Sotsial munosabatlar. Reja: Sotsial munosabatlar tushunchasi, mohiyati va mazmuni. Sotsial munosabatlar turlari

 
2. Sotsial munosabatlar turlari 
 
Sotsial birdamlik tushunchasi sotsial munosabatlar tizimida muhim 
o‗rin tutadi. Chunki birdamlik – bu, ko‗pgina ma‘naviy omillarning 
majmuasidan tashkil topgan sotsiologik kategoriya bo‗lib, u ijtimoiy 
hayotda faoliyat ko‗satayotgan insonlarning ijtimoiy taraqqiyot 
masalalarini hal qilishlaridagi hamkorligi ko‗rinishidir. Avvalom bor 
shuni ta‘kidlab o‗tishimiz joizki, Sotsiologiya faniga bu atama sotsial 
jipslashuvni bildiradigan tushuncha sifatida birinchi bo‗lib O.Kont 
tomonidan kiritilgan edi. Bu muammoga ko‗gina mutafakkilar 
o‗zlarining keng etiborlarini qaratganlar. Ayniqsa E.Dyurkgeym, 
G.Spenserlar bu muammoni chuqur tahlil qilganlar, lekin ular o‗z 
tadqiqotlarini turli xil yo‗nalishlarda olib borganlar. E.Dyurkgeymning 
fikricha, sotsial birdamlik, bu axloqiy prinsip va oliy universal qadriyat 
bo‗lib, u jamiyatning har bir a‘zosi tomonidan tan olinadi. O.Kont va 
G.Spenserlarning tadqiqotlarida sotsial birdamlikning asosini iqtisodiy 
mafaatlar tashkil qilishi markaziy o‗rinni egallaydi. G.Spenser o‗zining 
birdamlik ta‘limotida majburiy va ko‗ngilli birdamlikni ajratib 
ko‗rsatadi. Uning fikricha, kishilik jamiyati o‗z rivojlanish yo‗lida ikkita 
harbiy va sanoat davrlariga bo‗linadi. Butun hayot bu yerda intizomga 
asoslangan. 
Sanoat 
turidagi 
jamiyat 
esa 
osoyishta 
ijtimoiy 
hamkorlikning erkin shakllarini ifoda etadi. Muammoning ikkita jihatga 

---

ajratib tahlil qilinishni D.Dyurkgeymning ham ilmiy faoliyatida ko‗rish 
mumkin. U o‗z ta‘limotini mexanik va organik birdamlikka ajratadi. 
Rivojlanmagan va eski jamiyatlarda hukumronlik qiladigan birdamlikni 
Dyurkgeym, mexanik birdamlik, deb ataydi. 
Mexanik birdamlik – bu, «jamoa turidagi» birdamlik bo‗lib, u bu 
jamoadagi individlarning o‗xshashliklari bilan belgilanadi va ular 
tomonidan ijtimoiy vazifalar bir xil turda bajariladi. Jamiyatda ijtimoiy 
mehnatning taqsimlashishi tufayli individlar maxsus vazifalarini 
bajaradilar va bu xislatlar sababli jamiyat jonli organizmni eslatadi. Shu 
jamiyatda vujudga kelgan yangi turdagi birdamlikni Dyurkgeym, 
organik birdamlik, deb ataydi. Mehnatning taqsimlanishi individlarda 
o‗zlariga xos qobiliyatlarning rivojlanishiga omil bo‗ladi. Endi har bir 
individlarning o‗zi esa bir-birlariga bog‗liq bo‗ladilar va ular sotsial 
munosabatlarning 
yagona 
tizimi 
orqali 
birdamlik 
tuyg‗ulariga 
erishadilar. 
Ko‗pgina 
g‗arb 
olimlari 
ijtimoiy 
mulkka 
asoslangan 
kooperasiyaning ser- mahsulligini inkor etib keladilar. Ularning 
fikricha, butun jamiyat bilan ishlab chiqarish vositalarini guruhlar mulki 
qilib berish kerak. Agar ishlab chiqarish vositalari ijtmoiy mulk 
xususiyatiga ega bo‗lsa, «ma‘muriyat» xalqdan ajralib qoladi va shu 
sabab tufayli byurokrat boshqaruvchilar tashkiloti vujudga kelishi 
mumkin. O‗z-o‗zidan, tabiiyki, bu jarayonlar natijasida ishchilar o‗z 
mehnatlaridan mafaatdorlikni his qilmaydilar. 
Mazkur taxminlarning aksariyati o‗z isbotlarini topdgan. Ayniqsa, 
yarim mustamlakachilik davrida, bizning diyorda soxta birdamlik 
asosidagi kooperasiyalashtirish ko‗plab salbiy oqibatlarni keltirib 
chiqardi. Mehnatning ijtimoiy taqsimoti va kooperasiya niqobi ostida 
hududimiz 
xomashyo 
yetishtiradigan 
respublikaga 
aylandi. 
Jamiyatimizda tub ma‘nodagi birlashma jarayoni faoliyat ko‗rsatmadi. 
Prezidentimiz I. A. Karimov ta‘kidlab ko‗rsatganlaridek, ―O‗z-
o‗zini boshqarishning xalqimiz an‘analari va qadriyatlariga juda xos 
bo‗lgan usuli — mahallalar tizimi so‗nggi yillarda juda katta nufuzga 
ega bo‗lib bormoqda... Eng adolatli muhit, eng adolatli ijtimoiy sharoit, 
vaziyat faqat mahallada bo‗lishi mumkin.hech bir korxona, hech bir 
davlat idorasi yoki jamoat tashkiloti bu borada mahalla bilan tenglasha 
olmaydi»
2
.