Qatlam sharoitidagi neft va gazning tarkibi

dina
 yoki 
Nyuton
da
o‘lchanadi va sirt taranglik birligi sifatida qabul qilinadi. 
Neftning optik faolligi – bu neft va neft mahsulotlarining yorug‘lik nurlarini 
polyarizatsiya yassiligida doimo o‘ng aylanishidir. Aylanish burchagi 0,1
0
dan bir necha 
gradusga boradi. Bundan tashqari neftlarning geologik yoshini o‘sishi bilan optik aylanish 
kattaligi kichrayadi. Faqat organik qoldiqlardan hosil bo‘lgan moddalar optik faolikka ega. 
Neft odatda tabiatda suyuq holatda uchraydi. Shuning uchun neftning qotishi va erishi 
xususiyatlari mavjud. Ba’zi holatlarda haroratning ozgina pasayishi bilan neft quyuqlashadi. Bu 
asosan neftni tarkibidagi qattiq parafin miqdoriga bog‘liq. Qanchalik parafin ko‘p bo‘lsa, 
shunchalik uning qotishi oson bo‘ladi. Neftning qotishi va quyuqlashishi har xil tushunchalar 
bo‘lib, uning quyuqlashuvi tarkibidagi yengil va harakatchan birikmalarning kamayishi va 
yuqotilishi hisobiga bo‘lishi mumkin. 
Neftning issiqlik beruvchanlik xususiyati deb 1 kg neftning to‘liq oxirigacha yonganda 
ajralib chiqadigan kalloriyadagi issiqlik miqdoriga aytiladi. 
Neft va neft maxsulotlari doimo dielektrik hisoblanadi. YA’ni elektr tokini o‘tkazmaydi. 
Shuning uchun neft maxsulotlaridan ishlab chiqarishda har xil izolyatorlar tayyorlashda 
foydalaniladi. 
Neftning molekulyar og‘irligi undagi fraksiyalarning o‘rtacha arifmetik molekulyar 
og‘irliklari yig‘indisiga teng. Neftning o‘rta molekulyar og‘irligi 240-290 mol oraliqlarida 
o‘zgaradi. Neft tarkibidagi smola moddalar miqdorining oshishi bilan uning molekulyar og‘irligi 
ham ortishi mumkin. 
Neft hajmining issiqlikdan kengayish xususiyatiga issiqlikdan kengayish koeffitsienti 
deyiladi. Neftning molekulalari juda murakkab tuzilganligi uchun, uning tarkibidagi 
komponentlar miqdori o‘zgarishi bilan issiqligi kengayishi koeffitsienti ham o‘zgaradi. Neftning 
tarkibida qattiq uglevodorodlarning bo‘lishi issiqlikdan kengayishi koeffitsienti va zichligining 
haroratga bog‘liqligini egri chiziq bo‘yicha o‘zgarishiga sabab bo‘ladi.
Neft tarkibida erigan gazlar neft zichligi va qovushqoqligini pasaytiradi, siqiluvchanligi 
va hajmiy koeffitsiyent qiymatini esa oshiradi. Shuning uchun neftning qatlam sharoitidagi fizik 
xossalarini bilish uyumdagi neft va gaz zaxirasini to‘g‘ri hisoblash, neft konlarini ishlatish 
texnologik sxemalarini to‘g‘ri tanlash, uyumlarga ta’sir etishning samarali usullarini qo‘llash 
orqali maksimal neft olishga erishish, neft va gazni qazib olish texnika va texnologiyalarini 
to‘g‘ri tanlash kabilar uchun muhim axamiyatga ega. 

