5 pedagogik qobiliyatni shakllantirish yo’llari

O’qituvchining kommunikativ malakasi va kommunikativ ta’sir etish 
usullari 
Bugungi kunda mustaqil respublikamiz dunyo hamjamiyati tomonidan tan 
olinayotgan ekan, uning kelgusidagi rivoji, gullab-yashnashi bugungi kun yoshlariga 
bog`liqdir. Demak, bugungi yoshlar har tomonlama rivojlangan, o„ziga, boshqa 
insonga, jamiyatga, tabiatga va me
hnatga o„z to„g`ri munosabatini bildira oladigan, 
mustaqil faoliyat ko„rsata oladigan, ijodkor, tashabbuskor va tadbirkor bo„lmog`i 
lozim. O„quvchida ana shu xususiyatlarning rivojlanishi so„zsiz o„qituvchiga, uning 
o„quv-tarbiya jarayonini to„g`ri boshqara olishiga va o„quvchilar bilan o„rnata 
oladigan muomala va munosabatlariga bog`liq. 
Kоmmunikаtiv qоbiliyat
– bu pеdаgоgik o‟zаrо hаrаkаt sоhаsidа mахsus 
ko‟rinishgа egа bo‟lgаn mulоqоtgа qоbiliyatlilikdir. 
Psiхоlоgik аdаbiyotlаrdа kоmmunikаtiv qоbiliyatlаrning bir qаnchа turlаri 
аjrаtib ko‟rsаtilаdi: 1) insоnning insоnni tushunа оlishi (insоnni shахs sifаtidа, uning 
аlоhidа jihаtlаrini, mоtiv vа ehtiyojlаrini bаhоlаsh, tаshqi хulq-аtvоrini ichki оlаmi 
bilаn bоg‟liqlikdа ko‟rib chiqish, yuz, qo‟l, gаvdа hаrаkаtlаrini “o‟qish” ko‟nikmаsi) 2) 
insоnni o‟z-o‟zini аnglаy оlishi (o‟z bilimi, qоbiliyati, o‟z хаrаktеri vа bоshqа 
qirrаlаrini bаhоlаsh, insоn bоshqаlаr tоmоnidаn qаy tаrzdа qаbul qilinishi vа 

