkətləri aydınlaĢdıraq .
Təsəvvür edək ki , gimnastın bədəninin hərəkəti mürəkkəb hərəkət kimidir : dövrü
hərəkət radiusunun uzununa fırlanan oxu tərəfə bədən hissələrinin hərəkəti (məs:
qıçın bükülməsi) də əlavə olunur . Bu zaman bədən hissələrinin xətti sürəti (ona
yaxınlaĢan) iz olacaq , fırlanmaya əks isitiqamətdə sürətlaəndirməyə malik olacaq .
Oxa
yaxınlaĢan bədən hissələrinin bu cür sürətləndirmə zamanı ətalət qüvvəsi baĢ
verir ki, bu
fırlanma hərəkətinin gediĢi üzrə istiqamətlənir . Ətalət qüvvəsi onun tətbiq
edilməsi vasitəsilə dövrü hərəkətlərin sürətinin artmasına dövrü hərəkətlərin təsiri belə
izah olunur .
Bədən hissələri sisteminin dövrü hərəkətləri xarici qüvvələr kimi daxili qüvvələrin də
təsiri altında dəyĢilə bilər . Bədən hissələri sistemini (gimnatın bədənini) daxili
qüvvələrlə (əzələ dartması) fırlanma oxuna yaxınlaĢmaqla ətalət radiusunu deməlio
,
anında azaltmaq olar . Əgər bu zaman heç bir xarici qüvvə təsir etmirsə , məsələn
dayaqsiz
hərəkətdə ətalət anı nə qədər artar . Firlanma oxundan bədənin uzaqlaĢması
ətalət anını və fırlanmanl yavaĢıdır .
Beləliklə , dövrü hərəkətlərin əsas kinemtik xüsusiyyətləri bucaq sürəti və bucaq
sürətlındirməsidir . Bucaq sürəti saniyədə qraduslarla və ya saniyədə radianlarla və ya
saniyədə dövrlərlə ifadə olunur .

---

---

---

---

---

---

---

Burada 2
artırmada (vuran) vardır : birinci vuran cismin ətalət anı adlanır . Ġkinci
vuran
isə bucaq sürəti kvadratının yarıya bölünməsidir .
Cismin maddi
nöqtəsinin ətalət anı , nöqtə kütləsinin (m) fırlanma oxuna olan
məsafə kvadratının hasilinə bərabərdir .
7.5 Dövrü
hərəkətlərin təhlinin sxemi.
Fırlanma tipli fiziki hərəkətlərin texnikasının biomexanikasının təhlili aĢağıdakı
sxemdə aparıla bilər :
Hərəkətin adı
ÇıxıĢ vəzıyyətinin xarakteri
Hərəkətin mexaniki xarakterinə baxıĢ (fırlanan implus , hərəkət miqdarının anı)
Hərəkət prosesində oynaqlar üzrə bədən hisssələrinin hərəkətinə baxıĢ
Hərələti icra edeən zaman əzələ iĢinin xarakteri
Həmin hərəkət üçün orqanizmin spesifik funksional xüsusiyyətlərinin aĢkara
cixarılması (tənəffüs üçün Ģərait , qabaqcıl analizatorların fəaliyyəti və s.)
Ġcranın çətinliyi nöqteyi-nəzərincə hərələtin qiymətlıəndirilməsi .

