Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
MA‟RUZA 12.
Ma‟ruza № 12. Siydik chiqaruv a‟zolarining anatomiyasi. - 2 soat. Siydik chiqaruv a‘zolarining va jinsiy a‘zolarning filogenezi va ontogenezi. Siydik chiqaruv a‘zolarining tuzilishidagi umumiylik va vazifasi. Buyrak, taraqqiyoti, vazifasi va tuzilishi. Buyrak segmentlari. Buyrakning morfo-funksional birligi - nefron. Buyrakda qon aylanishning o‗ziga xos xususiyati. Buyrak topografiyasi: sintopiyasi, skeletotopiyasi, qorin pardaga nisbatan joylashuvi. Buyrakni o‗raydigan pardalar. Buyrakning fiksatsiyasi. Buyrak darvozasidagi hosilalar. Siydik chiqaruv a‘zolari. Buyrakning kichik va katta kosachalari. Buyrak jomi. Siydik nayi: qismlari, 145 topografiyasi, qorin pardaga nisbatan joylashuvi, devorining tuzilishi, toraygan sohalari. Siydik pufagi: taraqqiyoti, shakli, tuzilishi, qorin pardaga nisbatan joylashishi. Erkaklar va ayollar siydik chiqaruv naylari. Siydik chiqaruv a‘zolarini rentgen nurlari ta‘siridagi tasviri. (A: 1,2,3,4; Q: 1,2,) Siydik a‘zolari organa urinaria deyiladi. Ularga buyraklar, siydik Yullari, kovuk va siydik chikarish Yullari kiradi. Buyrak-Ren, XII kukrak umurtkasi, 1 va 2 bel umurtkasi soxasida korin bushligining orka devorida, region umblicalis, regio epigastrica, region abdominalis da joylashadi, U bezsimon a‘zo. Ung buyrak chap buyrakka nisbatan 1-1,5sm pastrokda joylashgan. Buyraklarning skeletlarga nisbatan chegaralari chap buyrakning Yukori uchi XI va XII chi kukrak umurtkalariga, kuyi uchi esa III-II bel umurtkalari urtasidan utadigan kundalang tugri chiziqda turadi. Ung buyrakning Yukori uchi XII kukrak umurtkasining tanasining urtasidan utgan kundalang chizikda, kuyi uchi III bel umurtkasi tananing urtasidan utgan kundalang chizik soxasida turadi. Buyrakning uzunligi katta odamlarda 10-12sm, eni 5-6sm, kalinligi 4sm ga taeng. Ogirligi esa 120g dan 200g. gacha. SHakli jixatdan loviyaga uxshaydi. Oldindan orka tomonga yassilangan. Unda Yukori va kuyi uchlari exterimitas superior, exterimitas inferior ichki va tashki kirgoklari margo medialis, margo lateralis, oldingi va orka Yuzalari facies anterior, facies posterior. Buyrak Yuzalari, uning tashki kirgogi va uchlari sirtki tomondan kavarik va sillik buladi, lekin urta chizikka va bir oz oldinga karagan ichki kirg‗og‗i botik buladi. Bu botik joydan buyrak ichiga arteriya va nervlar kiradi, vena kon tomirlari esa chikadi. Siydik Yuli xam chikadi. SHuning uchun bu botik joy buyrak darvozasi deyiladi. Agar kon tomirlar, nervlar olib tashlansa bu erda sinus renalis hosil buladi. YAngi tugilgan chakalokning buyrak kopkasi xali tula shakllanmagan, kupincha orka tomonga karagan buladi. Buyrak kopkasi katta odamlarda birinchi bel umurtkasini karshisida tursa, Yosh chakaloklarda bir oz pastrokda buladi. Kopka 15 Yoshlarda shakllanib uz joyini egallaydi. Buyrakning urtasidan ikki pallaga bulib karalsa, uning ikki xil moddadan tuzilganligini kurish mumkin. Buyrak po‗sti – sortex renis deb nomlanuvchi tashki modda kizgish rangda bulib, kalinligi taxminan 4-5mm cha keladi, ichi okishrok modda - miya moddasi –medulla renis deyiladi. Miya moddasi piramida shaklida aloxida-aloxida bulib joylashganligidan ularni buyrak piramidalari –piramidas renalis (malpighii) deyiladi. Piramidaning asosi basis kupayib ketsa odam xalok buladi. Agar itlarning ikkala siydik Yullari boglab kuyilsa, 30-48 soat ichida xalok buladi. Odam badanida hosil bulgan chikindi zaxarli moddalar fakat buyraklar orkali ajralib chikadi. Boshka a‘zolar teri nafas a‘zblari, ichaklar yordamchi xisoblanadi. 