Ġssn 2222-7849 azərbaycan mġLLĠ elmlər akademġyasi

 
MATERIAL VƏ METODIKA 
Tədqiqat işinin materialını Azərbaycan florasında yayılmış 43 növ nadir və nəsli kəsilməkdə 
olan ağac və kol bitkiləri təşkil etmişdir. Tədqiqata aid təcrübələr həm ex situ, həm də in situ 
şəratində aparılmışdır. İşin yerinə yetirilməsində [ 7, 8, 9, 10, 11,12, 13, 15, 17] metodikalarından 
istifadə edilmişdir. 
 
MÜZAKIRƏ VƏ NƏTICƏLƏR 
İşıq  –  bitkilərin  böyümə  və  inkişafına  atmosfer,  eyni  zamanda  buna  bağlı  işıq,  su  kimi 
amillər təsir edir. İşıq günəş şualarının görünən hissəsidir və onun 50%-ni təşkil edir. Gecə işığının 
mərkəzi ay  və ulduzlardan gələn  işıqdır. Ay  işığının dalğa uzunluğu daha  böyükdür. Ulduzlardan 
gələn  işıq  spektri, rəng  istilikləri  və ay  işığı  ilə əlaqəlidir. Bitki üçün  infraqırmızı  şualar kimyəvi 
baxımdan  çoxda  mühüm  əhəmiyyətə  malik  deyildir,  ekoloji  olaraq  istilikvermə  təsirinə  malikdir. 
Xüsusilə,  bu  işıq  gövdə  böyüməsi  və  toxumun  cücərməsi  hadisəsində  mühüm  rol  oynayır  [6]. 
Ümumiyyətlə, ultrabənövşəyi işıq bəzi toxumsuz bitkilərin fizioloji proseslərində önəm daşıyır. Ali 
bitkilərdə isə antosian piqmentinin yaradılmasında, fototropik hadisələrdə və böyümə hormonlarının 
təsiri ilə gövdə böyüməsinin dayandırılmasında mühüm rol oynayır.  
Görünən şualar isə fotosintez prosesində mühüm əhəmiyyətə malikdir. İşığın bitki örtüyünə 
nə kimi təsiri vardır? Bildiyimiz kimi, yarpaqlar gələn işığın təxminən 10-%-ni qəbul edir. Bitkinin 
yaşıl hissələri arasından süzülən işığın böyük bir qismi istifadə olunmadan aşağıya doğru axır. Bitki 
örtüyünə bağlı olaraq işığın xüsusiyyəti dəyişə bilir [18]. Məsələn, həmişəyaşıl şam meşəliklərində 