---

Yellenmə.
Sallanmada
yellenmək , hündür turnikdə böyük yellənmə ilə icra olunan hərəkətdir . Bu
hərəkətlərdə giknast hərlənmə oxuna görə öz bədən hissələrinin yerini fəal olaraq
yerini
dəyiĢir .
Yellenmə hərəkətini icra etmək üçün idmançı sallanma vəziyyətindən dartılır ,
ayaqlarını bükür , pəncələrini turnikdən hündürə qaldırır . Bu zaman BUAM yuxarı
qalxır , sonra idmançı açılaraq öz bədənini önə və yuxarı yönəldərək ; fırlanma oxuna
görə ağırlıq qüvvəsinin momentini yaradır , yəni fırlanmanın baĢlanması üçün Ģərait
yaradır .
Ağırlıq qüvvəsinin momenti bədəni fırladaraq ona sürət və hərəkət verir . Fırlanma
zamanı hərəkət ətalət qanununa görə baĢ verir , potensila enerji kinetik enerjiyə
çevrilir .
ġaquli xətti keçəndə idmançı fəqərəarası və bud-çanaq oynaqlarında
büküklərək ağırlıq mərkəzini önə-yuxarı qaldırır . Bu hərəkətlərin nəticəsində bədənin
kütləsi ətalət üzrə olduğundan hünüdrə qalxır . Yellənmənin amplitudası tədricən artır .
Əzəzlələrin iĢi . Dövrü hərəkətlərdə əzələlərin iĢini statik və dinamik iĢə bölmək olar .
Statik
iĢ oynaqların bərkidilməsinə və ağırlıq qüvvəsi və mərkəzdənqaçan qüvvənin
əks təsrinə yönəlilmiĢdir . Fırlanma sürəti nə qədər böyükdürsə , mərkəzdənqaçan
qüvvənin təsiri çox olur . Az sürəti fırlanmada isə ağırlıq qüvvəsinin təsiri cox olur
.Yolun
aĢağı hissəsində əzələlərində statik iĢi (oynaqların bərkidilməsində) maksimum
olmalı , yolun yuxarı hissəsində isə minimum olmalıdır .

---

Əzələlərin dinmaik iĢi əsas etibarilə yolun ikinci yarısında olur . Ən cox yük eyni əzələlərin
üzərinə üzərinə düĢür . Burada əsas bazu oynağı əzələrinin iĢi diqqətə layiqdir . Çiyin
qurĢağı əzələlərinin qüvvəli inkiĢafı gimnastika alətlərində asılma , dayaq və s.
məĢğələlərin xüsusoyyətləri əks edilir . Dövrlərdə bədənin aĢağı hissəsinin bükülüb-
açılmasını qarın və arxa əzələləri təmin edir .
Tənəffüs əzələlərinin iĢi dövrü hərəkətlərin icrasında çətinləĢir . DöĢ qəfəsi fiksə
olunur
və əsas , iri köməkçi tənəffüs əzələləri öz əsas vəziyyətlərini yerinə yetirirlər .
Məsələn , çiyin qurĢağı və yuxarı ətraf əzələləri bazu oynağını və kürəyi fiksə edirlər .
BaĢ və boyunun əzələləri baĢı , qarın basması və arxa əzələlər isə çanağı fiksə edirlər
.
Tənəffüs saxlanılır . Ġdman ustaları isə ya az müddətdə saxlayırlar ya da hec
saxlamırlar .
Dövrü
hərəkətlərdə əzələ iĢinin kordinasiyasi reflektor olaraq tenzim olunur
.
Ġdmançının reseptor aparatına böyük dövrlər vaxtı bir sıra xarici və daxili faktorlar
təsir edir.

---

Bu
qiciqları əsasən müvazinət ağaratı , əzələ reseptorları , daxili orqanların
reseptorları , görmə və eĢitmə aparatı qəbul edir . Reseptorlarda əmələ
gəlmiĢ oyanma mərkəzəqaçan sinirlərlə və sinir yolları ilə müvafiq beyin
qabığı mərkəzlərinə verilir və orada analiz-sintez olunaraq mühitə , skelet
əzələlərinə impluslar göndərəilir ki ,bunlar əzələlərin koordinə olunmuĢ iĢin
əmələ gətirirlər
7.7
Mürəkkəb hərəkətlər.
Mürəkkəb hərəkətlər elə hərəkətlərə deyilir ki , bu zaman cisim irəliyə hərəkət
edib , eyni vaxtda onun
ağırlıq mərkəzindəmn keçən oxlardan birinin
ətrafında fırlanır .Fiziki hərəkətlərin çoxu mürəkkəb hərəkətlərdir .Məsələn :
çəkicin atılması, lövhəli dönməklə tullanmaq , fırlanmaqla suya tullanmaq və
s.
Mürəkkəb hərəkətləri iki yolla öyrənmək olar :
1.
Mürəkkəb hərəkətləri-irəliyə hərəkət və fırlanma hərəkətinə ayırıb , cismin AM-
nin
irəli hərəkətini və AM ətrafında cismin fırlanmasını ayrı-ayrılıqda
öyrənmək
2.
Mürəkkəb hərəkəti “bir anlıq sürət mərkəzi” ətrafında fırlanma hərəkətinə