---

7 
аtrоfdаgilаr ko‟zi bilаn bаhоlаsh); 3) mulоqоt vаziyatini to‟g‟ri bаhоlаy оlish 
ko‟nikmаsi (mаvjud hоlаtni kuzаtish, uning nаmоyon bo‟lish bеlgilаri hаqidа ko‟prоq 
ахbоrоtlаrni аjаrаtа оlish, ulаrgа e‟tibоrni qаrаtish, yuzаgа kеlаyotgаn vаziyatning 
ijtimоiy vа psiхоlоgik mоhiyatini to‟g‟ri idrоk etish vа bаhоlаsh). 
Tаhlil etish gnоsеоlоgiya, psiхоlоgiyadа bilish vа аmаliy fаоliyatgа dоir bаrchа 
hаrаkаtlаrni o‟z ichigа оlаdi, pеdаgоgikаdа esа, tаdqiq qilinаyotgаn nаrsа-
hоdisаlаrning аlоhidа tаrkibiy qismlаrgа аjrаtish qоnuniyat vа usullаrini o‟zidа аks 
ettiruvchi bilish jаrаyoni sifаtidа ifоdа etilаdi. О.О.Kаshеnkоning fikrichа, o‟z-o‟zini 
tаhlil etish fаlsаfа vа psiхоlоgiyadа o‟z-o‟zini аnglаsh, o‟z-o‟zini bilish, o‟z-o‟zini 
bоshqаrish, o‟z-o‟zini bаhоlаshning tаrkibiy qismi sifаtidа аks ettirilsа hаm mustаqil 
kаtеgоriya sifаtidа ishlаtilmаydi. Birоq o‟z-o‟zini аnglаshning shаkllаnishi vа 
rivоjlаnishi o‟z-o‟zini tаhlil etish аsоsidа аmаlgа оshishini esdа tutish zаrur. Chunki 
аynаn pеdаgоgik vоqеlikdа o‟z-o‟zini tаhlil etish ko‟nikmаlаrini rivоjlаntirishning 
аhаmiyati ulаrning o‟zi hаqidаgi tаsаvvurlаri, qiziqishlаri, mоtiv, ehtiyojlаri tizimi 
sifаtidа tushunilаdigаn “Mеn-kоntsеptsiyasi”ning rivоjlаnishigа undоvchi ichki 
оmillаrning eng аsоsiylаridаn biridir. 
O‟z-o‟zini tаhlil etish usullаri quyidаgilаrgа e‟tibоr qаrаtishni tаlаb etаdi: 
1) ijtimоiylikkа yo‟nаltirilgаn o‟zаrоhаrаkаt vаziyatlаridаn shахsiy хulq-аtvоr, 
tаrbiyalаnuvchi shахsi, uning o‟zigа хоsliklаri, qаdriyatlаri tizimi kаbilаrni оb‟еkt 
sifаtidа ko‟rib chiqish; 
2) o‟z хulq-аtvоri, shахsiy fаzilаtlаrini tаhlil etish mеzоnlаri tizimini аniqlаsh; 
3) nоmа‟lumdаn mа‟lumni аjrаtib оlish; 
4) qаrаmа-qаrshiliklаrni аniqlаsh. 
O‟z-o‟zini tаhlil etish o‟z-o‟zini аnglаshdаn аvvаl kеlib, аynаn uning аsоsidа 
shахsning o‟zi hаqidаgi tаsаvvurlаri umumlаshgаn ko‟rinishgа o‟tаdi. O‟z-o‟zini 
аnglаsh nаtijаsidа shахsdа o‟zining kimligini аnglаsh, o‟zining jаmiyatdаgi o‟rnini 
tushunib еtish, bоshqаlаrning ko‟z o‟ngidа kim sifаtidа gаvdаlаnishini his etish 
kаbilаr shаkllаnаdi. O‟z-o‟zini аnglаsh o‟z-o‟zigа munоsаbаt sifаtidа shаkllаnuvchi 
hissiy vа mаntiqiy jihаtlаrni o‟zidа аks ettirаdi. 
Mа‟lumki, o‟z-o‟zini аnglаsh usullаri hаm mаntiqiy, hаm emоtsiоnаl dаrаjаdа 
o‟z-o‟zini tаhlil etish nаtijаsidа оlingаn ахbоrоtlаrni аniqlаshtirish vа 
umumlаshtirishni tаlаb etаdi. 
Хulоsа qilib аytgаndа, o‟z-o‟zini tаhlil etish vа o‟z-o‟zini аnglаsh pеdаgоgdа 
o‟zi vа bоshqаlаrning u hаqidаgi tаsаvvuri sifаtidаgi kаsbiy “Mеn qiyofаsi”ning 
shаkllаnishigа оlib kеlаdi. 

---

8 
Ta‟lim va tarbiya jarayonida o„qituvchi tomonidan pedagogik ta‟sir 
ko„rsatishning asosiy metodlariga quyidagilar kiradi: talab, istiqbol, rag„batlantirish 
va jazolash, jamoatchilik fikri. 
Talab 
– ta‟lim va tarbiya jarayonida o„qituvchining tarbiyalanuvchiga nisbatan 
shaxsiy munosabatlar
ida namoyon bo„ladi. O„quvchining u yoki bu xatti-harakati 
o„qituvchi nazoratida bo„lib, ijobiy jihatlari rag„batlantirib boriladi yoki aksincha 
nojo„ya xatti-harakati to„xtatib qo„yiladi. 
Istiqbol 
– ta‟sirchan pedagogik usul bo„lib, o„quvchilarda mustaqil fikr yuritishni, 
ma‟lum bir maqsadga, orzuga erkin intilish hissini takomillashtiradi. Bu maqsadlar 
ularning shaxsiy intilishlarida, qiziqish va muddaolarida namoyon bo„ladi. Ushbu 
usul maktab o„quvchilarini shaxs sifatida eng muhim insoniy fazilatlaridan biri 
bo„lgan maqsadga intiluvchanlikni rivojlantiradi. 
Rag„batlantirish va jazolash – tarbiyaviy ta‟sirning eng an‟anaviy usuli bo„lib, 
o„quvchilar xulq-atvoriga ijobiy ta‟sir etishdan iborat. Yaxshi xulq, foydali mehnat va 
xatti-harakat, axloqiy hislat, topshi
riqlarning so„zsiz bajarilishi uchun o„quvchi 
rag„batlantiriladi. Nomaqbul xatti-harakat, tartibbuzarlik, o„z burchini bajarmaslik 
jazolash orqali bartaraf etiladi. Ushbu usul axloqiy ta‟sir ko„rsatishni ta‟minlaydi, uni 
qo„llash jarayonida o„qituvchidan nihoyatda ehtiyotkorlik, sezgirlik va hushyorlik 
talab etiladi. 
Jamoatchilik fikri 
– tarbiyaviy ta‟sir ko„rsatishning eng muhim usuli bo„lib, 
o„quvchilarning ijtimoiy foydali faoliyatini bajarilish natijalariga qarab muntazam 
rag„batlantirib borishda namoyon bo„ladi. Jamoaning tarbiyaviy vazifalarini ma‟lum 
bir yo„nalishda amalga oshirilishini ta‟minlaydi, o„quvchilarning bir-birlariga do„stona 
munosabatini shakllantiradi. 
Muloqotning ijtimoiy-psixologik nazariyasi va pedagogik tajribalarini 
o„rganish 
pedagogik ta‟sir etishda ikki metod: ishontirish va uqtirishdan keng foydalanish 
lozimligini ko‟rsatadi. 
Ishontirish - 
o„quvchilarga xatti-harakatlarning to„g`riligi va zarurligini, 
shuningdek, ayrim xulq-
atvorlarning noto„g`riligini tushuntirish va isbotlashdir. 
Ishontirish jarayonida o„quvchilarda yangi bilim, ko„nikma, malaka hamda axloqiy 
sifatlar shakllantiriladi. Bular esa o„quvchilar va ularning atrofidagilar uchun me‟yor 
(mezon) bo„lib xizmat qiladi. 
O„qituvchining har qanday tarbiyaviy ta‟sir ko„rsatishi, oqibat natijada o„quvchi 
ruhiyatiga har tomonlama ta‟sir ko„rsatishga, ya‟ni o„quvchilarda ijobiy hissiyotlarni: 
xulq-atvor, munosabatlar, xatti-harakatlarni shakllantirish va mustahkamlashga 
yo„nalgan bo„ladi. Lekin ishontirish va uqtirishning texnologik mexanizmlari 
turlichadir. 

---

9 
O„sib borayotgan yoshlar ijtimoiy muhit va tabiat bilan ham o„zaro 
ta‟sirlanadilar. Bu o„zaro ta‟sir natijasida ularda ishonch, yangi bilimlar va 
munosabatlar, axloqiy me‟yorlar majmui vujudga keladi. 
Ishontiris
h haqiqiy va soxta bo„lishi mumkin. Haqiqiy ishonch real voqelikka 
mos keladi va shaxsning jamiyat oldidagi qadr-
qimmatini oshiradi. O„zining haqiqiy 
ishonchiga sodiq bo„lishi uchun kishi hatto o„limiga ham rozi bo„ladi. Masalan, 
Vatanga sodiqlik ruhida ta
rbiyalangan askarlarimizning jang maydonida ko„rsatgan 
matonatlari. 
Soxta ishonch esa, avvalo sinf jamoasi, qolaversa, jamiyat uchun zararli 
bo„lgan odatlarning shakllanishiga olib keladi. Soxta ishonch o„quvchilarning o„zi va 
atrofidagilar ta‟sirining umumlashuvi natijasida vujudga keladi. 
Ayrim o„quvchilarda soxta ishonch hosil bo„lishining sabablari quyidagilar 
bo„lishi mumkin: 
1)
faqat a‟lo bahoga o„qish - bu bilim olishda ko„r-ko„ronalik, quruq 
yodlashga olib boradi; 
2)
o„zini o„ta itoatkorona tutish - bu o„quvchi faoliyatini nihoyatda past 
bo„lishiga olib keladi. Me‟yordagi o„quvchi o„qituvchidan ba‟zan tanbeh olib turishi 
kerak; 
3)
o„qituvchini aldash-bu o„quvchini o„ta aqlli va topqirligidan dalolat beradi; 
4)
maktab ichki tartib-qoidasini buzish faqat kuchli 
xarakterga ega bo„lgan 
o„quvchigagina xos bo„lib, u o„qituvchi tomonidan tanqid qilib turiladi; 
5)
ha
ddan tashqari ko„p mehnat qilish - bu kerak bo„lmagan tirishqoqlikdir. 
Yuqorida keltirilgan ishonchning bunday turi 
o„quvchida shakllanib, asta-sekin
boqimandalik, o„qish va mehnat faoliyatida sustkashlik kayfiyatini sodir qiladi. 
Soxta ishonchni bartaraf qilish uchun o„qituvchi quyidagi uch yo„nalishda ish 
olib borishi kerak: 
1. Sinf jamoasida sog`lom ijtimoiy fikrni shakllantirish. 
2. Muhim ahamiyat kasb etuvchi shaxsiy hayotiy tajriba yaratish. 
3. Soxta ishonchni asosiy tarzda inkor qilish. 
Soxta ishonchni o„zgartirishning quyidagi usullari mavjud: 
1)
o„quvchini o„zini boshqalar bilan taqqoslashga undash. Uning fikriga 
qarama-
qarshi fikrda bo„lgan kishi bilan yaqindan tanishish (masalan, bola o„qishni 
xoh
lamaydi, lekin uning tanish o„rtog`i ko„p o„qiydi va biladi, ammo o„zining “quruq 
yodlovchi
” yoki “o„ta bilimdon” qilib ko„rsatmaydi); 
2)
noto„g`ri qarashlar va ishonch oqibatda nimalarga olib kelishini ko„rsatish 
(masalan, ana shunday xislatlarga ega bo„lib, o„z hayotini barbod qilgan, o„z erki, 