---

işığın  xüsusiyyətləri  dəyişdiyi  halda,  yarpaq  tökən  meşələrdə  isə  bitkilərin  vegetasiyası  zamanı 
düşən  işıqda qırmızı  şuaların  faizi  yüksək,  bənövşəyi  və  mavi şuaların  faizi  isə aşağı olur. Ancaq 
yuxarıda qeyd edilən  bitki örtüyünün altındakı  növlərdə  isə elə  bir  böyük  fərq görünmür. Qarışıq 
olan  bitki  qruplaşmalarında  bitkilər  arasında  boy  fərqləri  işıq  təsiri  baxımından  bir-birlərindən 
fərqlənirlər. Ən hündür ağacın təpəsi daha çox işıq alarkən, ən qısa boylu ağaclar isə daha az işıq 
alırlar. Sıx bir meşəlikdə düşən günəş işığının 1%-i tacdakı yarpaqlar tərəfindən udulur və nəticədə 
bu ağaclar altında olan avtotrof bitkilərin inkişafı isə çətinləşir [6].   
Tədqiq  olunan  bitkilər  işərisində  Talış  meşəliklərində  birinci  yarusda  olan  adi  şabalıd, 
şabalıdyarpaq  palıd,  şərq  çinarı,  ürəkvariyarpaq  qızılağac,  azad  ağacı  və  s.  həmçinin  quraq 
bölgələrdə  bitən  cuzğun  növləri,  qaya  dovşanalması,  adi  nar,  qırmızı  ölməzkol  və  s.  ən  çox  işığı 
qəbul edən bitkilərdəndir. Kölgəli yerlərdə bu bitkilər əkildikdə işığın çatışmaması üzündən onların 
çox hissəsi normal inkişaf etmir.  
 Bitki örtüyü tərəfindən udulan  işıq əgər 20%-ə çatarsa, bunun  ekoloji tərəfdən əhəmiyyəti 
vardır.  İşığın  azalması  torpaq  nəmliyi,  istiliyi,  küləyi  dəyişdirə  bilir.  Bu  səbəbdən  işıq  amilinin 
bitkilərə təsirinin bir tərəfli dəyərləndirilməsi düzgün deyildir. 
Bitki örtüyü altında gördüyümüz işıq, vegetasiyanın kölgə işığı adlanır və 2 hissədən ibarət 
olur. Bunlardan biri bitki örtüyü arasından udulmadan keçən işıq, digəri isə udulub keçən işıqdır.  
Goodfellov və Barkhom tərəfindən aparılan  bir tədqiqat  işində  fısdıq  meşəsində   bitkilərin 
tağ  hissəsi  seyrəkləşdikcə  və  böyüdükcə  meşənin  içərisində  işıq  spektrində  mavi  işıq  dalğaların 
artması, buludlu günlərdə  isə azalması qeyd edilmişdir  [6]. Çox sıx  bitki örtüyü olan  yerlərdə  isə 
spektr  dəyişmələri  infraqırmızı  şualar  şəklində  üzə  çıxır.  Bu  proses  yarpağını  tökən  meşələrdə, 
iynəyarpaqlı meşələrlə müqayisədə daha yüksək olur və vegetasiya mövsümünə görə dəyişir.  
Bildiyimiz  kimi  işıq  bitkilərin  həyatına  müxtəlif  yollarla  təsir  edir  və  onu  tarazlaşdırır. 
Bitkilərdə işığın ən önəmli tərəfi fotosintezdir.  
Bitkilər işığa görə 2 qrupa ayrılır.  
I – işıq sevən (heliofit) və II- kölgə sevən bitkilər (siyofit). 
İşıq  sevən  bitkilər  isə öz növbəsində:  kölgədə çətin  böyüyənlər (obliqat) və kölgədə  yaxşı 
böyüyənlər (fakultativ) qruplarına bölünürlər. 
Kölgə  sevən  bitkilər  isə  işıqda  çətin  böyüyənlər  (obliqat)  və  işıqda  yaxşı  böyüyənlər 
(fakultativ) qruplarına ayrılır.  
Bitkiləri fərqli işıq şəraitində limitləyən səbəblər dəyişkəndir. İşıq sevən  bitkilərin kölgədə 
yetişməsini  məcburi  olaraq  kölgəsevən  bitki  xüsusiyyətlərinin  onlara  uyğunlaşması  kimi  qəbul 
etmək olar. Məsələn, hirkan şümşadı istər günəşli, istərsədə kölgəli yerlərdə bitməkdədir.  
Bütün  işıqsevən  bitkilərdə  işığa  qarşı  az  və  ya  çox  uyğunlaşmalar  əmələ  gəlmişdir.  Onlar 
yüksək işıq müddətinə davam gətirirlər. Kölgə sevən bitkilər isə zəif işıq potensialını aşağı faizdə 
istifadə  edə  bildiklərindən  yüksək  işıq  müddətindən  zərər  görürlər.  Çünki  bunlarda  yüksək  işıq 
müddətini  istifadə  etmək  üçün  uyğunlaşmalar  yoxdur.  İşıq,  az  kölgə  sevən  növlərdə  onların  bitki 
qruplaşmasında  yerini  və  yarpaq  düzülüşünü  nizamlayır,  nəmli  şəraitlərdə  isə  növlərin 
təbəqələşməsini təmin edir. Ümumiyyətlə, təbii şəraitdə işıq müddəti xüsusi ilə tropik və subtropik 
bölgələrdə  bitkilərin  optimum  istəkləri  içərisində  ən  önəmli  amildir.  Bu  səbəbdən  kölgədəki  bir 
ağacın alt yarpaqlarının da sintez prosesində xüsusi əhəmiyyəti vardır. 
Aparılan  müşahidələr göstərmişdir ki, tədqiq olunan  bitkilər  içərisində  işıq sevən növlərdə 
aşağıdakı  morfoloji  dəyişikliklər  vardır.  Bu  bitkilərin  gövdələri  qalın  olub  hündürdür  və  çox 
budaqlanmışdır. Yarpaqları isə kiçik, sadə olub, damarları incə və tüklüdür. Bu tip bitki növlərində 
çiçəkləmə  və  meyvəvermə  yüksək  olub,  gec  açan  yarpaqları  vardır  və  tez  çiçək  açır.  Bu  bitkilər 
istiyə  və  quraqlığa  davamlıdır.  Tədqiq  olunan  bitkilər  içərisində  yuxarıda  qeyd  edilən 
xüsusiyyətlərə  malik  olanlardan  Calligonum  aphyllum  (Pall.)  Wurke,  Calligonum  bakuense  Litv.,