O‘zbеkiston rеspublikаsi

S
1
2
- bozorda eng katta ulushga ega bo‘lgan 
firma; 
S
2
2
- undan keyingi kattalikdagi ulushga ega firma va hokazo;
S
n
2
-eng kichik 
ulushga ega bo‘lgan firma. 
Agar tarmoqda yagona firma bo‘lib, uning mahsuloti tarmoq mahsulotini tashkil 
qilsa, 
S
1
2
q100% bo‘ladi va bunday hol sof monopoliya bo‘ladi, ya`ni Xerfindal-Xirshman 
indeksi 
10000

I
ga tengdir. 
Masalan, AQSh da Xerfindal-Xirshman indeksi 
1800

I
dan oshgan tarmoqlar, 
monopol tarmoqlarga kiradi. Yuqoridagi indeksdan monopoliyaga qarshi olib boriladigan 
faoliyatda foydalaniladi. Bozorning katta qismini bir necha firmalar tomonidan egallab 
olinish holatiga 
bozorning markazlashuvi
(kontsentratsiya rыnka) deyiladi.
 

 
14.4. Monopol hokimiyat va jamiyat farovonligi 
 
Monopol hokimiyatda narx chekli xarajatdan yuqori bo‘ladi. Monopol hokimiyatda 
narx oshadi, ishlab chiqarish hajmi kamayadi, natijada bu firmaning daromadini oshishiga 
va iste`molchilar turmush darajasining pasayishiga olib kelishi mumkin. Iste`molchilar va 
ishlab chiqaruvchilar ortiqchalarini monopol va raqobatlashgan bozor sharoitlarida 
qaraymiz (14.3-rasm). 
 
 
 
14.3-rasm. Monopol hokimiyatidan olinadigan zararni 
ifodalovchi grafik 
Q 
Q
е
D 
P 
MC 
A
E
P
m
C
AR 
P
e
MR 
B
0 
Q
m

---

196 
Raqobatlashgan bozordagi ishlab chiqaruvchilar va monopol ishlab chiqarishning 
chekli xarajatlari 


MC
bir xil deb faraz qilaylik. 4-rasmda monopolistning o‘rtacha va 
chekli daromadlar chiziqlari 
MR
AR
,
va chekli xarajatlari chizig‘i ko‘rsatilgan. 
Ma`lumki, monopolist o‘z foydasini 
MR
MC

bo‘lishini (V nuqta) 
ta`minlaydigan ishlab chiqarish hajmida maksimallashtiradi. Monopolistning optimal 
ishlab chiqarish hajmi 
m
Q
ga va u belgilaydigan narx 
m
P
ga teng. 
Raqobatlashgan bozorda 
MC
P

bo‘lgandagi ishlab chiqarish hajmi maksimal 
foydani ta`minlaydi va talab chizig‘i (14.3-rasmda bu o‘rtacha daromad 
AR
chizig‘i) 
bilan taklif chizig‘i (10.3-rasmda 
MC
chizig‘i) kesishgan nuqta 
E
da muvozanat narx 
e
P
va muvozanat ishlab chiqarish hajmi 
e
Q
aniqlanadi. 
Monopol narxda iste`molchilar kamroq mahsulot sotib oladilar. Mahsulotni 
monopol narxda sotib olgan xaridorlar o‘zlarining iste`mol ortiqchasining ma`lum qismini 
yo‘qotadi, bu yo‘qotish 4-rasmda 
AC
P
P
m
e
to‘g‘ri to‘rtburchak yuzasiga teng. 
Mahsulotni 
e
P
narxda sotib olishni xohlagan, lekin 
m
P
narxda sotib olaolmagan 
iste`molchilar ham, iste`mol ortiqchasining qismini yo‘qotadi, 14-3-rasmda bu yo‘qotish 
AEC
uchburchak yuzasiga teng. Iste`molchilarning iste`mol ortiqchasining umumiy 
yo‘qotishi 
AC
P
P
m
e
to‘rtburchak yuzi bilan 
AEB
uchburchak yuzi yig‘indisiga teng. 
Ishlab chiqaruvchi esa mahsulotni yuqori 
m
P
narxda sotib 
AC
P
P
m
e
to‘rtburchak 
yuzi bilan ifodalangan foydani oladi, ammo, shu bilan birga u ishlab chiqarish 
ortiqchasining 
BCE
uchburchak yuzasiga teng bo‘lgan qismini yo‘qotadi, ya`ni u 
qo‘shimcha 


m
e
Q
Q

birlik mahsulot ishlab chiqarib, uni 
e
P
narxda sotib olish mumkin 
bo‘lgan qo‘shimcha foydasini yo‘qotadi. 
Shunday qilib, ishlab chiqaruvchining umumiy foydasi 
AC
P
P
m
e
to‘rt to‘rtburchak 
yuzidan, 
BCE
uchburchak yuzasini ayirmasiga teng. Endi ishlab chiqaruvchining 
umumiy 
foydasidan 
iste`molchi 
yo‘qotgan 
iste`mol 
ortiqchasini 
ayirsak 


ABE
BCE
AEC
ABE
,


uchburchak yuzasiga teng bo‘lgan sof yo‘qotishni olamiz. 
Bu sof yo‘qotish, monopol hokimiyatidan kelib chiqadi. 
ABE
uchburchak yuzasiga teng sof yo‘qotish monopoliyaning “o‘lik yuki” bo‘lib, 
u jamiyatning yo‘qotishi yoki jamiyatning monopoliyadan ko‘radigan zararini ifodalaydi. 
Monopol firma o‘z monopoliyasini saqlab qolish uchun, boshqa firmalarni 
tarmoqga kirishga to‘siqlar yaratish uchun yana xarajatlar qilsa, u bu bilan jamiyat 
yo‘qotishlarini yanada oshirishi mumkin.