---

10 
g`ururi va vijdonini yo„qotgan kishilar haqida so„zlab berish. Buning uchun hayotiy 
misollar, badiiy asarlar, kinofilmlar va boshqalardan foydalanish mumkin); 
3)
soxta ishonchni yoqlab, himoya qiluvchi o„quvchi fikrini mantiqiy 
rivojlantirib, uni hayratga soluvchi holatga yetkazish. Masalan, barcha o„quvchilar 
o„qituvchilarni aldash, ichki tartib-qoidalarga rioya qilmaslik nimalarga olib borishi 
mumkin). 
Ishontirishning biron tashkil etuvchisiga amal qilmaslik ham tarbiyaviy ish 
samaradorligini pasaytirib yuboradi. Bunday holatda o„quvchida faqat bilish 
shakllangan xolos. Inson o„zini qanday tutishi lozimligini bilishi, aynan shunday 
tutishi lozimligini tushunishi, 
lekin o„zini bunga majbur qilolmasligi mumkin. 
Demak, bu uning irodaviy sifatlari rivojlanmaganligini, xulq-atvor qoidalariga 
amal qilish malakasi tarkib topmaganligini anglatadi. 
Ishontirish bilimlar, qarashlar va xulq-
atvor me‟yorlari tizimi bo„lib qolmay, balki 
ularni shakllantirish usullari hamdir. Ishontirish yordamida yangi qarashlar, 
munosabatlar shakllanadi yoki noto„g`ri fikrlar o„zgaradi. 
Munozara, tortishuv, suhbat, o„qituvchi hikoyasi va uning shaxsiy ibrat 
namunasi ishontirish shakllari bo„lib hisoblanadi. Ishontirish o„quvchilarga ta‟sir 
etish metodi sifatida yuqori samara berishi uchun u quyidagi talablarga javob 
berishi kerak: 
1)
ishontirishning shakli va mazmuni, o„quvchilar yosh davriga mos bo„lishi 
lozim (kichik maktab yoshida ertak, rivoyat 
va fantastik hikoyalar misolida, so„ngra 
esa borliq dunyoni o„rganish inson ma‟naviy dunyosini o„rganish); 
2)
ishontirish o„quvchilarning individual xususiyatlariga mos bo„lishi lozim. 
Buning uchun o„quvchining haqiqiy hayot tarzini o„rganish zarur; 
3)
ishontirish umumiy tarzdagi qoida va printsiplardan tashqari aniq dalil va 
misollarni ham o„z ichiga olishi zarur (o„qitishdan ko„rgazmalilikka e‟tibor berish); 
4)
ishontirish jarayonida ba‟zi holatlarda barcha bir xil xabardor bo„lgan dalil 
va xulq-atvorni muhokama 
qilishga to„g`ri keladi. Bu, o„z navbatida dalilning 
haqqoniyligi to„g`risidagi ikkilanishlarni yo„qqa chiqarishga va umumiy to„g`ri xulosa 
chiqarishga yordam beradi; 
5)
boshqalarni ishontirar ekan, o„qituvchi o„z fikriga qat‟iy ishonishi zarur. 
Ishontirish 
jarayonini tashkil etishda o„quvchi ruhiy qiyofasining o„ziga xosligini 
e‟tiborga olish lozim. Buning uchun pedagog o„quvchi oliy asab tizimining tipini, 
uning ta‟lim-tarbiya va kamolotining rivojlanish doirasini bilishi zarur. Masalan: bola 
kuchli muvoza
natlashgan (sangvinik) asab tizimi tipiga ega bo„lsin. Unda 
tormozlanish jarayoniga nisbatan qo„zg`alish jarayoni kuchliroq bo„ladi. Bu holda 