---

8. Ġnsan bədəninin statikası.
Ġnsan bədəninin və onun hissələrinin müvazinət Ģərtləri biomexanikanın statika
hissəsində öyrənilir . Ġnsan duranda onun bədəninə iki xarici qüvvə təsir edir :
Ağırlıq qüvvəsi və dayağın reaksiya qüvvəsi . Hər iki qüvvə miqdar cəhətdən
bərabər və istiqamətcə bir birinə əks olurlar . Deməli , onların həndəsi cəmi
sıfıra bərabərdir .
ġaquli istiqamətdə gimnast asılı halda öz müvazinətini saxlayır , ona görə ki
onun
bədəninə ağırlıq qüvvəsi və dayaq reaksiyası qüvvəsi təsir edərək bir
birini
tarazlaĢdırır . Gimnast , gimnast divarında “bayraq” vəziyyətindədə öz
müvazinətini bu iki qüvvənin tarazlaĢması nəticəsində saxlayır .
Ən mürəkkəb vəziyyətlərdə insan bədəninin müvazinəti , qarĢılıqlı yerləĢən
hisssələrinin dəyiĢməyən bərk cismin müvazinəti kimi müəyyənləĢdirilir .
insan
bədəninə möhkəm cisim Ģəklini vermək üçün biz bədənin hissələrini
bərkidirik . Bunun üçün bədənin ayrı-ayrı hissələrinin bərkidən qüvvələri
bilmıək lazımdır.
Müxtəlif vəziyyətlərdə müvazinət Ģərtlərini müqayisələndirməklə müvazinətini
təmin edilməsinə daxili qüvvələrin əhəmiyyətini müəyyən etmçək mümkündür
.
Ġnsan bədəninin hissələrinin müvazinət Ģərtləri bədənin tamlıqda olan
müvazinət Ģərtləri kimidir . Hər hissənin müvazinəti o zaman əldə edilir ki
, xarici
qüvvə momentlərinbin cəmi sıfıra bərabər olsun

---

Bədən hissələrinə təsir edən qüvvələrə əzələlkərin dartma qüvvəsi , hissənin ağırlıq
qüvvəsi və baĢqa qüvvələr aiddir .
Müvazinət növləri .
Statikada
bədənin üç müvazinət növü vardır : dayanıqlı , dayanıqsız və əhəmiyyətsiz
Dayanıqlı müvazinət elə bir müvazinətə deyilir ki , bu vəziyyuətdən çıxan zaman
ağırlıq qüvvəsi artır . Belə müvazinətdə bədənin ağırlıq mərkəzi ən aĢağı vəziyyəti
tutur .
Məsələn : asılma vəziyyəti , bu vəziyyətdən çıxanda bədənin ağırlıq mərkəzi
artır və bədən öz baĢına qalaraq çəkisinin təsiri altında əvvəlki vəziyyətə qayıdır .
Çünkü
ağırlıq mərkəzi ən aĢağı vəziyyəti tutmağa meyl edir .(ġəkil 3.)
Dayanıqsız müvazinət bədənin elə bir vəıziyyətinə deyilir ki , bu vəziyyətdən çıxan
zaman
bədənin ağırlıq mərkəzi enir və bədən öz baĢına qalaraq öz çəkisi altına düĢür
.
Məsələn pəncələr üstə duruĢ , əllərdə mil durmaq və s . vəziyyətlərdə bədənin azca
yer
dəyiĢməsi yıxılmaya səbəb olur .

