Q yo‘ldoshev, Q. Muftaydinov, V. Abdurahmonov iqtisodiy ta’limotlar tarixi

3. V. I. Leninning iqtisodiy qarashlari
XIX 
asming oxiri va 
XX 
asr boshlaridagi Rossiyadagi ijtimoiy-siyosiy 
o‘zgarishlarV. I. Lenin (1870-1924) nomi bilan bog'landi. U marksizmning 
Rossiyaga tarqalishi, Rossiyada kapitalizm rivojlanishi, sotsialistik inqilob 
nazariyasi va sotsializm qurilishi bilan bog‘liq nazariyalami ishlab chiqdi, 
marksizm iqtisodiy ta’limoti Rossiya muhiti nuqtayi nazaridan rivqjlantirildi. 
U o‘zining 
XIX 
asming 90- yillarida yozgan «Rossiyada kapitalizm 
taraqqiyoti», «Bozorlar xususidagi masalaga doir» asariarida Rossiyadagi 
ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar, rus jamiyatining tabaqalashuvi, Rossiyada 
kapitalizm taraqqiyotining o‘ziga xos jihatlari, ishchilar sinfining shakllani- 
shi, Rossiyadagi agrar munosabatlaming o‘ziga xoshgi masalalarini tadqiq 
etdi. U takror ishlab chiqarish nazariyasini rivojlantirib, kapitalning organik 
tuzilishi haqida, uning o‘sib borishi sharoitida kapitalni takror ishlab 
chiqarish sxemasini chizib berdi. U ana shu tahlilga asoslanib, ishlab 
chiqarish vositalari ishlab chiqarishning iste’mol buyumlari ishlab 
chiqarishga nisbatan ustun o‘sish qonunini ochdi.
Lenin Rossiyada agrar masala juda muhim siyosiy-iqtisodiy muammo 
ekanligini inobatga olib «Agrar masala» va «Marksni tanqid qiluvchilar» 
(1901), «Dehqonchilikda kapitalizm rivojlanishi qonunlari haqida yangi 
m a’lumotlar» kabi asarlarni yozdi. Ularda «yer unumdorliginini pasayib 
borish qonuni» haqida qarashlami tanqid qildi, yer rentasining vujudga
118

---

kelishining ikkita sababi borligini — yerga xususiy mulkchilik monopoliyasi 
va yerga xo'jalik yuritish obyekti sifatidagi monopoliyadan kelib chiqib 
absolyut va differensial rentalar haqidagi qarashlarga oydinlik kiritdi. U 
agrar masalaga doir qarashlarida mayda dehqon xo‘jaliklari barqarorligi 
haqidagi konsepsiyani tanqid qilib, yerni milliylashtirishning iqtisodiy- 
ijtimoiy afzalligini asoslab chiqdi.
Lenin o‘zining «Imperializm-kapitalizmning yuqori bosqichi» asarida 
kapitalizm o‘z taraqqiyotida monopolistik bosqichga o'sib chiqajagini, bu 
bosqichda iqtisodiyot va ijtimoiy hayotning ham m a jabhalarida 
monopoliyalar hukmronlik qilishi natijada erkin raqobat barham topishi, 
bu oqibatda jamiyatning inqirozga yuz to‘tishini bildirishi, endi u o‘zidan 
ko'ra ilg'orroq ijtimoiy tuzumga moddiy zamin tayyorlashi sotsializmning 
arafasiga aylanishi haqidagi g'oyalarni ilgari surdi.
Leninning bir qancha asarlarida sotsialistik jamiyatning nazariyasi va 
uni barpo etishning amaliy yo'llarini ishlab chiqildi. U Rossiyadagi 
sotsialistik inqilobning (1917) amalga oshirishning tashkilotchisi va rahbari, 
birinchi proletar hukumatining raisi darajasida faoliyat ko‘rsatdi. U 
sotsializmga o ‘tish davri ko‘p ukladli bo‘lishi, ishlab chiqarish vositalarida 
umumxalq va kooperativ mulkchilik xarakteri bo‘lishi, jamiyatning bir 
markazdan, rejalashtirish asosida boshqarilishi, ilmiy-texnika taraqqiyoti 
va m ehnatni tashkil etishning sotsializmga xos usullari, m ehnat 
unumdorligini joriy etish kabi qator masalalarda o‘z qarashlarini bayon 
etadi.