1- minutda buyrakga 1litr kon, 1-sutkada -1500litr kon kirib chikadi. Buyrakga kiruvchi kon tomirlarda bosim ancha baland (100mm), chikuvchi tomirlarda esa 70mm ga teng, bu bosimlar farki birlamchi siydik ajrab chiksa, uning 99% siydik naychalarida kayta suriladi va nixoyat 1-1,5litr okadi. Bu protsesslar xammasi buyrakda 1 mln ga yakin bulgan nefronlarda sodir buladi. Buyrakdan chikuvchi siydik Yuli urtacha 25 - 28sm uzushtikka ega. 146 Siydik Yuli orkali siydik peristaltik xarakat kilar ekan, bu xarakat buyrak jomidan boshlanadi. Siydik kopi - kovuk, kengaygan nay shaklida bulib,bolaparda urchuksimon (duksimon) shaklga ega. YAngi chakaloklarda kovukning xajmi - 50sm. kubga, 3 Yoshli bolada - 180sm. kubga,kattalarda 750sm. kubga teng. Kovyk siydik tuplovchi vazifasidagina emas, balki siydikni vazifasini xam bajaradi. SHuning uchun u yaxshi rivojlangan, 4 kavatdan iborat. Kovikdan siydikni xaydashda korin press muskullari xam faol katnashadi. Siydik chikarish kanali (uretra) tuzilishida jinsiy tafovut keskin fark kilinadi. Erkaklarda ancha uzun (18sm) va 3 kismdan iborat, ayollarda ancha katta (3-4 sm) va tugri Yunalgan buladi.Bu tafovutlar katta amaliy axamiyatga ega. Siydik a‘zolarining anatomiyasi. Siydik a‘zolari sistemasining rivojlanishi davrida kuyidagi etishmovchiliklar, oshikchaliklar va notugri tuzilishlarni kurish mumkin. Ba‘zan rosmana ikki buyrakdan tashkari uchinchi buyrak xam paydo bulib koladi. Bu kushimcha buyrak ikkita doimiy buyraklardan shillik, shillik osti, mushak va adventitsiya. Buyrak kosachalari bir kavatli epiteliy asta - sekin kup kavatli uzgaruvchan epiteliyga almashadi. Siydik a‘zolarining rivojlanishi. Sut emizuvchilarda siydik ajratuvchi a‘zalar uchta evolitsion davrni navbatma-navbat utkazib takomillashadi. 1. Juda kichik (boshlangich) embrionda daslabki buyrak pronephros paydo buladi. 2. Keyichalik bu bosh buyrak urnini birlamchi buyrak (yoki volf tanasi) mesonephros egallaydi. 3. SHundan keyin doimiy buyrak - metanephros paydo buladi. Embrion besh - olti xaftalik bulganda Volf tanasi zaminida indeferent bez moyakka yoki tuxumdonga aylanadi. Indeferent bez moyakkaboshlasa embrion etti xaftalik bulganda epiteliy xujayralari shakllana boshlaydi. Bolalar buyragi Yumalok shaklda buladi, Yuzlari gadir - budir buladi. Ikki uch Yoshida Yuzlari tekislanadi. Buyrakning uzynligi 4,2sm, ogirligi 12g keladi. 1 Yoshda ogirligi 30 - 35g, 15 Yoshda 225-250g, 40 Yoshlarda 275-Z10g buladi. Siydik a‘zolari funksional anatomiyasi. Biz utgan ma‘ruzada xazm va nafas a‘zolari funksional anatomiyasi xakida gaplashgan edik. Odam xayot kechirishi uchun ovkat moddalari, O2 zarur ekanligi, ovkat moddalari organizmga singishi jaraYoni xujayralarda kechishini bilib olgan edik. Xujayra va tukimalarda xayot kechirish jaraYonida badanga singmaydigan chikindi moddalar paydo buladi,ana shu chikindi moddalarni tuzlari va ortikcha suviini ter bezlari va siydik ajratish a‘zolari yordamida tashkariga chikarib tashlanadi. CHikindi moddalar (siydikchil va shunga uxshash moddalar) konda kirgokidan (chanok ichidan) kutarilib chikadi. Kovek juda xam tulib ketganda kindikka kadar kutarilishi mumkun. Kovikda uchta kism tafovifkilinadi: 1. Pastdagi (kuyiga karagan) kismi ancha keng bulib, kovuk tubi fundus vasica deb ataladi. 2. YUkori tomoni toraya borib, chukki -arex vasica bilan tugaydi. 3. Ana shu ikki kism urtasida kovuk tanasi – corpus vasica joylashadi. Bundan tashkari kovukning buyi setz ue51sa‘1 xam bor. Ayollarda kovuk ustidagi bachadon 147 engashib turganligi uchun xam kovukning chukkisi bulmaydi, uning ustini tekis va birmuncha yassilangan kurinishda buladi. Kovukning devori turt kavatdan tuzilgan. 1. SHillik kavat – tunica mucosa kovikning ichki Yuzasini koplagan bulib, kovik siydiksiz (bush) turganda burmalar rugaeni hosil qiladi. (Siydiksiz) kovuk siydik devori bilan tulganda esa devorning kengayish natijasida burmalar Yukolib ketadi. 