191
og‘zaki nutq kabi o‘z taraqqiyotida bir necha bosqichlardan o‘tdi. Dastlab yozuv
belgilari paydo bo‘ldi, keyinroq esa, tovushli nutq paydo bo‘lishi bilan yozuv
belgilari tovushlar ma’nosini aks ettira boshladi, bu esa harf-fonetik turdagi
zamonaviy yozuvning yuzaga kelishiga olib keldi
Irsiy jihatdan nutq tafakkur bilan birga ijtimoiy-mehnat amaliyotida paydo
bo‘ldi va u bilan insoniyat ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot jarayonida rivojlandi. Nutq
yaxlitligicha ong tomonidan boshqariladi. Ongning asosiy vazifasi – turmushni
anglash, aks ettirish, til va nutq buni maxsus holatda bajaradilar: ular turmushni,
belgilagan holda aks ettiradilar.
Til va nutq o‘zaro farqlanadilar. Til – muloqot vositalarining qat’iy me’yoriy
tizimi, nutq esa – muloqot jarayonida fikr va hissiyotlarni etkazish uchun
qo‘llanma. Til uni qo‘llaydigan odamlar uchun bir xildir, nutq individual tarzda
o‘ziga xos bo‘ladi. Nutqda alohida olingan odam yoki odamlar jamoasining
psixologiyasi ifodalanadi, til esa o‘zida halq psixologiyasini ifodalaydi.
shu bilan birga, nuq va tilning o‘zaro aloqasi shubhasizdir, chunki ma’lum tilsiz
nutq bo‘lmagani kabi, nutqda qo‘llanmaydigan til ham bo‘lmaydi.
Nutq vazifalari
Таfakkurda
Darajali
Ahamiyatli belgilarni
umumlashtiradi,
darajalarga ajratadi
Коmmunikativ
Jismlar, sifat, harakat,
munosabatni bildiradi
Belgilovchi
Muloqotda
‐
аxborot
yetkazish;
‐ odamlar fikri,
hulq‐аtvorigaа ta’siri;
Ekspresssiv
Hissiy holatni ifodalash
Leksik
Boshqaruvchi
So’zning boshqalar
bilan ma’no bo’yicha
aloqasini аks ettirish
(semantik maydon)
Ichki nutq, o’ziga ichki
buyruq berish, o’zini
boshqarish
192
Demak, nutq – bu verbal kommunikatsiya, ya’ni, til vositasidagi muloqot
jarayonidir. Inson nutqi xilma-xil shakllarga ega. Lekin nutqning qanday
shaklidan foydalanmaylik, u nutqning ikki asosiy: