O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta-maxsus ta'lim vazirligi islom karimov nomli toshkent davlat texnika universiteti s. T. Yunusxo‘jayev

o
m
a
g
ra
m
ma
 

---

101 
Huddi shunday nomagramma dizelli dvigatellarning karteriga singib 
o‘tayotgan gazning sarfi bo‘yicha ham nomagramma tuzilgan (3.6-rasm). 
Bunday nomagramma bilan foydalanish quydagicha boradi: 

Mashinani nazorat vaqtida ishlab moslashish nomagrammaning ostki 
o‘qi bo‘yicha aniqlanadi; 

Ishlash muddati boshlangandan to ko‘rsatkichni og‘ish nuqtasigacha 
bo‘lgan nuqtasigacha vertical chiziq o‘tqaziladi; 

Chiziqni kesishish nuqtasidan nomagrammaning chap o‘qigacha 
gorizantal chiziq o‘tqaziladi va unda izlanayotgan qoldiq resurs 
aniqlanadi. 
Unversal nomagrammadan foydalanish uchun avval 3.1-jadval bo‘yicha 
dastlabki ma’lumotlar belgilanadi va nomagramma (3.7-rasm) bo‘yicha 
qoldiq resurs aniqlanadi.
Nomagrammaning yuqori qismidag chap tomonidagi vertical shkalasini 
П
п
-П
н
=
U
p
qiymatining chegaraviy og‘ish qiymatini aniqlashda 
qo‘llaniladi. Birinchi vertical shkala qoldiq resursni namoyon etadi, 
unda uchta shkala mavjud, va 
t
qol
, 0,8
t
qol
va 0,7
t
qol
. Oxirgi shkalani 
masuliyati ancha yuqori, ta’mirlaganidan so‘ng ma’lum muddat 
sababsiz turib qolishi mumkin bo‘lgan qism va agregatlar uchun 
qo‘llash tafsiya qilinadi. Ma’suliyati uncha yuqori bo‘lmagan qism va
 
agregatlar uchun esa 0,8
t
qol
shkalasidan, qolgan holatlarda esa 
t
qol
shkalasidan foydalanish tafsiya etiladi.
Nomagrammaning ostki qismida t
qol
/t
k
shkalasi berilgan α darajadagi 
qiymatlari uchun qo‘llaniladi, ularning qiymatlari shkalaning yon 
tomonida keltirilgan. Agarda qiymat keltirilmagan bo‘lsa, shuni 
etiborga olish kerakki shkala bo‘yicha chap tomondan o‘nga ular o‘sib 
boradi. 
Nomagramma bilan ishlash davomida bir hil, shkala va chiziqlardagi 
sonlarni ifoda etuvchi o‘lchash birligidan foydalanish tafsiya etiladi. 
Masalan, 
U
p
=0,2 mm qiymatini chegaraviy o‘zgarishi ro‘y berganda va 
nazorat qilish vaqtida 
u(t)
= П
(t)-
П
н
= 0,15 ko‘rsatkichni o‘zgarishi bir 
vaqitning o‘zida ikki qiymatni o‘zgarishiga olib keladi, agarda 
U
p
=2(0,2mm=2·0,1mm) va 
u(t)
=1,5(0,15 (=1,5·0,1mm) qabul qilinsa, 
bunda nomagrammaning chap tomonidagi vertical shkalada 
U
p
=2 
qiymatni belgilash mumkin, uning qiymatlari 1-10 ko‘rsatkichda 
o‘zgarishi mumkin. 

---

102 
Mashinani ishlab moslashish davri 
t
da, nazorat qilinayotgan mashina 
elementining ko‘rsatkichi nominal qiymatga teng bo‘lganida qoldiq 
resurs 
t
qol
ni aniqlash ketma-ketligi quyidagicha boradi: 
U
p
→u(t)
(nishab chiziq) → 
t
qol
/t
(berilgan α shkalasi uchun) → 
t
qol
/t
(yuqori 
shkala) → 
t
k
(nishab chiziq) → 
t
qol
.
Qoldiq resursni aniqlash ketma-ketligi: 

Nazorat qilish vaqtidagi ko‘rsatkichni o‘zgarishi hisoblanadi 
u(t) = (П(е) – П
н
)
(ishorani hisobga olmagan holda absalyut qiymat 
olinadi) va qiymatning chegaraviy ko‘rsatkichi U
p
= П
п
– П
н;

U
p
shkalasi bo‘yicha nomagrammaning yuqorigi qismidagi U
p
(A nuqtasidagi) shkala yuzdan bir qiymati, o‘ndan bir bo‘lakda yoki o‘n 
birliklarda, nishab chiziqqacha gorizantal,