---

Əhəmiyyətsiz müvazinət elə vəziyyətə deylir ki bu vəziyyətin yerini dəyiĢən zaman ,
bədənin ağırlıq mərkəzi istinad üz\rində öz hündürlülyünü dəyiĢmir . məsələn : arxası
üstə uzanmıĢ Ģəxs .
Sabitlik
dərəcəsi . Dayanıqlı müvazinət hərəkətlərini (duruĢ, oturuĢ, uzanaraq dayaq)
bir
birilə müqayisə etdikdə görürük ki , bədənin dəyiĢməyən müvazinəti müxtəlif olur .
Oturan
adamı müvazinətdən çıxarmaq üçün çox qüvvə tələb olunur , nəinki , duran
insanı müvazinətdən çıxarmaq . Odur ki , statik vəziyyətin təhilində təkçə müvazinət
növünü deyil ,
həmdə sabitlik dərəcəsini təyin etmeək lazımdır .
Sabitlik
dərəcəsini qiymətləndirən əlamətlər aĢağıdakılar ola bilər :
Dayaq
meydançısıısn ölçüsü , ağırlıq mərkəzinin hündürlüyü , ağırlıq xəttinin dayaq
meydançasından keçdiyi yer (bədənin ağırlıq mərkəzindən endiirilmiĢ Ģaquli xətt)
Dayaq
mneydançası-bədənin isnat etdiyi kənar nöqtələr arasındakı meydançaya
deyilir .
Ġstinad meydançası böyük olduqca onun sabitlik dərəcəsi də böyük olur .
Məsələn : uzanaraq dayaq vəziyuyətində istinad meydançası ayaq baramaqları ilə əlin
ovuc
hissəsi arasındakı meydançaya deyilir .ayaqlar aralı olmaq Ģərti ilə duruĢ
vəziyyətində dayaq meydançası bir ayağın kənarı ilə digər ayağın kənarı arasındakı
meydança olur .

---

Ağırlıq mərkəzi vəziyyətinin hündürlüyü . Bədənin ağırlıq mərkəzi dayaq üzərindən nə
qədər hündür yerləĢərsə , bir o qədər də sabitlik dərəcəsi aĢağı olacaqdır . Məsələn
duruĢ vəziyyətindən oturuĢ vəziyyətinə keçdikdə ağırlıq mərkəzi enəcək , onun
hündürlüyü dayaq
üzərindən azalacaq və buna müvafiq sabitlik dərəcəsi arttacaqdır .
DuruĢ vəziyyətində , əlləri yuxarı qaldırdıqda , ağırlıq mərkəzi yxarı qalxacaq , onun
hündürlüyü artacaq
və sabitlik dərəcəsi zalacaqdır .
Ağırlıq xətti . Bədənin ağırlıq xəttinin yerini dəyiĢməsinin sabitlik dərəcəsinə olan
təsiri , əsas etibarı ilə bədənin ağırlıq xəttinin dayaq meydançasının mərkəzindən
keçməyən vəziyyətlərdə çıxır . Məsələn : duruĢ vəziyyətində gövdənin sağ tərəfə
büküldüyü zaman
ağırlıq xətti dayağın sağ sərhəddinə yaxın keçir . Bu halda sabitlik
dərəcəsi sola nisbətən sağa tərəf az olur .
Sabitlik
bucağı . Sabitlik bucağı ağırlıq xətti ilə dayaq meydançasının sərhəddini bədənin
ağırlıq mərkəzi ilə birləĢdirən xətt arasındakı bucağa deyilir . Sabitlik dərəcəsi o
bucağa görə təyin edilir .Sabitlik bucağı ön tərəfə alfa , arxa tərəfə betta ilə iĢarə
olunur . Sabitlik
bucağı çox olduqqca bədənin sabitlik dərəcəsi bir o qədər həmin
tərəfə çox olacaqdır .

---

Məsələn: irəlidə uzanaraq dayaq , vəziyyətində
DəyiĢməyən dayaq meydançasında bədənin ağırlıq mərkəzi artırsa onda sabitlik bucağı
azalıacaqdır . Əgər bədənin ağırlıq mərkəzinin dəyiĢməyən vəziyyəti zamanı dayaq
meydançası azalırsa , sabitlik bucağı da azalacaqdır . Əgər ağırlıq xəttinin dayaq
sərhəddinə yaxınlaĢdırsaq sabiltik bucağı həmin tərəfə doğru azalacaqdıır . Sabitliyin
hər hansı faktorunun dəyiĢilməsi mütləq sabiktlik bucağında müvafiq dəyiĢikliyə səbəb
olacaqdır .
Beləliklə
bədənin
satatik
vəziyyətinbin
təhliilində
onun
sabitlik
dərəcəsini
qiymətləındirməık üçün ağırlıq mərkəzi təyin etməli sabitlik bucağının müəyyən etməli
və onları ölçmək lazımdır .
Sabitlik
dərəcəsi böyükdür ona görə ki , ağırlıq mərkəzi dayağa yaxındır – təxminən 35
sm
hündürlükdədir , dayaq meydançası böyükdür (4000 kvsm), sabitlik bucağı önə
alfa =50
dərəcə , arxaya isə 70 dərəcəyə bərabərdir .
Sabiltik
anı bədən çəkisinin ağırlıq qüvvəsi qolunun hasilinə bərabərdir .
Sabiltik
anı . Sabitlik anının artırılması ilə sabitlik dərəcəsi də artır . Sabitlik anı ağırlıq
qüvvəsi qolun artırılması yolu ilə də arta bilər . Ağırlıq qüvvəsinin qolu dayaq
sərhəddindən ağırlıq xəttinə endilrilən perppedikulyardır . Ağırlıq xəttinin istinad
meydançasından uzaqlaĢması ilə ağırlıq qüvvəsinin qolu da artır.

---

Yuxarı dayağı olan (asılma vəziyyətində) insanın mütəhərriklik dərəcəsi onun
ağırlıq mərkəzindən istindada qədər olan məsafədən aslıdır . Bu məsafə kiçik
olduqca ,
mütəhərriklik həmçinin istinad meydançasından da aslıdır . Ġsitinad
meydançası böyük olduqca mütəhərriklik dərəcəsi də bir o qədər az olacaqdır
.
Məsələn geniĢ aralı qollarda asılma vəziyyətindən bədəni müvazinətdən
çıxarmaq çətindir, nəinki bükülmüĢ qolları asılma vəziyyıtindən .
Bədən hissələrinin müvazinəti. Satatik vəziyyətlərin təhlilində əsas iĢləyən
əzələlərin təhlili mühüm yer tutur. Bədənin hər hansı bir hissəsinin
fikasiyasında hansı əzələ qrupunun iĢtirak etdiyini müəyyən etmək üçün
bədən hissələrinin müvazinət Ģərtlərini öyrənmək lazımdır .
AĢağı dayaq vəziyyətində, bədənin yuxarıda yerləĢən hissələri aĢaəıdakı
hissələrlə, tarazlaĢırlar. Bu zaman aĢağı hissələrlə tarazlaĢırlar. Bu zaman
aĢağı
hissələrə
ağırlıq
çox
düĢdüyündən
əzələlər
artıq
dərəcədə
gərginləĢirlər ki, tarazlıq və ya müvazinət əmələ gətirsinlər . Əksinə yuxarı
dayaq
vəziyyətində isə aĢağı hissələrin əzələləri yuxarl hissələrin əzələlərinə
nisbətən az gərginləĢmiĢ olurlar. Gimnast horizontal asılma vəziyyətində
olduqda onun
baĢını müvazinətdə saxlayan baĢ və boyun əzələləıridir
(dərialti boyun əzələsi ; boynun uzun əzələsi)
Ġnsan arxası üstə uzanmıĢ vəziyyətdə olduqda baĢ və boyunun ön əzələlərinin
gərginləĢməsinə ehtiyac qalmır , çünkü baĢın ağırlıq qüvvəsi dayaq
reaksiyası ilə tarazlaĢır
.

---

Beləliklə, əzələ iĢinin təhlili üçün aĢağıdaıları bilmək lazımdır :
Hansı istinadda əzələ iĢləyir. Əzələ dartması qüvvəsi qolunun ölçüsü
Bu ölçü
təcrübi yolla avtomatiok metodların köməyi ilə aparılır . Ədədbiyyatda
Broune
və FiĢerin bəzi əzələlər üçün müəyyənm etdikləri bu ölçü
məlumatlarından istifadə edilir .
3.
TarazlaĢdırıcı hissənin çəkisi və həmin hissənin ağırlıq xəttinin pynaqdan
hansı məsafədən keçməsi
Ġnsan bədənin statikası (davam)
Bədən vəziyyətlərinin saxlanılması və dəyiĢilməsi
Məlumdur ki , fiziki məĢğələlərdə çox vaxt insana bədənin hərəkətsiz vəziyyətdə
saxlamaq
lazım gəlir (məsələn , cıxıĢ son və aralıq vəziyyətlər) . Bütün bu
hallarda
insanın bədəni biomexaniki sistem kimi müvazinətdə olur .
Müvazinətdə həmdə xarici cisimlər yəni vəziyyət saxlayan insanla əlaqədar
olan
cisimlər (Ģtanq, akrobatikada oyun yoldaĢı –partniyor və s.) də ola bilər .
Ġnsan bədəninin vəziyyəti müəyyyən olunur : duruĢu ilə, olduğu yer ilə , vəziyyət
, oriyentasiya
ilə ,tanıĢ olma ilə, dayağa olan münasibətlə
Bədən vəziyyətini saxlamaq üçün bədən hissələrini oynaqlardan möhkəmlətməli
və yolverilməməlidir ki , xarici qüvvələr onun olduğu yeri , fəzadakı
oriyentasiyaslnl
və dayaqla əlaqəsini