---

11 
o„qituvchi ishontirish jarayonini o„quvchi asab tizimini ortiqcha qo„zg`alishiga yo„l 
qo„ymaydigan, qo„shimcha hissiyot sodir qilmaydigan tarzda olib borishi kerak. 
Fikr, sezgi va irodaviy xislatlar bir butun yaxlitlikni tashkil etgandagina, 
ishontirish metodi haqiqiy harakatlantiruchi kuchga aylanishi mumkin. Bu metodni 
qo„llashda ishontirish tarkibi bilish, sezgi, hissiyot, xulq-atvorga amal qilish 
maqsadga muvofiq. 
Ishontirish natijasi o„qituvchining so„z mulkiga ham bog`liqdir. Pedagogning 
so„zi va ishi ham bir bo„lishi kerak. So„z bilan og„zaki ta‟sir o„tkazish o„qituvchining 
madaniy saviya
sida va o„quvchi muloqotida muhim ahamiyat kasb etadi. Chunki 
inson
ning “aql-zakovati, fikr-tuyg„ulari, bilimi va madaniyat saviyasi, tafakkuri 
ma‟lum darajada so„zda ifoda etiladi. Muomala madaniyatida so„z aqldan kuch, 
tildan ixtiyor oladi” (Aziz Yunusov). So„z bilan og„zaki ta‟sir o„tkazishni amalda o„z 
pedagogik faoliyatida qo„llovchi o„qituvchi o„z hissiyotlarini, ijodiy ta‟sirlanishini 
boshqarish ko„nikmalariga ega bo„lishi va o„z his-tuyg„ularini faqat ta‟lim–tarbiyaviy 
maqsadni amalga oshirish uchun ifodalashi hamda o„quvchi qalbini noo„rin so„zlar 
bilan jarohatlab qo„ymasligi, so„zlarni aniq ifodalashda pedagogik takt normalaridan 
chiqib ketmasligi lozim. So„z qudrati haqida R.Dekartning quyidagi fikrlari 
o„qituvchilarga ham bevosita taalluqlidir: “So„zlarning ma‟nolarini, qudratini 
odamlarga aniq ifodalab tushuntirib bering, shunda siz insoniyat olamini barcha 
anglashilmovchiliklarning yarmi
dan xalos qilgan bo„lasiz”. 
O„qituvchining imo-ishoralari va yuz harakatlari so„z bilan og„zaki ta‟sir qilishni 
kuchaytiradi. Yuz harakatlari va imo-ishoralar nutqda ovozning baland-pastligi bilan 
mos kelishi kerak. Ogohlantiruvchi so„zlar, notiqlik san‟ati asosida ta‟sir etish, 
vazifani ijro etishga undovchi buyruqlar, ta‟qiqlangan iboralarni ishlatmaslik, hazil 
orqali fikrini a
nglatish, o„quvchining erkin mulohazalarini ma‟qullash yoki nojo„ya 
harakatlari uchun ayblash so„zning og„zaki ta‟sir etuvchi komponentlaridir. So„z 
bilan imo-
ishoraning va yuz harakatlarining birligi ma‟lum qilinayotgan axborot 
hajmdorligi va ta‟sirchanligini kuchaytirishi lozim. Har qanday sharoitda o„qituvchi 
o„quvchilar bilan sinfda uchrashishga maxsus hozirlik ko„rishi lozim. 
Ishontirish metodini qayta tarbiyalash, ya‟ni qarash va munosabatlarni 
shakllantirishda qo„llash, u yoki bu xislatlarni namoyish qilish zarur bo„lgan maxsus 
vaziyatlar yaratish orqali amalga oshirilishi ham mumkin. Tasodifiy vaziyatlar 
quyidagi yo„llar bilan yaratiladi: darsda o„quvchiga kutilmagan savol berish, darsdan 
tashqaridagi noto„g`ri xatti-harakatiga iqror bo„lishiga majbur qilish, o„yinda esa 
harakat qilishga undash. Maktab hayotida tasdiqlanganidek, ba‟zan o„quvchi o„z 
imkoniyatlarini ro„yobga chiqarishga sharoit bo„lmagani uchun ham tarbiyasi og`irlar 
qatoriga qo„shilib qolar ekan. Undan darsda onda-sonda so„rashadi: o„qituvchi 

