O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

u(t)
qiymatini ko‘rsatuvchi 
АБ chizig‘i o‘tkaziladi, so‘ngra БВ vertikali nomagramma shkalasining, 
α
qiymati bilan belgilangan ostki qismiga tushiriladi; 

Shkala bo‘yicha, B nuqtasiga taluqli son qiymatlari aniqlanadi,
va bu qiymat nomagrammaning yuqori qismidagi gorizantal shkalaga 
(B´ nuqta) kiritiladi; 

B´ nuqtasidan vertical B´Г chizig‘I nishab chiziqqacha 
tushiriladi, bu ishlagan 
t
vaqtni ming, yuz yoki o‘n birliklarini 
ko‘rsatishi, va so‘ngra ГД gorizantali t
qol
shkalasigacha (birinchi yuqori 
vertical shkala) o‘tkaziladi. Bunda shkaladagi Д nuqtasiga mos 
tushuvchi qiymat, izlanayotgan qoldiq resursni keltirilgan o‘lchash 
birligida namoyon etadi. 
Qoldiq resursni aniqlash bo‘yicha misol ko‘rib chiqamiz. 
Misol 1
. СМД-14 dvigatelini halqalarini almashtirguncha silindrporshen gruhi 
detallarining qoldiq resursini aniqlang, bunda ishlatish boshlangandan to 
diagnostikalash vaqtigacha t
k 
= 1600 moto-soat ishlagan. Dvigatelning 
karteriga singib o‘tayotgan gazning miqdori П(t) =68l/min; П(t) = 52 l/min. 
Echish. Gaz sarfining chegaraviy qiymati П
п
=90 l/min, nominal qiymati 
П
н
= 28 l/min. Ko‘rsatkich darajasi α = 1,3 (88 bet). Qiymatning chegaraviy 
qiymatini U
p
= П
п 
– П
н
= 90-28 = 62 l/min va ko‘rsatkichni diagnostikalash 
vaqtidagi qiymatini 
u(t)
= П
(t)
- П
н
= 68-28 = 40 l/min hisoblaymiz. 
U
p
o‘qida U
p
=62 qiymatini o‘nlik birlikda belgilaymiz (6,2; A nuqtasida). A 
nuqtasidan nishab to‘g‘ri chiziqqacha gorizantal o‘tkazamiz, ularning belgilari 
u(t) = 40 o‘nlik birlikda (4,0, Б nuqtada) to‘g‘ri keladi. Б nuqtasidan 
nomagrammaning ostki qismdagi shkalagacha vertical chiziq o‘tkazamiz, α = 1,3 
(B nuqta) belgilaymiz, va t
qol
/t
k
= 0,39 nisbatini aniqlaymiz. Aniqlangan 0,39 
qiymati nomagramma (B´ nuqtasi) yuqori nuqtasiga o‘tkazamiz. B´ nuqtasidan 
nishab to‘g‘ri chiziqqacha vertical chiziq o‘tkazamiz, uning qiymati 
t
= 1,6 
ko‘rsatkichga (Г nuqtasida, mingdan bir bo‘lagiga) to‘g‘ri keladi. Г nuqtasidan 

---

103 
o‘ng tomonga gorizantal o‘tkazamiz vertical t
qol
o‘qigacha (Д nuqtasi)
o‘tkazamiz. Д nuqtasidagi qiymat 
t
qol
ning izlanayotgan ko‘rsatkichini, o‘sha 
birliklarda 0,63 ming. yoki 630 moto-soat ko
‘rsatadi
. 
Agarda qoldiq resursni 3-TXK da aniqlangan bo‘lsa, unda 
t
qol
/t
(nomagrammaning B nuqtasida) qiymat 1 dan kata bo‘ladi, va qoldiq 
resursning son qiymatini aniqlamasa ham bo‘ladi, chunki uning qiymati 
mashinani ishlatilayotgan vaqtdan beri yuqori bo‘ladi. Bu holatni 
ko‘rib chiqamiz. 
Misol 2
. Avvalgi berilgan shartlar bo‘yicha t
qol
qiymati П
(t)
= 52 l/min uchun 
aniqlansin. 
Echish. 
U(t)
=52-28=24 aniqlaymiz. Nomagramma bo‘yicha ketma-ketlikda U
p
= 62 → u(t) → 24 (nishab chiziqlar) → t
qol
/t
k
, bu erda t
k
> 1000, hulosa, qoldiq 
resurs 1000 moto-soatdan ko‘p, yani kelgusu nazorat vaqtidan ko‘proq ishlashi 
kerak. 
Mashinalarni diagnostikalash natijasida, bu jarayonni o‘tkazish 
texnik talablari bajarilgan bo‘lsa, hamda qoldiq resurs bo‘yicha uning 
texnikholati boshqarini boshqarish imkoni bo‘lsa. Unday holatda 
mashinaning texnik holatini boshqarish sxemasi 3.8- rasmda 
keltirilgan.
3.8-rasm. Mashinani texnik holatini boshqarish sxemasi: 
boshqarish ko‘rsatkichlari: 
t
M
– nazoratlar oralig‘idagi ishlash vaqti; 
D
- ko‘rsatkichlarni 
ruxsat etilgan o‘g‘ishlari; 
t
qol
– qoldiq resurs; 
T
o’rt
– qismning o‘rtacha resursi. 
Mashinaning tarkibiy parametrlarini ko‘p faktorli regression usul 
bilan taxlil qilish. So‘ngi davrlarda mashinalarni texnik holatini 
bashorat qilishda ko‘p faktorli regression taxlil, ayniqsa o‘lchash 

