‘z b e k is t n r e spu b L ik a si o liy va o rta m a X su s ta’lim vazirligi ‘rta m axsus kasb-hunar ta’limi markazi

1-mavzu. Ochiq kon ishlari haqida umumiy ma’lumotlar
Karyer va uning elementlari
Foydali qazilm a konlarini ochiq usulda qazib olish ishlari 
bevosita yer yuzida turib amalga oshiriladi. Shu sababli bu usulda 
kon qazish tarixi uzoq o ‘tmishga borib taqaladi. Chunki, qadimda 
o d a m la r yer yuziga ch iq ib qolgan yoki yer yuzidan biroz 
chuqurlikda joylashgan konlarni qo ‘l kuchi bilan qazib olganlar. 
Kon qazish chuqurligi ashib borgan sari foydali qazilma konlarini 
qazib olish uchun, dastlab uning ustini qoplab yotgan qoplam a 
jinslarni olib tashlab, foydali qazilm a yotqizig‘ini ochish kerak 
bo‘lgan. Bu islini bajarish katta m ehnat sarfi va xarajat talab etgan. 
N atijada konlarni ochiq usulda qazib olish ishlari uzoq m uddat 
davomida to ‘xtab qolgan 
IX 
asrning oxirlariga kelib, kon qazish 
jarayonlarini mexanizatsiyalash asosida qayta tiklana bashlagan. 
Shundan so‘ng, ayniqsa XX asrning o ‘rtalariga kelib, butun 
dunyoda ochiq usulda kon qazish ishlari uzluksiz kengayib borgan. 
M asalan , 1950-yilda o c h iq usu ld a qazib o lin g a n k o ‘m ir 
m iqdorining um um iy qazib olingan ko ‘mirdagi ulush 11 %ni 
ta sh k il e tg a n b o 4 s a , 1980-yilga kelib 38 % ga o sh g an , 
0 ‘zbekistonda esa 80 % ni tashkil etgan. Shu davr ichida ruda 
konlarini ochiq usulda qazib chiqarishning uluslii 44 %dan 80-85 
%gacha ko‘paygan. 0 ‘zbekiston Respublikasida konlarni ochiq 
usulda qazib olish 1947-yildan boshlangan bo‘lib, hozirgi vaqtda 
ko‘m ir metall konlaridan qazib olingan foydali qazilmaning katta 
qismi (85-90 %), tabiiy qurilish materiallari konlarining barchasi 
(100 %) ochiq usulda qazib olinm oqda. O chiq kon ishlarining 
qisqa vaqt ichida tez rivojlanishi, ochiq kon korxonalarida ishlab 
chiqarish jarayonlarini yuqori unum dorlikka ega b o ‘lgan kon- 
transport uskunalari bilan m exanizatsiyalash natijasida sodir 
bo‘lmoqda.
Karyer (razrez) larda yangi texnika q o ‘llanilishi oqibatida kon
5

---

ishlarini olib borish texnologiyasi va karyeming o ich am lari tobora 
takomillashib hormoqda. Hozirgi vaqtda chuqurligi 500-700 m va 
undan ham chuqur bo'lgan karyerlar qurish loyihalashtirilmoqda. 
Pog‘onalar balandligi 10-12 m dan 40 m gacha oshishiga im kon 
yaratilgan. Transportsiz va tra n sp o rt-a g ‘darm ali texnologik 
sxemalami keng qo‘llanishi asosida qazish ishlarini jadallik darajasi 
oshib, karyem ing yillik chuqurlashish tezligi 15-20 m ni tashkil 
etm oqda. N atijada karyedarning yillik ishlab chiqarish q u w a ti 
yuqori bo‘lishi ta ’minlanmoqda.
O chiq kon ishlari asosida foydali qazilm a konlarini qazib 
olishni yanada rivojlantirish quyidagi yo‘nalishlar asosida amalga 
oshiriladi:
- 
mavjud va quriladigan yangi karyeriam ing yillik ishlab 
chiqarish quvvatini 10-20 va undan ko‘p m ln tonnagacha oshirish;
- 
yum shoq va bo‘shoq kon jinslarini qazib olishda uzluksiz 
ishlaydigan kom plekslar (shu jum ladan rotorli ekskavatorlar 
kompleksi) ni qo ‘llash;
- 
qoplam a jinslarni qazib olingan b o ‘shliqda c h o ‘m ichning 
hajm i 40-100 m 3, strelasining uzunligi 100-150 m b o ‘lgan 
draglaynlar orqali joylashtirish texnologiyasini kengaytirish;
- 
qazib olingan qattiq kon jinslari va foydali qazilm alam i 
karyem ing o ‘zida surilm a (suriladigan) tegirm onlarda m ayda- 
langan m assani konveyerlar bilan transport qilishga asoslangan 
uzulma - potok texnologiyasini qo‘llash;
- 
kon-transport uskunalari yangi modcllarini keng joriy qilish 
S B S h -3 2 0 ru su m li b u rg ‘ila s h s ta n o g i. E K G -2 0 , e le k tr 
yuritkichli. E G - 12.5, E G -20 gidravlik yuritkichli ekskavatorlar, 
c h o km ichining hajm i 25 m 3 b o ‘lgan yuklovchi m ashina, yuk 
ko‘tarish q u w a ti 110-180-250 t b o blgan avtoag‘dargichlar va 
boshqa yangi texnikani qo ‘llash;
- yo‘l qurish va boshqa yordam chi ishlam i to ‘la m exanizat­
siyalash;
- boshqarishni avtom atik tizim laridan foydalanish va karyer- 
larda joriy qilinadigan tadbirlar loyihasini tuzishda m atem atik 
usullar va E H M dan keng foydalanish.