---

12 
uning bilimiga ishonmaydi, dars paytida unga e‟tibor berishga vaqtdan qizg`anadi. 
Agar o„quvchiga tez-tez murojaat qilinsa, unga o„z fikrini bayon qilish taklif etilsa, 
uning xulqida shakllanib qolgan stereotiplar asta-
sekin o„zgara boshlaydi. 
Uqtirish 
– kishilarning muloqot faoliyati jarayonida o„zaro ta‟sir etishlari 
vositalaridan biridir. Uqtirishning o„ziga xosligi, inson ruhiyatiga uning o„ziga 
sezdirmasdan ta‟sir etishi, shaxs psixikasi, tarkibiy tuzilishiga beixtiyor kirib borish 
va kundalik 
hayotdagi qiliqlar, intilishlar, motivlar va yo„l- yo„riqlarda aks etishidir. 
Har qanday pedagogik ta‟sir etishda uqtirish elementi mavjud bo„ladi. To„g`ri 
tashkil etilgan uqtirish o„quvchilarning ongli ravishdagi faolligini oshirishga bevosita 
ta‟sir ko„rsatadi. 
So„z yordamida o„quvchida tetiklik yoki qo„rquv, xursandlik yoki xafalik, o„ziga 
ishonch va ishonmaslik, qiziquvchanlik yoki zerikish, boshqalarga ishonish yoki 
ulardan hadiksirash kabi sezgilarni vujudga keltirish mumkin. O„qituvchining yomon 
kayf
iyati to„lqin kabi bir zumda o„quvchilarni qamrab olishini ham faqat uqtirish 
bilangina tushunish mumkin. Yoki asabiylashgan xarakterga ega bo„lgan guruh 
rahbari tez orada asabiy holat guruhda muloqot me‟yoriga aylanib qolganligidan 
taajjublanadi.
 
O‟qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish yo‟llari O„qituvchi 
tarbiyalanuvchilarning o„zaro tarbiyaviy ta‟sirga ega ekanliklarini, ularning o„zaro 
kommunikativ 
munosabatlari 
hamda 
faoli
yatlari o„rtasidagi bog„lanishning 
mavjudligi, uning samaradorli
gini belgilashini unutmasligi shart. O„qituvchi sinf 
jamoasiga va alohida tarbiyalanuvchiga pedagogik ta‟sir ko„rsatishida 
muvaffaqiyatlarga eri
shishi uchun, o„quvchilar orasida o„zaro pedagogik 
munosabatlar tizimini oqilona rejalashtirishi va psixologik muhitni ijobiy tomonga 
o„zgartirishi lozim. To„g„ri tashkil etilgan va har jihatdan mukammal bo„lgan, yosh 
avlodning qalbi va ongini asrashga, ularni milliy va umumbashariy qadriyatlar ruhida 
tarbiyalashga qaratilgan pedagogik munosabatlar tizimini tashkil etish uchun 
o„qituvchi har bir o„quvchi ruhiyatini chuqur bilib olishi, ularning ichki 
imkoniyatlaridan xabardor bo„lishi, axborot berishi, fikr almashishi, ular qayg„usini, 
tuyg„ularini tushunishi va hamdard bo„lishi zarur. Pedagogik munosabatda 
muvaff
aqiyatlarga erishish uchun o„qituvchi: 

o„quvchilar bilan bo„lajak munosabatni modellashtira olishi; 

munosabatda bo„ladigan sinf jamoasi xususiyatlarini oldindan bilishi; 

bevosita samimiy va hamjihatlikka asoslangan munosabat o„rnatish; 

munosabatda ustunli
kka ega bo„lib, uni demokratik talablar asosida
oqilona boshqarish; 

---

13 

munosabatning ijobiy va salbiy jihatlarini uzluksiz tahlil etib borishi lozim. 
O„qituvchi tarbiyachi sifatida tarbiyalanuvchi o„quvchilarni o„zi uchun hamisha 
tarbiya obyekti deb hisoblashi kerak. Biroq tarbiya
lanuvchi o„qituvchi-tarbiyachi 
bilan erkin va ongli munosabatda bo„lishga erishsagina, tarbiyaviy munosabatlar 
samarali xarakter kasb etadi. Tarbiyaviy faoliyatning kommunikativ munosabatlar 
jarayonida o„ziga xos qator