Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

1.3. Iqtisodiy islohotlam i chuqurlashtirish sharoitida
baholarning ahamiyati
Barcha ja m iy atlard a b a h o lar iqtisodiyot ta rm oq larining
faoliyati va rivojlanib borishini hisoblab ham da aniqlab beruvchi 
kategoriya b o ‘lib kelgan.
M amlakatimiz korxona va tashkilotlarida baholarni belgilash 
tartibi va qoidalari (T zb ekiston Respublikasining «Baholash

---

faoliyati t o ‘g ‘risida»gi q o n u n id a k o lrsatib b erilgan1. Baholarni 
nazariy jihatdan ko‘rib chiqsak, ularda naflilik va baho o ‘rtasida 
aniq bo g‘liqlik mavjud. Bu bog'liqlik shun daki, iste’molchi 
u c h u n nafsiz b u y u m n in g he ch q a n d a y bahosi b o ‘lmaydi, 
aksincha buyum ning nafliligi (foydaliligi) q ancha yuqori b o ‘lsa, 
u ning bahosi h a m s h u n c h a yuqori b o l a d i . B u n d a n tashqari, 
iqtisodchilar bah o n in g darajasiga t a ’sir etuvchi boshqa omilni 
ham ko‘rsatadilar. Bu ishlab chiqarish sarflari, ya’ni xarajatlari 
b o ‘lib, b a h o n in g shakllanishida m u h im o ‘rin tutadi. Hozirgi 
sharoitda ishlab chiqarish, ish bajarish va xizm at k o lrsatish, 
bular barchasi ular u c h u n qilingan xarajatlar asosida b a h o ­
lanadi. Iqtisodiy islohotlar davrida b a h o lar m u h im iqtisodiy 
p a ra m e tr b o ‘lib, k o rx o n a n in g faoliyatini ko^rsatib beradi. 
Baholar ishlab chiqarish strukturasini aniqlaydi.
B o z o r m u n o s a b a tla r ig a c h a b o ‘lg an d a v rd a , m a r k a z -
lashtirilgan iqtisodiyotda b a h o lar tizimi asosan m arkazdan 
boshqarilar edi. K o'pgina mahsulot va tovarlar u c h u n asosan 
yagona b a h o la r am al qilgan. B aholarni belgilashda ishlab 
chiqarish hajmi, talab va taklif, b o zor konyunkturasi kabi 
om illar ju d a kam hisobga olingan. Bular h a m m a si b o z o r 
munosabatlariga o ‘tish davrida mikroiqtisodiyot va makroiq- 
tisodiyotga o ‘z ta’sirini ko‘rsatdi, xomashyo va materiallar b aho­
sining pasayib ketishiga olib keldi. 0 ‘tish davrining dastlabki 
bosqichlarida korxonalarni rentabellik darajasiga ko‘tarishda 
qiyinchiliklar yuzaga keldi. Baholarning asosiy turlari: ulguiji, 
c hak ana va xarid baholari o ‘rtasidagi aloqalar o krnatilishida 
kelishilgan va sh artno m a baholarini belgilash y o ‘lga q o ‘yildi.
B ozor islohotlarini jadallashtirish va iqtisodiyotni yanada 
erkinlashtirish sharoitida b a h o korxona faoliyatini k o ‘rsatib 
beradigan asosiy iqtisodiy param etr hisoblanadi. Baholar ishlab
10 ‘zbekiston Respublikasining «Baholash faoliyati to‘g‘risida»gi qonuni. «Xalq 
so‘zi», 1999-yil 5-sentabr.
9

---

chiqarish strukturasini aniqlab beradi, korxona m o d d iy (pul) 
oq im larining harakatiga, tovar massasini taqsimlashga, d a ro - 
madlilik darajasiga o ‘z t a ’sirini k o ‘rsatadi.
Hozirgi sharoitda tovarlar va xizmatlarga baholarni aniqlash 
boshqaruvning asosiy funksiyasi hisoblanadi. H a r qanday so- 
tiladigan tovar yoki ^ ‘rsatiladigan xizmatning o ‘z bahosi b o ‘lishi 
lozim. Baholarni t o ‘gbri belgilash korxona qabul qilgan m uhim
qarorlardan biridir. Baho foydaga o ‘z t a ’sirini ko ‘rsatadi. Lekin 
ayrim korxona, k om paniyalar baholarni t o ‘g ‘ri belgilashga 
erishadi, ya’ni kimda qobiliyat kuchli b o ‘lsa, baholarni t o ‘g‘ri 
belgilaydi. Baholarni samarali shakllantirish ayrim kompaniya- 
laming ustunligi hisoblanadi1. Hozirgi davrda baholarning bozorda 
belgilanishi birincha navbatda bozordagi holat — talab va taklif 
nisbatiga ko‘ra belgilanadi, ya’ni baholarni bozor belgilaydi.
N a zo ra t savollari
1. B ah o lar q a c h o n p ay d o boNgan?
2. D astlabki ishlab chiqarish usullarida baholarning xususiyatlari qanday 
b o 'lg a n d eb o lylaysiz?
3. B ozor va b ah o larn in g bog'liqligi n im ada?
4. B aholarning jam iy atd ag i o ‘m i qanday?
5. B ah o lar q a n d a y belgilanadi?