44
ta’siri kuchli bo’ladi. Kuchli hissiyot ta’sirida axborot esda yaxshi saqlanadi.
Voqea-hodisalar
his-tuyg’ularni
qo’zg’atsa
(ya’ni
kechirilgan
hissiyotlarning qayta-qayta qo’zg’alishi natijasida), fikr
yuritish qobiliyati yoki
aqliy faoliyat yanada faollashadi.
«Shaxs ongidagi qabul qilingan yoki qabul qilinmagan axborotlar ko’p
hollarda ahamiyatga ega bo’lmay qolganda turli muddat ichida yoddan
ko’tarilishi kuzatilgan. Bu holat axborotning shaxs faoliyatidagi ahamiyati bilan
emas, balki hayoti yoki faoliyatida vujudga kelgan yangi sharoitlar, o’zgarishlar
bilan bog’liq bo’lib, uning birlamchi ahamiyatini susaytirib yuborishi mumkin»
4
.
Xotiraning idrok qilinishi ongda saqlanish muddatiga qarab qisqa va uzoq
muddatli bo’lib, ularning ishlash mexanizmi ham turlicha bo’ladi. Har qanday
voqea-hodisa, avvalo,
birlamchi qisqa muddatli xotira blokiga
tushadi.
Ishlatilish
ahamiyatiga qarab uzoq
muddatli xotira blokiga
o’tishi mumkin.
Aks etish – reverbatsiyaning
davomiyligi (30–50 daqiqa) miyaning asab
katakchalarida turg’un o’zgarishlarni qo’zg’atadi.
Bu jarayon uzoq muddatli
xotira mexanizmi hisoblanadi
5
.
Eslash va eslashga harakat qilish
bir-biridan ajralgan jarayonlar emas. Bir
tomondan, eslashga harakat qilish dastlabki ma’lumotlarni tiklash bo’lsa,
ikkinchi tomondan, natijadir. Eslashga harakat qilish fikrni erkin hikoya, bayon
qilish natijasida vujudga keladi. Shuni unutmaslik kerakki,
zaruratsiz guvoh,
jabrlanuvchi, gumon qilinuvchi yoki ayblanuvchining fikrini chalg’itmaslik,
savol berib gapini bo’lmaslik, hikoyasini uzmaslik zarur. Miyaning muhrlangan
latent qobiqni faollashtirish uchun so’roqni erkin bayondan boshlash lozim.
Esdan chiqarish eslash va esda olib qolish jarayonining aksi bo’lib,
normal
fiziologik
hodisa hisoblanadi. Agar xotiradagi barcha ma’lumotlar inson ongiga
qalqib chiqsa, samarali tafakkur bo’lmaydi.
Inson faqat iroda kuchi yordamidagina aynan kerakli manba- larni eslay
4
Зинченко
П
.
И
. Непроизвольное запоминание. – СПБ., 2000. – С. 26.
5
Лук
А
.
Н
.
Памят и кибернетика. – М., 1999. – С. 11.
45
oladi. «
Fikrlar harakati – uzoq muddatli xotira blokidan tezkor xotira blokiga
o’tishni ta’minlovchi ip»
6
deydi A. N. Luk. Bu jarayon unchalik oson
kechmaydi. Me’yorida faoliyat yuritadigan miya
individning butun hayotiy
tajribasini saqlab qoladi. Uning murakkab tomoni ma’lumotlarni erkin eslash
mumkin emasligidadir. Xotiraning faqat ma’lum sharoitga aloqador qismigina
zarurat tug’ilganida tiklanishi, ya’ni yodga tushishi mumkin. Inson xotirasidagi
doimiy ishlatilmaydigan, eslab yangilanmaydigan axborot tez yoddan chiqadi.
Gohida
doimiy harakatdagi axborot ham, agar ayni vaqtda muhim deb
hisoblanmasa, esdan chiqishi mumkin.
Xodimning
kasbiy
xotirasini
maqsadli
rivojlantirish
quyidagi
yo’nalishlarda mashqlar bajarishni taqozo etadi:
–
odamlarning yuzlari, tashqi qiyofasi, belgilari va xatti- harakatlaridagi
o’ziga xosliklarni
eslab qolish va tanish;
–
xizmat vazifalarini bajarishda doimo yuzaga keladigan muammolarni hal
etish xususiyatlarini ifodalovchi so’zdagi axborotni
eslab qolish va xotirada
saqlash;
–
qidiruvda bo’lgan avtomashinalarning nomeri va belgilarini eslab qolish
va tanish;
–
o’g’irlangan buyumlar va ularning belgilarini eslab qolish va tanish;
–
joy chizmalari, harakatlanish yo’nalishlarini eslab qolish va xotirada
saqlash.
Xodimlarning kasbga oid muhim ma’lumotlarni eslab qolish, esda saqlash,
esga tushirishlarida bir qator psixologik usullardan foydalanishlari kasbiy
xotirani rivojlantirishga yordam beradi.
Ma’lumotni esda saqlash printsiplari:
1)
maqsadni to’g’ri tanlash;
2)
axborotni saqlash uchun (hissiy, obrazli, eshitish, ko’rish orqali) turli
bog’liqliklarni o’rnatish.
6
Dostları ilə paylaş: