Toshkent moliya instituti m. Y. Raximov, N. N. Mavlanov, N. N. Kalandarova

 

---

451 
12.6. Muddati o„tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari va ular 
yuzasidan rezervlar tahlili. 
Amalda tovarlar jo‗natilgan ishlar bajarilgan, xizmatlar ko‗rsatilgan kundan 
boshlab 90 kun o‗tgandan keyin, yetkazib berilgan tovarlar, ko‗rsatilgan xizmatlar 
va bajarilgan ishlar uchun mablag‗lar kelib tushmaganligi muddati o‗tib ketgan 
debitorlik qarzi deb hisoblanadi, qonunchilikda belgilangan hollar bundan 
mustasno.
62
Muddati o‗tgan qarzdorlik tahlilida analitiklar nimalarga e‘tibor berishi 
lozim? 
Birinchidan: muddati o‗tgan majburiyatlar yuzasidan avvalo axborotlarning 
aniqligi, ishonchligi va asosligiga ahamiyat qaratish lozim. Debitorlik va 
kreditorlik qarzlari muddati o‗tgan majburiyat sifatida nazoratga olinadi qachonki, 
yuqorida qayd etilgan (3 oy yoki 90 kalendar kun) muddat o‗tsa. Debitorlik va 
kreditorlik qarzlarini balans qatorlari bo‗yicha juda ko‗p tarkibiy qatorlari 
guruhlanadi. Lekin ushbu tartib qarzdorlikning faqat mahsulot (tovar, ish va 
xizmat)larga tegishli bo‗lgan qismiga tegishli. Ya‘ni, xaridor va buyurtmachilardan 
majburiyatlar hamda mol yetkazib beruvchi va pudratchilardan qarz qatorlariga 
nisbatan qo‗llaniladi. Negaki, qolgan majburiyatlarni undirish va to‗lash tartiblari, 
ularni kechiktirish shartlari va talablari tegishli majburiyatlar bo‗yicha qonunchilik 
normalarida aniq belgilab qo‗yilgan. Masalan, soliqlar va majburiy to‗lovlar 
bo‗yicha majburiyatlarni to‗lash tartibi va muddatlari Soliq kodeksida, mehnat haqi 
bo‗yicha majburiyatlarni to‗lash tartibi va muddatlari Mehnat kodeksi va kasaba 
uyushmalari bilan uch tomonlama kelishuv aktlarida, sug‗urta bo‗yicha 
majburiyatlarini to‗lash tartiblari va muddatlari sug‗urta qonunchiligi (ikki 
tomonlama shartnomalarda) aniq belgilab qo‗yilgan. 
Muddati o‗tgan debitor va kreditor qarzdorlik korxonalarni umidsiz qarzlari 
sirasiga kiradi. Ularni undirish ehtimoli kamdan kam hollardagina kuzatiladi. Shu 
sababli umidsiz qarzlar bo‗yicha boy berilgan imkoniyatlarni o‗rnini qoplash 
62
Президентнинг ―Халқ хўжалигида ҳисоб-китоблар ўз вақтида ўтказилиши учун корхона ва 
ташкилотлар раҳбарларининг маъсулиятини ошириш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида‖ 
12.05.1995 йилдаги ПФ-1154-сон Фармонининг 2-банди. 