---

Bədən vəziyyətinin saxlanılmasının əsasını qüvvələrin tarazlığı təĢkil edir . Ġnsanın duruĢ
vəziyyətində onun bədəninə iki xarici qevvə təsir edir : ağırlıq qüvvəsi və dayağın
reaksiya
qüvvəsi
Hər iki qüvvə miqdarca bərabər istiqamətcə əks olurlar . ġaquli istiqamətdə gimnast
asılı halda öz müvazinəıtini saxlayır ona qüvvə təsir edərək bir birini tarazlaĢdırırlar .
Gimnast gimnast
divarında “bayraq” vəziyyətində öz müvazinətini bu iki qüvvənin
tarazlaĢması nəticəsində saxlayır .
Mütəlif vəziyyətlərdə müvazinətin təmin edilməsində daxili qüvvələrin əhəmiyyəti
böyükdür . Bu daxili
qüvvələrə bədən hissələrinə təsir edən əzələlərin dartma qüvvəsi
aiddir ki bu
bədən vəziyyətini saxlaya , dəyiĢə və bərpa edə bilər . Odur ki , əzələ
qüvvələrini idarə etməklə insan öz bədən vəziyyətini saxlaya bilər . Ġnsan bədənin
hissələrinin müvazinət .Ģərtləri , bədənin tamlıqda olan müvazinət Ģərtləri kimidir . Hər
hissıənin müvazinəti o zaman əldə edilir ki , xarici qüvvə anlarının cəmi , sıfıra bərabər
olsun .
Bədən hissələrinə təsir edən qüvvələrə əzələlərinn dartma qüvvəsi , hissənin
ağırlıq qüvvəsi və baĢqa qüvvələr aiddir .

---

Bədən vəziyyətlərinin saxlanılması və bərpa olunması
Ġnsan nəinki müvazinıtini saxlaya bilir , həmdə onun pozulduğu hallarda onu bərpa edə 
bilir . Bu isə əzələlərin dartma qüvvəsi ilə , onların gərginliyi ilə əldə edilir . Ġnsan 
bədəni müvazinətdə olarkən daima bu vəziyyətdən çıxma hissini duyur . Lakin bədən 
vəziyyətini saxlamaq üçün kompensator , amortizəedici və berpaedici hərəkətləri ilə 
tarazlaĢdırıcı və bərpaedici qüvvələri idarə etmeık lazımdır . 
Kompensator hərəkətlər –bədən hissələrinin yerinin dəyiĢilməsi zamanı baĢqa 
oynaqlarda , bədənin müvazinıətini saxlamaq üçün yönəldilmiĢ köməkçi əlavə 
hərəkətlərər deyilir . Bu hərəkətlər avtomatik olaraq yerinə yetirilir . 
Amortizəedici hərəkətlər – müvazinətin pozulmasınl əmələ gətirən qüvvələrin təsirini
azaldır və baĢlanan müvazinət pozğunluğunu yavaĢıdır və dayandırır .
Bərpaedici hərəkətlər – müvaztinıtin pozğunluğunu aradan götürürlər . Bu hərəkətlərdən
xarici
qüvvələrdən istifadə olunur . Bu qüvvələr bəsən hissələrini cəld hərəkəti ilə əldə
edilir .
Məsələn dartılmĢ məftil üzərində yeriĢdə horizontal saxlanılmıĢ çubuğa qolla
kəskin təzyiq edilməsi bu zaman çubuğun ətalət qüvvəsi pozuluĢ müvaztinıətin
berpası üçün bir daya vəzifəsini görür . Ġnsan vəziyyıtini berpa edərək ümumu ağırlıq
mərkəzini və dayağın yerini dəyiĢir , ya BUAM –dayağın üstündə ya da dayaq UAM –
in
altında və yaxudda yerlərini dəyiĢirlər .

