Xalqaro menejment

1-jadval. TMK aloqalarining ko’pdarajaliligi 
 
Daraja 
Firma nomi 
Xorijiy filiallar soni 
I 
“Mattel” (AQSh) 
26, shu jumladan “Mattel GmbH” (GFR) 
II 
“Mattel GmbH” (GFR) 
11, 
shu 
jumladan 
“Mattel AG” 
(Shvetsariya) 
III 
“Mattel AG” Shvetsariya) 
2 
Jami 
39 
Oxirgi yillarda shakllanish va o’z mavqeini mustahkamlash bosqichida turgan 
Rossiya TMKlari jahon tovar va xizmat ko’rsatish bozorida o’z faoliyatini 
faollashtirmoqda. Zamonaviy TMKlarga o’xshash bir qator Rossiya xalqaro 
kompaniyalari Sovet Ittifoki davridayoq shakllangan edi. Ularga “Ingosstrax”, 
“Aeroflot” va ko’plab tashqi iqtisodiy birlashmalar kiradi. Masalan, “Gazprom” RAJ 
tabiiy gazni qazib chiqarish va eksport bo’yicha 100%li monopolist bo’lib, u dunyo 
bo’yicha topilgan tabiiy gaz zahiralarining 34%ini nazorat qiladi va g’arbiy Yevropa 
talabining 20%ini ta’minlaydi. Rossiya gaz gigantining jahon bozoridagi 
muvafaqqiyatli faoliyati qudratli korporatsiyalarini bozor iqtisodiyotida sezilarli 
yutuqlarga erishishlari mumkinligini ko’rsatmoqda. Masalan, neft sanoati 
yetakchilariga mansub Rossiya “LUKoyl” kompaniyasining turli mamlakatlardagi 
filiallarida ishlab chiqarishni vertikal integratsiyasi qabul qilingan, ya’ni neft 
qazilmasining bir qismi benzin, dizel yoqilg’isi, mazut, mashina moyi va aviatsiya 
kerosiniga qayta ishlanadi. 1998 yilda “LUKoyl” va Amerika “Konako” TMKsi 
Rossiyaning Timano-Pechorsk neft gaz rayonida yangi neft konlarini o’zlashtirish 
bo’yicha memorandum imzoladilar. Hozirgi vaqtda ushbu kompaniya O’zbekiston 
hududida ham faoliyat ko’rsatmoqda. 
Xalqaro xo’jalik aloqalarining TMK kabi samarali shaklining imkoniyatlari 
MDH mamlakatlari kompaniyalarining moliyaviy, texnik va ilmiy resurslarini 
birlashtirish uchun yana ham kengroq qo’llanilmoqda. Bu kabi TMKlarni tuzish 
uchun moliyaviy sanoat guruhlari (MSG) asos bo’lmoqda. MDH mamlakatlariga 
tegishli yuridik shaxslarni birlashtiruvchi bu guruhlar transmilliy MSG – TMSG 
sifatida ro’yxatga olinadi. Ular yagona texnik struktura, marketing, moliyaviy siyosat 
o’tkazish maqsadida tashkil etiladi. Hukumatlararo kelishuvlar asosida TMSG tashkil 

---

38 
etilganda ularga davlatlararo moliyaviy sanoat guruhlari – DMSG maqomi beriladi. 
MDH mamlakatlarining TMKlari millati ular ro’yxatdan o’tgan joyiga qarab 
aniqlanadi. 
Xulosa 
Zamonaviy 
xalqaro 
kompaniyalarning 
aksariyat 
qismi 
transmilliy 
korporatsiyalarni namoyon etadi. Tashkiliy shakli bo’yicha ular umumiy mulkchilik 
bilan bog’langan aktivlarga egalik qiluvchi kontsernlardir. Ular oldingi 
o’tmishdoshlari-kartel, sindikat, trestlardan jiddiy farq qiladi, chunki ularning a’zolari 
o’z kapitallarining egasi bo’lib qolar edilar. 
Milliy kompaniyani xalqaro kompaniya maqomini olishga undovchi asosiy 
sabablar: tovar aylanmasi o’sishi bilan sotish bozorini va demak foydani ko’paytirish, 
ishlab chiqarish va sotish xarajatlarini qabul qiluvchi mamlakatdagi arzon xomashyo 
va ishchi kuchi hisobiga qisqartirish, qabul qiluvchi mamlakat sanoatidan, kredit-
moliya tizimi, sotish kanallari va infrastrukturasidan foydalanish hisoblanadi. 
Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlar kabi importyorlarni ham o’ziga jalb 
etadi. Uzoq muddatli shartnomalar eksportyorlarni reklama, xaridorlarni izlash, ko’p 
sonli bir martalik shartnomalarni tayyorlash xarajatlarini va shuningdek transport 
kompaniyalari bilan uzoq muddatli muntazam kelishuvlar hisobiga transport 
xarajatlarini qisqartirish orqali sotish bozori barqarorligini ta’minlaydi.
Uyushmalarni tashkil etish kompaniyalarga (shu jumladan katta bo’lmagan va 
o’rta kompaniyalarga ham) eksport ishlab chiqarish uchun zarur uskunalar bilan 
ta’minlash va tashqi bozorga chiqish uchun moliyaviy va boshqa resurslarni 
birlashtirish imkoniyatini yaratadi.
TMK faoliyatining samaradorligi 3 manbaga asoslanadi: 
- turli mamlakatlarning tabiiy resurslariga, yirik kapital va fan-texnikada 
yangilik kiritishga patentlarning ko’pchilik qismiga egalik qilish; 
- butun dunyoda mahsuldor yerlar, tabiiy boyliklar, qulay iqlim va arzon ishchi 
kuchining optimal kombinatsiyasi asosida o’z korxonalarini joylashtirish afzalligidan
foydalanish. 
- xalqaro marketing kontseptsiyasidan foydalanish asosida baynalmilal ishlab 
chiqarishni tashkil etishda xalqaro menejment tajribasidan foydalanish. 
TMK millatini aniqlovchi ko’rsatkichlar bo’lib, ro’yxatdan o’tish joyi, shtab-
kvartiraning joylashuvi, aksiyalarni nazorat paketiga ega aksiyadorlarning millati 
hisoblanadi.