2. SHillik osti kavati – tela submucosa birikgiruvchi tukimadan tuzilgan bulib, shillik kavat burmalari hosil kmlishda katta rol uynaydi. 3. Urta kavat – stratum internum kundalang va buylama tolalar aralashmasi. 4. Seroz kavat-tashki kavat. Buyrakda uzluksiz hosil bulib turadigan siydikni tashki muxitga chikarib turadi. Siydik chikarish Yullariga buyrak kosachalari va jomchalari, siydik nayi, siydik pufagi va tashki siydik chikaruv Yuli kiradi. Buyrak kosachaxgari va jomchalari, siydik nayi va kovukning umumiy tuzilishiga uxshash bulib, ularda turt pardani fark kilish mumkun: (linea terminalis) ana shu kismlarga bulib turadi. CHanok bushligiga kirgan siydik Yuli kovuk tubiga tamon Yunalib, uning devorini teshib utadi va bushlikka (kovek) ochiladi. Siydik Yulining ana shu kovuk devoridan utgan kismini ba‘zan yashiringan kismi pars intermuralis deb ataladi. Siydik Yuli boshlanish kismiga korin bushligidan chanokka utish chegarasida va kovukka tushish oldida birmuncha torayadi. Ayollar siydik Yuli erkakdarnikiga nisbatan 2-3sm kiska bulib chonok bushligidagi a‘zolar bilan tipografik munosabati xam birmuncha boshkacha. Ayollarda u tuxumdonning erkin kirgoki buylab kovuk bilan birgalikda kin urtasidagi oralikka kiradi va kovukning tagiga yakin kismidan kovukka kuyiladi. iv Erkaklarda chanok kismi esa urug chikarish Yulidan tashkarida joylashadi, sungra u erdan kovuk devoriga kiradi. Siydik Yulining devori uch kavatdan iborat. Eng ichki shillik kavat tunica mucosa dir. Bu erda shillik ishlovchi bezlar bor. Ikkinchi kavat muskul kavat, tashki kavat esa biriktiruvchi tukima – tunica adventitia dir. Kovuk. Urtacha lsigimi 500-700 ml keladigan siydik pufagi -urinaria kichik chanok bushligida, kov birlashmasi orkasida joylashgan. Uning xajmi odam jussasining - kichikligiga karab, kup yoki oz suYuklikni sigdira olishi mumkun. Erkaklar bilan ayollar kovugi tashki kurinishidan bir-biridan fark kilishidan tashkari, ularning xar biri uz xolatiga karab shaklini uzgartirib turadi. 1 Agar kovyk ichida siydik bulmasa u chanok bushligiga chukur kirib turadi. Bunda kovukning uzi bir muncha yassilashgan buladi. Bunday xolatda uning orkasida ayollar bachadaon va kin, erkaklarda esa urug pufaklari va urug chikarish Yullaring oxirgi Yullari turadi. Lekin kovuk siydik bilan tulgan paytda uning shakli xam, a‘zolarga munosabati xam uzgaradi. Bunda (korin devorining) kovuk tuxum shaklini oladi. Joylashish tartibi uzgarib Yukori puramides tashkariga surgich shaklida toraygan, Yumaloklangan papillae renalis tomonlari esa buyrak bushligiga karagan buladi. Surgichlarga nisbatan piramidalar kup buladi. Piramidalar bir muncha kup mikdorda naychalardan tashkil topgan bu naychalarning ichida teshikchalar - foramina papillaria bor. Buyrakning pustlok moddasi piramidalarning asosiga xam kirib boradi va buyrak ustunlari yoki pogonalari - collumnae renalis nomini oladi. YAngi tugilgan chakalokning buyragining ustki Yuzasi bir nechta buyrakchalarga bulingan. Agar buyrakning xar ikki moddasi xam mikroskopda tekshirilsa, uning juda mayda naychalardan tuzilganligini kurish mumkin. Buyrak yoki siydik naychalri deb 1 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 148 ataluvchi bu kanalchalar - (tubuli renalis) chikitning pustlok kismidagi oxirgi uchlari kovuzlok shaklida xalkalangan. Xalkaning oxirgi kismi ichkariga botib kirgan buladi. Natijada xar bir naychaning oxirida voronka singari, ko‗sh devorli kapsula hosil buladi. Bu kapsula : SHumlyanskiy-Bouman kapsulasi yoki koptok kapsulasi – capsula glameruilli deyiladi. Kapsulaning ikki devori