---

DuruĢun və ya qamətin biodinamikası
Qamət adətən Ģaquli istiqamətdə insaın adət etmiĢ duruĢ vəziyyətidir .
DəyiĢməyən Ģəraitdə statik dəyiĢən Ģəraitdə isə dinamik duruĢ adlanır.
Statik
duruĢ vəziyyətində onurğa sütunun xarici görünüĢü onunla əlaqədar olan
hissələrin (baĢın yuxarı ətrafların , çanağın) vəziyyəti ilə bağlıdır . BaĢ , onun
ağırlıq qüvvəsi anına əks olan baĢı və boyunu açan əzələlərlə saxlanılır .
BaĢın bir qədər önə bükülməsi arxaya olan döĢ əyriliyini (kifozu) artırır . Çiyin
qurĢağı önə yönəlmiĢ və kürəklər onurğa sütunundan uzaqlaĢmıĢ olduqda
həmçinin döĢ kifozu artır bu zaman nəinki onurğa sütunun əyrilikləri dəyiĢir
həmdə gövdınin yuxarı hissəsinin xarici görünüĢü dəyiĢir .
Onurğa sütunun əyriikləri gövdənin yuxaırda yerləsĢən hissələrinin
çəkisindən aslıdır . Əzələlər öz gərginlikləri ilə , agırliq qüvvəsi anlarına əks
təsir göstərərk əyrilikləri azaldırlar . Əyriliklər həmçinin bədənin aĢağı
hissələrindən də aslıdır : çanaq , bud çanaq oynağına istinad edrərək əzələ
dartmasından asılı olaraq köndəələn oxun ətrafında dönməklə az və ya çox
önə bükülə bilər. Nəhayət , qamətə baldırın aĢıq baldırın oynağında asılma
daha
təsir göstərir . Normal duruĢu pozan bir çox faktorlar vardır ki , bunlar
oynaqlarda
mütəhərrikliyin məhdudluğu ilə əlaqədardır .

---

Dinamik
duruĢ statik duruĢdan fərqli olaraq yalnız hərəkətlərdə saxlanılır .
Məsələn : Gimnastika alətlərində məĢğələlərdə lazımi duruĢu saxlamaq
üçün bir çox
əzələ qruplarının dartma qüvvəsinin dəyiĢmək lazımdır . Belə
ki ,
alətdə yellənmə hərəkətlərdində qolun qıçın , gövdənin düzlənmiĢ
vəziyyəti tələb olunur . Bir çox məĢğələlərin müvəffəqiyyətlə yerinı
yetilirilməsi dinamik duruĢ kefiyyətlərindən çox aslıdır . (ġəkil 3)
Yerini
dəyiĢmədən hərəkətlər
Insanın yeri dəyiĢmədən hərəkətləri üçün dəyiĢməz dayaq və müvazinətin
saxlanılması əsas Ģərtdir . Bu hərəkətlərə gövdınin önə bükülməsi
sallanmada
dartılma , oturub durma , irəlidə uzanaraq qolların bükülməsi
və açılması və s. adiddir .
Yeri
dəyiĢmədən hərəkətlər aird edilir :

Bədənin dayağa müansibətilə yuxarı və ya aĢağı dayaq

Hərəkətin istiqaməti ilə yuxarı və ya aĢağı dayaq

Hərəkətin xarakteri ilə üstün gələn və ya tabe olan

---

Yuxarı dayaqda hərəkətlər darılma üsulu ilə yerinə yetirilir, bu zaman üstün
gələn hərəkət əldə edilir . Dayaqdan uzaqlaĢanda isə tabe olan hərəkət edilir
.
AĢağı dayaqda hərəkətlərdə isə dayaqdan itələnmək üstün gələn
hərəkət, əksinə isitqamətdə isə tabe olan hərəkətdir.
Son