---

452 
maqsadida qarzdorlik yuzasidan zaxiralar tashkil etilishi tartibi belgilangan. Kuchli 
raqobatga asoslangan bozor iqtisodiyoti albatta bir turdagi korxonalarning iqtisodiy 
nochorlikka yuz tutishiga sabab bo‗ladi. Xaridor va buyurtmachi sifatida doimiy 
hamkorlarning nochorlikka yuz tutishi va bankrotlikka uchragan korxonalarda 
qarzni undirishdan harakatlarini boshlashdan yoki davom ettirishdan ko‗ra ushbu 
qarzlardan ba‘zan uzil-kesil umidni uzish ham foydali hisoblanadi. 
Umidsiz qarzlar yuzasidan zaxiralarni tashkil etishning albatta bitta manbasi 
mavjud u ham bo‗lsa, korxonaning sof foydasidir. Umidsiz qarzlarni xarajatlar 
hisobiga shakllantirishga yo‗l qo‗yilmaydi. 
Umidsiz qarzlar yuzasidan zaxiralarni shakllantirish tartibi va hajmi korxona 
mulkdorlari kelishuvi hamda belgilovi asosida hal etiladi. 
Umidsiz qarzlar zaxirasini ishlatish oqlanish ehtimoli yo‗qqa chiqarilgan va 
oqlanish ehtimoli kichik bo‗lgan qarzdorliklar bo‗yicha amalga oshiriladi. Agarda 
umidsiz qarzlar bo‗lmagan, zaxira ishlatilmagan hollarda undagi mablag‗lar 
korxona sof foydasiga qaytariladi va boshqa maqsadlarga ishlatiladi. 
Xo‗sh umidsiz qarz nima?
Umidsiz qarz – sud qaroriga binoan majburiyatlarning tugatilishi, 
qarzdorning bankrotligi, tugatilishi yoki vafot etishi oqibatida yoxud ilish muddati 
o‗tishi oqibatida uzish mumkin bo‗lmagan qarzdir.
63
Korxonalar debitorlik qarzi bozor qiymatini baholash buxgalteriya 
hisobining milliy standartlariga ko‗ra quyidagi tartibda amalga oshiriladi: 
birinchidan, qarzdor tashkilotlar buxgalterlik hisoboti (Buxgalterlik balansi 
(1-shakl)), shuningdek, buxgalterlik balansiga ilova asosida debitorlik qarzi 
strukturasi va harakati tahlili amalga oshiriladi, keyin esa buxgalterlik hisobi 
registrlari va birlamchi hujjatlashtirish ma‘lumotlari asosida aniq xo‗jalik 
shartnomalari bo‗yicha debitorlar kesimida debitorlik qarzi summalari 
inventarizatsiyadan o‗tkaziladi. Inventarizatsiya natijalariga ko‗ra debitorlik qarzi 
qarzdor tashkilotlar bo‗yicha aniqlashtiriladi, uning umumiy summasidan undirib 
olish umidsiz qarzlar va muddati uch oydan ortiq qarzdorlik ajratiladi; 
63
Ўзбекистон Республикаси Солиқ кодекси, 22-модда 

---

453 
ikkinchidan, korxonalarning moliyaviy holatini baholash va balansning 
qoniqarsiz strukturasini aniqlash bo‗yicha moliyaviy ko‗rsatkichlar (va ularning 
o‗lchov qiymatlari) asosida har bir debitorning moliyaviy ahvolini baholash 
o‗tkaziladi. 
Shunday qilib, qarzdorlikning umumiy hajmidan undirilishi umidsizlarni 
ajratishni va keyin debitor korxona moliyaviy holati: joriy likvidlik koeffitsiyentini 
hisoblash, o‗z mablag‗lari bilan ta‘minlanganlik koeffitsiyenti va to‗lovga 
qobillikni tiklash koeffitsiyentini tahlil qilishni nazarda tutiladi. Fikrimizcha, 
debitor korxonalar tahlili korxona to‗lovga noqobil ekanligini ko‗rsatsa, aynan turli 
nuqtayi nazardan korxonalar faoliyatini tavsiflovchi moliyaviy ko‗rsatkichlarni 
tahlil qilish kerak. 
Muddati o‗tgan majburiyatlarni tahlil etishda buxgalteriya balansiga ilova 
sifatida beriladigan muddati o‗tgan debitorlik va kreditorlik qarzlari rasshifrovkasi 
ma‘lumotlaridan foydalaniladi. 
Uning tuzilishi quyidagi tarkibiy birliklarni o‗z ichiga oladi. Ushbu 
rasshifrovka muddati o‗tgan qarzdorlikka mavjud bo‗lgan hollarda to‗ldiriladi. 
12.6-jadval