O‘zbekiston respublikasi ichki ishlar vazirligi a k a d e m I y a
Davlat krediti (davlat ichki qarzi)ni huquqiy boshqarish
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Davlat krediti (davlat ichki qarzi)ni huquqiy boshqarish
«Davlat krediti» tushunchasi. Umumdavlat ehtiyojlarini qondirish uchun zarur bo‘lgan pul mablag‘larining asosiy massasi xo‘jalik subyektlari va jismoniy shaxslar tomonidan budjet daromad qismiga kiritiladigan majburiy to‘lovlarni belgilash orqali yo‘naltiriladi. Qo‘shimcha pul mablag‘larini tashkil etish maqsadida davlat ularni jalb etishning ixtiyoriy usullarini qo‘llashi ham mumkin. Shu asosda moliyaviy munosabatlarning maxsus tizimi – davlat krediti vujudga keladi. Kredit (lot. creditium – ccuda ) – pul yoki tovarlarni, odatda, foizlar to‘lab, qaytarish sharti bilan berish bo‘lib, kreditor bilan qarz oluvchi o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni ifodalaydi. Kreditor kredit munosabatlari qatnashchilaridan biri bo‘lib, ssuda beruvchi subyekt sifatida ishtirok etadi. U qarz oluvchi uning foydasiga muayyan harakatlarni amalga oshirishi, masalan, mulkni berishi, pul to‘lashi lozim bo‘lgan u yoki bu majburiyatning tomonidir. Qarz oluvchi – kredit munosabatlari subyektlaridan biri bo‘lib, vaqtincha qarzga olingan mablag‘larning qaytarilishini kafolatlaydi. Qarzni qaytarishdan tashqari, odatda, qarzdor ssudadan foydalangani uchun kreditorga foiz to‘laydi. Davlat kreditida kredit munosabatlari subyektlari, bir tomondan – davlat, ikkinchi tomondan – yuridik va jismoniy shaxslar bo‘ladi. Bunda davlat ushbu munosabatlarda ko‘rsatilgan subyektlarning vaqtincha bo‘sh turgan pul mablag‘larini qarzga oluvchi sifatida qatnashadi. 163 Davlat krediti asosidagi muddatlilik, qaytarishlik va maqsadga muvofiqlik tamoyillari har qanday kredit munosabatlari, shu jumladan bank krediti uchun ham xos bo‘lgan xususiyatlardir. Shu bilan birga, davlat krediti bilan bank krediti o‘rtasida katta farqlar, avvalambor, o‘ziga xos xususiyatlari bo‘yicha farqlar mavjud. Davlat krediti bo‘yicha munosabatlarda hamma vaqt davlat yuqori turadi. Ushbu munosabatlarda davlat qarz oluvchi (qarzdor) bo‘lib, bir tomonlama tartibda kredit shartlari (masalan, qarzning muddati, u bo‘yicha daromadlarni to‘lash tartibi va shartlari)ni belgilaydi. Boshqacha aytganda, bu munosabatlarda tomonlar tengligi yo‘q, shu boisdan ular moliyaviy-huquqiy tartibga solish obyekti hisoblanadi. Bank kreditida tomonlar teng huquqlarga ega bo‘lib, ularning munosabatlari bank krediti shartnomasi bilan tartibga solinadi va muvofiq ravishda fuqarolik huquqi me’yorlari bilan tartibga solinadi. Boshqa farqli belgi shundan iboratki, davlat kreditida uzoq muddatli qarzlarni bank krediti bo‘yicha uzoq muddatli shartnomani tuzish vaqtida majburiy shart hisoblangan biror-bir kafolat bilan ta’minlash nazarda tutilmagan. Maxsus adabiyotlarda davlat kreditining maqsadli yo‘nalishi to‘g‘risidagi masala yuzasidan turli qarashlar mavjud. Ulardan biriga muvofiq davlat tomonidan kredit yordamida olingan pul mablag‘lari maxsus maqsad uchun belgilanmagan bo‘lib, ular xalq xo‘jaligi umumiy ehtiyojlari va ijtimoiy-madaniy chora-tadbirlar uchun foydalaniladi. Boshqa nuqtai nazar bo‘yicha davlat kreditining an’anaviy roli hamma vaqt budjet taqchilligi mavjud bo‘lgan holda, davlat xarajatlarini o‘z vaqtida moliyalashtirishni ta’minlashdan iborat bo‘ladi. Bunday yondashuv, ehtimol, jahon tajribasida davlat krediti, odatda, ayniqsa budjet taqchilligini qoplash uchun jadal foydalanilishi shart- sharoitlari natijasida kelib chiqqandir. Davlat kreditining haqiqiy imkoniyatlari anchagina kengroq, ammo ular muayyan maqsadlarga erishish uchun yo‘naltirilgan bo‘lishi, ya’ni har holda maxsus maqsadlarga ega bo‘lishi lozim. Bu yerda gap shundaki, davlat yuridik va jismoniy shaxslarning faqat oddiy qarzdori bo‘lish uchungina emas, balki davlat va jamiyat uchun katta ijtimoiy va iqtisodiy ahamiyatga ega bo‘lgan tadbirlarni moliyalashtirish uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha mablag‘larni budjetga yo‘naltirish maqsadida kreditdan foydalanadi va qarzga pul oladi. Davlat budjeti taqchilligini moliyalashtirish – muhim vazifa, ammo u davlat kreditining asosiy, bosh vazifasi hisoblanmaydi. 