Таълим психологияси

motivlardir.
Ta’lim jarayonida iroda
O‟quvchilarning muayyan maqsadni ko‟zlab ish 
tutishida, qiyinchiliklarni yenga olishda, ishdan chalg‟itadigan narsalar bilan 
shug‟ullanishdan o‟zini tiya olishda, unda o‟qishga ishtiyoq tarkib toptirishda 
namoyon bo‟ladigan iroda ta‟lim jarayonida alohida ahamiyat kasb etadi. 

---

57 
kundalik rejimi, o‟qish va oqilona dam olishni bir–ibri bilan to‟g‟ri almashtirib turish 
katta rol o‟ynaydi.
Ta’lim jarayonida bilish jarayonlarini shakllantirish
ga alohida e‟tibor berish 
lozim. Zero bilish jarayonlari juda murakkab faoliyat bo‟lib, unda jonli mushohadadan 
abstrakt tafakkurga, abstrakt tafakkurdan amaliyotga o‟tiladi, ana shundan so‟ng 
ob‟ektiv haqiqat bilib olinadi. Binobarin, biz birinchi navbatda ko‟rib chiqishimiz 
lozim bo‟lgan narsa o‟quv materialini idrok qilish jarayonidir. Umumiy psixologiya 
kursidan ma‟lumki, idrok bu narsa va hodisalarni sezgi organlariga ta‟sir etishi 
natijasida ularning kishi psixikasida yaxlit obrazini paydo bo‟lishi bo‟lib, idrok etish 
jarayoni ta‟limda turli formalarda o‟qituvchining og‟zaki hikoya qilishida, suhbat 
o‟tkazishida, leksiya o‟qishida, kinodars, televizion parcha, sxemalar va ko‟rgazmali 
qurollar hamda boshqa qo‟llanmalarni o‟qitish tarzida o‟tishi mumkin. Shuni alohida 
ta‟kidlash lozimki; idrokni tarkib toptirishda o‟quvchilarning yosh xususiyatlarini
xisobga olish nihoyatda muhimdir. CHunki, fazoni, vaqtida va harakatlarni idrok 
etishda ham yosh xususiyatlarida turli farqlar mavjud bo‟ladi. 
 
O‟qish motivlari 
Ta‟lim jarayonida o‟qish motivlari 
«nima uchun?», «nimaga?», «qanday 
maqsad bilan?» 
kabi savollar asosida yuzaga keladi. Motivlar birinchidan, o‟quv 
faoliyatiga undasa, ikkinchidan, maqsadga erishish uchun zarur yo‟l va usullar 
tanlashga yordam beradi. O‟quv faoliyatida o‟quv motivlar o‟quvchilar tomonidan 
tanlanib, ular o‟quvchining maqsadi, qiziqishi, kelajak rejalari bilan bevosita bog‟liq 
bo‟ladi. yosh davrlarida turlicha bo‟ladi. 
O‟quv faoliyati motivasiyasining manbalari mavjud bo‟lib, ularga quyidagilar 
kiradi. 
Ichki manbalar. Ular insoniy 
tug‟ma yoki orttirilgan 
ehtiyojlari bilan belgilanadi. 
Ulardan eng muhimi tug‟ma 
informasiyaga bo‟lgan 
ehtiyojdir. Orttirilgan 
ehtiyojlar esa gnostik va 
ijtimoiy ijobiy ehtiyojlar 
Tashqi 
manbalar. Ular
shaxsning 
ijtimoiy hayot 
shart – 
sharoitlari 
bilan 
belgilanadi. 
Shaxsiy manbalar: bu shaxsning 
qadiryatlari sistemasi
ustanovkalari g‟oyalaridir. Bu 
manbalar har bir shaxs 
faoliyatida u yoki bu darajada 
mavjud. Ularning barchasi 
faoliyatning ketishiga ta‟sir etib 
ta‟lim jarayoning motivasiyasini 
Motiv–inson xulq-atvorining ichki barqarorligi, harakatga undovchi 
tushunchadir. 
Motivasiya esa xulq-atvorni psixologik va fiziologik boshqarishning dinamik 
jarayoni bo‟lib, unga tashabbus, yo‟nalganlik tashkilotchilik, qo‟llab - quvvatlash 
kiradi.

---

58 
Ta`lim oluvchilarning
ta`lim faoliyatiga ko`ra 
ta`limnning quyidagicha 
metodlari ajratiladi. 
hisoblanadi. 
tashkil etadi. 
Talabalar ularning birinchisi bo‟lib, jamiyatning shaxsdan talab qiladigan doimiy 
hulq -atvor bildiradi. Bog‟cha, maktab, oila boladan juda ko‟p ishlarni amalga 
oshirishni talab qiladi. 
Ijtimoiy kutish har birimizdan ma‟lum bilimlar, ko‟nikmalar darajasini bo‟lishi, 
zarurligini jamiyat kutishini bildiradi. Masalan bir yoshli bola yurishi kerak, 7 yoshdan 
u o‟qishi kerak, 15 yoshdan u kasb tanlashi kerak deb hisoblaymiz. Imkoniyatlar–shaxs 
faoliyatini belgilovchi ob‟ektiv shart– sharoitdir. Masalan, bolaning undan boy 
kutubxona uni kitob o‟qishga undaydi. 
V.A. Krutetskiy o‟spirinlarda uchraydigan motivlarning qo‟yidagilarni alohida 
ifodalaydi: 
a) Biror o‟quv faniga qiziqish; b) Vatanga foyda keltirish istagi; 
v) Shaxsiy qobilyatni ro‟kach qilish; g) Oilaviy an‟analarga rioya qilish; 
d) Do‟st–birodarlarga ergashish; ye) Moddiy ta‟minlash va hokozalar. 
 
Bilimlarni o‟zlashtirish jarayoni va uning psixologik komponentlari 
Ta‟lim jarayonining natijasi o‟zlashtirish, ichki va tashqi faoliyatni maqsadga 
muvofiq ravishda o‟zlashtirishdir. Ta‟lim bir odamning boshqasiga bilim va 
ko‟nikmalar berishidir. Bilim, ko‟nikma va malakalar ta‟lim jarayoning natijasidir.
Tadqiqotlar shuni ko‟rsatadiki, turli individual tipologik xususiyatlarga ega 
o‟quvchilar uchun ta‟limning yagona qulay, optimal sharoitlarini yaratish mumkin 
emas. Ammo o‟zlashtirishning samaradorligini oshirishda muammoli ta‟lim, 
noan‟anaviy ta‟lim usullarini qo‟llash muhim ahamiyatga ega. 
Ta‟limning noa‟nanaviy usullari. Mustaqil tafakkurni rivojlantirish 
Ta‟lim jarayonida o‟zlashtirishning muvaffaqiyati quyidagilarga bog‟liq: 
Ta‟lim 
mazmuni 
O‟quv rejalari, 
dasturlari, darsliklar 
va o‟quv 
qo‟llanmalar 
ning mavjudligiga 
Ta‟lim 
metodikalarini
takomillashganligi 
O‟qituvchi 
mahoratig
a 
O‟quvchining 
individual 
psixologik
xususiyatlari 
1 
Tushuntiruv 
ko`rsatmalili
k metodi 
5 
Tadqiqot 
metodi

---

59 
1.