---

Yuqorida qayd etilgan texnik yo‘nalishlami ishlab chiqarishga 
tatbiq qilish ochiq kon ishlari sam aradorligini yanada yuqori 
txVlishini ta'minlaydi.
Ochiq kon Lshlari ikkita asosiy ishlardan tashkil topadi.
Q oplam a jinslarni qazib olish (kon yotqizig‘ini ustini ochish) 
va bevosita foydali qazilmani qazib olish ishlari.
Foydali qazilma yotqizig'ini ochish ishlari natijasida bevosita 
foydali qazilmani qazib olishga imkon yaratiladi. Ochish ishlarini 
olib borish asosida karyer tashkil topadi.
K aryerda ochish ishlari vaqt va m ak o n b o ‘yicha qazish 
ishlaridan o ‘zdirib bajariladi (1 -rasm).
1-rasm.
Foydali qazilma konlarini ochiq usulda qazib olish 
sxemasi: a) gorizontal yoki qiyaroq foydah qazilmalami qazish 
sxemasi; b) o‘ta qiya yoki tik joylashgan foydali qazilmalami 
qazish sxemasi; 1-kon ishlarini yil bosliidagi holati, 2-kon 
ishlarini yil oxiridagi holati, 3-karyerning oxirgi chegarasi.
1-rasm da yo tiq va tik foydali q azilm a k o nlarin i o ch iq
u sulda qazib o lish n in g k e tm a -k e t bajariladigan bosqichlari 
k o ‘rsatilgan.
7

---

K ary em in g m uayy an chegaralari yillar davom ida uzluksiz 
surilib, yangi holatni egallab boradi.
Bevosita foydali qazilm ani qazib olish ishlari foydali qazilma 
yotqizig‘i ustidagi qoplam a jinslar qazib olin g an d an so‘ng, 
boshlanishi karyeming bai'cha yo'nalLslilari bo‘yicha o‘lchami katta 
b o ‘lishi tufayli unda yuqori unum dorlikka va o lc h am larg a ega 
b o ‘lgan uskunalarni q o ‘llash m um kinligi. qoplam a jinslar va 
foydali qazilm ani ekskavatorlar orqali qazib olinishi ochiq kon 
ishlarining asosiy belgilari hisoblanadi.
K on jinslarining texnologik xossalari va ochiq usulda qazib 
olinadigan konlarni yotish sharoitlari. Tub kon jinslari (magmatik, 
m etom orfik va cho‘kindi jinslar) va ularni qoplab yotgan ustama 
jinslar kon qazish ishlarining obyektlari hisoblanadi. Bu jinslaming 
xossalari asosida ularni qazib oluvchi va qayta ishlovchi uskunalar 
tanlab olinadi. Kon jinslarining bo‘shoqligi, yumshoqligi, pishiqligi 
yarim qoyasim on, qoyasim on va ularning bo'lakdorligi kabi 
xossalari kon jinslarining asosiy xususiyatlari hisoblanadi.
K on jinslarining bo'shoqligi va yumshoqligi ularni massivdan 
dastlab m aydalam asdan turli k on qazish m ashinalari yordam ida 
osonlik bilan ajratib olish m um kinligi bilan tavsillanadi va ular 
zarrachalam ing o ‘zaro hashish kuchi 0,03-0,05 M Pa dan katta 
bo'lmaydi.