164 Qayd etilgan nazariy yondashuvlar qonunchilik amaliyotida ham amaliy ifodasini topdi. Masalan, «Budjet tizimi to‘g‘risida»gi qonun 40- moddasiga muvofiq davlat ichki va tashqi qarzlari quyidagi maqsadlar uchun amalga oshirilishi mumkin: 1) iqtisodiyotni rivojlantirish ustuvor yo‘nalishlarini, shu jumladan, ustuvor investitsion dasturlarni moliyalashtirish uchun; 2) kelib tushish vaqti nomuvofiqligi natijasida yuzaga kelgan davlat budjeti daromadlari bilan xarajatlari o‘rtasida yil ichidagi uzilishlarni tenglashtirish uchun; 3) mavjud qarzni qayta moliyalashtirish uchun; 4) budjet taqchilligini moliyalashtirish uchun; 5) tabiiy ofatlar yoki boshqa favqulodda vaziyatlar bilan bog‘liq holda mablag‘larga bo‘lgan ehtiyojlarni qoplash uchun. Bizning mamlakatimizda davlat kreditini tashkil etish asoslari O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, boshqa qonunchilik hujjatlari hamda qonun kuchiga ega bo‘lgan normativ hujjatlarda mustahkamlab berilgan. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 78-moddasiga muvofiq kredit ishini qonuniy tartibga solish O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi zimmasiga yuklatilgan. O‘zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risidagi qonuni bilan davlat pul-kredit tizimini mustahkamlash bo‘yicha chora-tadbirlar qabul qilish uning vakolatlariga kiritilgan. Davlat kreditiga taalluqli juda muhim me’yorlar «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi qonunida ham berilgan. Unda Markaziy bank respublika Hukumati bilan kelishilgan holda davlat qarzi hisobini yuritadi, davlat zayomlarini joylashtirish, ularni so‘ndirish va ular bo‘yicha foizlar to‘lash bilan bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni amalga oshiradi. Shunday qilib, davlat krediti bo‘yicha munosabatlar mustahkam qonunchilik bazasiga ega. Davlat kreditining ko‘pgina prinsipial masalalari O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki va Moliya vazirligining normativ hujjatlari bilan tartibga solinadi. Ayrim mamlakatlarda, masalan, Rossiya Federatsiyasida davlat krediti masalalari maxsus normativ hujjat bilan tartibga solinadi. Rossiya Federatsiyasining «Rossiya Federatsiyasi davlat ichki qarzlari to‘g‘risida»gi qonuni shunday hujjat hisoblanadi. Yuqorida bayon etilganlarni hisobga olgan holda, davlat krediti – davlat tomonidan mamlakat ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining eng 165 muhim masalalari hamda budjet defitsitini qoplash uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha moliyaviy resurslarni yo‘naltirish maqsadida yuridik va jismoniy shaxslarning bo‘sh turgan pul mablag‘larini qaytarishlik, muddatlilik, maqsadga muvofiqlik va ixtiyoriylik tamoyillariga asosan jalb etish bo‘yicha moliya huquqi bilan tartibga solinadigan munosabatlardir. Davlat moliya mexanizmining barqaror ishlashi uchun davlat kreditining ahamiyati yetarli darajada ko‘p tomonlamadir. Bunda uning roli yuridik va jismoniy shaxslarning vaqtincha bo‘sh turgan mablag‘- laridan foydalanish orqali davlat budjeti daromadlarini to‘ldirishning qo‘shimcha manbalarini jalb etish imkoniyatini ta’minlash bilan belgilanibgina qolmasdan, balki qo‘shimcha pul mablag‘larini muomalaga chiqarish bilan bog‘liq bo‘lgan emissiya faoliyatini talaygina cheklash imkoniyatini ham beradi. Bu esa, o‘z navbatida, pul muomalasini barqarorlashtirish, xalq xo‘jaligida hisob-kitoblar ahvolini yaxshilash, milliy valutani mustahkamlashning muhim omilidir. Davlat krediti bo‘yicha moliyaviy-huquqiy munosabatlarni amalga oshirish natijasida davlat ichki qarzlari shakllantirilib, ular moddiy nuqtai nazarda kapital va joriy qarzlar bo‘lishi mumkin. Birinchi holda bu – so‘ndirilmagan (to‘lanmagan) qarz majburiyatlari va ular bo‘yicha to‘lanmagan foizlar bo‘yicha, ularni so‘ndirish muddatidan qat’i nazar , davlat qarzlari umumiy summasidir, ikkinchi holda esa – davlatning muddatlari yetib kelgan, barcha qarz majburiyatlari bo‘yicha xarajatlari summasidir. Huquqiy nuqtai nazardan davlat ichki qarzi O‘zbekiston Respub- likasining davlat ichki qarzlari natijasida vujudga kelgan majburiyatlari majmuidan iboratdir. Davlat ichki qarzlari deganda, ichki manbalar (yuridik va jismoniy shaxslar – rezidentlar)dan aktivlarni jalb etish tushunilib, ular bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasining qarzdor sifatidagi yoki O‘zbekiston Respublikasi qarzdorlari-rezidentlari kreditlari (qarz- lari)ni so‘ndirish kafili sifatidagi majburiyati yuzaga keladi. O‘zbekiston Respublikasi kafolatlari faqat yuridik shaxslar – rezidentlar majburiyatlari bo‘yicha O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi yoki u vakolat bergan davlat tashqi qarzlari bo‘yicha organ tomonidan taqdim etiladi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|