---

Neft tarkibidagi og‘ir uglevodorodlarning miqdori, zichligi va qovushqoqlik xususiyatlari 
bilan bir qatorda reologik (“reologiya” –grekcha «reos»- oqim, «logos» -o‘rganish) 
xususiyatlarga ham ega. Reologiya qovushqoq yoki plastik moddalarning oqish davrida 
bo‘ladigan qaytmas deformatsiyasini o‘rganadi. Reologiya xossalariga ega bo‘lgan suyuqliklarni 
nonyuton suyuqliklari deb ham yuritiladi. Nonyuton suyuqliklarining qovushqoqligi harorat, 
bosim va o‘rinma kuchga bog‘liq bo‘lib, tezlik gradientiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi. Neftning 
yer osti sharoitida g‘ovaklik muhitida sizilishi Nonyuton qonuniga muvofiq ravishda chiziqli 
o‘zgaradi. Nonyuton qonuniga asosan bir suyuqlikning boshqa bir suyuqlikka nisbatan siljishida 
harakat tezligi gradiyenti o‘rinma kuchlanishning siljishiga to‘g‘ri proporsionaldir. Bunda 
sizilish tezligi (υ) bosim gradiyenti (
gradP
) ga bog‘liq bo‘lib, suyuqliklar harakat tezligi chiziqli 
ko‘rinishda koordinata boshidan o‘tadi (4.2-rasm, 1-chiziq). Bu qonuniyatga bo‘ysingan barcha 
suyuqliklar nonyuton suyuqliklar deyiladi. 
Nonyuton suyuqliklari uchun asosiy parametrlardan biri suyuqlik oqimini tavsiflovchi 
dinamik qovushqoqlik koeffitsiyenti hisoblanadi. Uning siljish kuchlanishiga bog‘liq ravishda 
o‘zgarishi quyidagicha ifodalanadi: 
dy
d





(5.10) 
bu yerda:

- o‘rinma kuchlanish siljishi; 
dy
d

- oqim yo‘nalishiga perpendikulyar bo‘lgan tezlik gradiyenti. 
Neft konlarini ishlatish davomida Nonyuton to‘g‘ri chiziqli ishqalanish qonuni buziladi. 
Bunday holatlarda sizilish tezligi bosim gradiyenti tezligiga bog‘liqligi grafigi koordinata 
boshidan o‘tib, gradiyent o‘qiga botiq holda bo‘ladi (5.2-rasm, 2-chiziq), suyuqliklar esa tuzilma 
- mexanik xossalarga ega va nonyuton (qovushqoq -plastik) deyiladi. 
5.2-rasm. Nyuton va nonyuton suyuqliklari bosim gradiyentining sizilish tezligiga 
bog‘liqligi. 1-dilatant; 2-nonyuton chizig‘i; 3-nonyuton (psevdoplastik). 
G‘ovak muhitlarda neft (suyuqlik) sizilishida chegaraviy (boshlang‘ich) bosim gradiyenti 
nonyuton suyuqliklar uchun asosiy ko‘rsatkich hisoblanadi. Chegaraviy bosim gradiyenti oshishi 
bilan g‘ovak tog‘ jinslarida neftning harakati boshlanadi. 
G‘ovak muhitlarda nonyuton suyuqliklari sizilishi quyidagi formula orqali ifodalanadi: 









G
dr
dp
k
/


(5.11) 
bu yerda
: μ
/
- neftning tuzilma qovushqoqligi;
dr
dp
- bosim gradiyenti; 
G
– boshlang‘ich bosim gradiyenti. 

---

Neftning tuzilmali qovushqoqligi o‘zgarganda suyuqliklarning nonyuton xossalari 
tuzilma- mexanik xossalarga ega bo‘ladi. 
Qatlam sharoitidagi neft katta bosim gradiyentida tuzilmali-mexanik xossalarga ega 
bo‘lib, kapillyar kanallarda va g‘ovak muhitlarda harakati davomida uning bu xossalari 
o‘zgarmaydi. Bosim gradiyentining oshishi bilan tuzilma buzila boshlaydi va aniq chegaraviy 
gradiyent kattaligiga yetib borganda, tuzilma to‘liq buziladi va suyuqlik (neft) nyuton suyuqligi 
kabi harakatlana boshlaydi. 
Suyuqliklarning sizilishida, asosan kichik tezliklarda quduq tubidan uzoqlashganda, 
nonyuton xossalarning paydo bo‘lishi kuzatilmagan. Qatlam sharoitidagi neftda nonyuton 
xossalarning nomayon bo‘lishi, uning tarkibida asfalt-smola-parafin moddalar miqdorining 
oshishi bilan bog‘liq. Masalan, qatlam neftining g‘ovak muhitlarga kirib borishi va uning boshqa 
suyuqliklar bilan o‘zaro fizik-kimyoviy ta’siri natijasida, nonyuton xossalar paydo bo‘ladi. 
Nonyuton (qovushqoq plastik) suyuqlikli konlarni ishlatish geologik-texnik tadbirlarni, 
quduqlarni tadqiqot qilish, neftni tayyorlash va tashish jarayonlaridagi ko‘pgina mushkulotlarga 
bog‘liq. Neftning nonyuton xossasi uni qizdirganda va sizilish tezligini oshirganda yo‘qoladi.