---

104 
yordamida 
aniqlanishi 
murakkab 
bo‘lgan 
holatlarda 
keng 
qo‘llanilmoqda. Buning uchun uni boshqa o‘lchanadigan ko‘rsatkichlar 
bilan aloqasi qo‘llaniladi. Odatda bunday aloqalarni aniqlash uchun 
ko‘pincha SPSS
1
programmasi qo‘llaniladi. Bu usulning abzalligi, 
buzilish va buzilish joyini qidirish avtomatlashtirilgan holatda, bir 
qancha subektiv ma’lumotlarni kamaytirgan holda qidirilib topiladi.
Barcha boshlang‘ich ma’lumotlar matritsa ko‘rinishida joylanadi, har 
bir qator izlanayotgan ko‘rsatkich to‘g‘risida biron ma’lumotga ega va 
qolganlari – diagnostikalash ma’lumotlari yoki tuzilishga bog‘liq 
bo‘lgan solishtirish (korrelatsiyalash) ko‘rsatkichlar to‘g‘risida bo‘ladi.
Solishtirish (korrelyatsiyalash) matritsalarini kiritish uchun bir 
qancha agregatlar, bir rusumdagi turli texnik holatdagi (turli vaqt 
davomlarida ishlatilgan) mashina tizimlari diagnostikalab o‘rganiladsi. 
Diagnostikalangan ko‘rsatkichlar, detallarni va brikmalarni o‘lchash 
natijalari solishtirish (korrelyatsiya matritsalarini tuzish uchun 
qo‘llaniladi. 
Sifat ko‘rsatkichlari ballar ko‘rinishida baholanadi, masalan 
taqillashlar yuzaga kelmasa – 1 ball, o‘ta sekin eshitilsa – 2 ball, 
o‘rtacha eshitilsa – 3 ball, kuchliroq eshitilsa – 4 ball, kuchli eshitilsa – 
5 ball baholanadi.
Aniqlangan matritsa qiymatlari SPSS redaktoriga kiritiladi. 
Izlanayotgan 
natijaning 
regression 
modeli 
tanlanadi. 
So‘ngra 
izlanayotgan ko‘rsatkichning korreliyatsiyalash (sifat ko‘rsatkichlari) 
ko‘rsatkichlari bilan ko‘p faktorli funksiyasi aniqlanadi. Aniqlangan 
ko‘p faktorli regression funksiyani baholash uchun ko‘paytiruvchi 
korreliyatsion koeffitsentlari qo‘llaniladi, ular yordamida tebranishning 
qaysi qismi ko‘pfaktorli regression modelni o‘zgarishga ta’sir 
ko‘rsatishi aniqlanadi. Kompyuterli diagnostika natijasida, izlanayotgan 
regression funksiyaning kerakli jadval bo‘yicha ma’lumot, va shu 
qatorda o‘rtacha qiymatlardagi jadval qiymatlari, hamda regression 
model koeffitsentlari to‘g‘risidagi jadval ma’lumotlari olinadi.
To‘ldirilgan jadval ma’lumotlari bo‘yicha regression tenglama 
ko‘rsatkichlari analitik shaklda tuzib chiqiladi.