urtasida bugalik bulib, bu bushlik naychaning umumiy bushligi bilan tutashgan. Kon tomirning kapillyarlari ana shu kapsulaning ochik tomonidan ichiga kirib (vas afferenis) uralgan koptok- glomerisni hosil qiladi. Ana shu kapillyarlarning kapsulaga tegib turgan Yupka devorlari orkali kondagi ortikcha suYuklik kapsula bushligiga surilib utadi va suYuklikdan kutilgan kon kapsula ichidan chikib (vas efferenis) ketadi. Pustlok modda shu koptoklar to‗pi jigar rangda buladi. Koptok kapsulasidan buyrak markaziga ketuvchi naycha avval burama shaklda tubulis renalis contorti deyiladi. Naycha piramidaga kirganidan sung tugrilanadi. Tubuli renalis recti va kovuzlok hosil kilib (Genli kovuzlogi), yana orkaga pustlok moddaga kaytadi. Bu joyda ikkinchi marta burama shakl olib, ikkilamchi burama naycha nomini oladi. Pars distalis tubuli nephroni ning oxirgi kismi kushuvchi naycha tubulus conjuctivus deyiladi, ciydik yiguvchi tugri naychaga kushiladi. Bu sunggi naycha bir nechta shunday kushuvchi naychalarni uziga olib, yana piramidaning ichidan surgich tomon Yunaladi. Demak, buyrakning miya moddasi fakat siydik naychalari tutamidan iborat. SHuiga kura u okish rangdan iborat buladi. Tugri naychalar Yul-Yulakay 1–14 tasi kushilib, kattalashgach 15 – 20 ta yakin kengrok surgich Yullari ductus papillaris xos buladi. Bu Yullar surgich uchiga ochiladi. SHumlyanskiy-Bouman kapsulasi, birlamchi buralma naycha, tugri naycha va ikkilamchi buralma naychalar birgalikda struktur va funksional birligini tashkil etadi va u nefron - nephron deyiladi. Xar kaysi buyrak bir millionga yakin ana shunday nefronlar yigindisidan iborat. Surgich orkali kelayotgan siydik, surgich uchidagi teshikchalar orkali kichik kosachalar calyces renalis minoris deyiladi. Bunday kosachalar 8-9tacha bulib, xar biri bitta, ikkita ba‘zan uchta surgichni uz ichiga oladi. Kichik kosachalar bir - biri bilan kushilib, katta kosachalar - calyces renalis majoris ni hosil qiladi. Odatda katta kosachalar ikkita bulib , ularning-uzaro kushilishidan buyrak jomi –pelvis renalis hosil buladi. Jom kon tomirlar orkasida joylashib buyrak darvozasidan chikishi bilan siydik Yuli ureter ga davom etadi. Siydik Yuli - buyrak jomidan siydikni kovukka utkazib beruvchi joy - siydik Yuli ureter deb ataladi. Uzunlig 30sm, eni esa 8mm keladigan bu nay oldindan orkaga moion sal yassilashgan bulib, qorin pardadan tashkarida turada. Siydik Yuli joylashishiga kura ikki; pars abdominalis-qorin, pelvis renalis chanok kismlariga ajraladi. Katga va kichik chanok buptligini chegaralab turuvchi chizik birining tagida yoki ikki buyrak urtasida, umurtkalar tanasining oldida joylashgan buladi. Ba‘zida esa ikki bulak urniga bittagina buyrak hosil bulishi xam mumkun. Odatda doimiy buyraklar anchagina pastda (chanok soxasida) paydo bulib, sung uzining doimiy joyiga utadi. Ba‘zan shakllanib bulgan buyrak uz joyiga kutarilmay, pastda kolishi xam mumkun. Agar ikkala buyrak xam pastrok joylashgan bulsa, aksari ularning pastgi uchlari bir-biri bilan kurinib koladi. Bunday kushilishning taka shaklini eslatgani uchun xam «takasimon buyrak» deyiladi. Kovuk ba‘zan old tomondan ochik kolishi, ya‘ni kov suyagi bilan tusilmagan bulishi mumko‗n. Bunday xol ikki 149 kov suyagining usib etishmasligi va bir -biri bilan kushilmasdan kolishi natijasida Yuz beradi. Buni deb ataladi. Ba‘zan kovIkning oldingi devori yopik bulib koladi.kovuk, katta kishilarda chanok ichiga tushmay, kov suyagidan Yukorida kolishi xam mumkin. Siydik chikarish kanali.(ureter) olatining ustiga utib yoki ostki tomonda berkilmasdan ochik kolishi, tez - tez uchrab turadigan xodisa xisoblanadi. Yüklə 5,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|