Baho va bahoning shakllanishi : kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qollanma

2 .2 . Bahoning asosiy k o‘rinishlari
Baho q iym atn in g puldagi ifodasi b o ‘lib, stixiyali ravishda 
shakllanadi va qiym at atrofida (oddiy tovar ishlab chiqarish) 
yoki ishlab chiqarish bahosi atrofida o ‘zgarib turadi. Baho 
davlatning iqtisodiyotga rejali t a ’sir ko'rsatish instrum enti 
b o l i b , ijtim oiy-zaruriy m e h n a t xarajatlari darajasini k o ‘r-
II

---

s a ta d i1. 0 ‘tish davrining dastlabki bosqichida asosan ulguiji, 
c h a k a n a va xarid baholari am al qiladi.
Iqtisodiyotda b a ho lar tovarlarning realizatsiyasi yoki oldi- 
sotdisiga xizm at qiladi, shu bilan birga b a h o d a m a h su lo tn i 
ishlab ch iq aru v ch i va u ning iste’m o lc h isin in g m an faatlari 
birdek hisobga olinishi lozim . Bu o ‘z navb atid a bitim (oldi- 
sotdi)ning qayerda, q ach o n va q anday sharoitda tuzilganligiga 
b o g ‘liq b o l a d i .
Bitim (o ld i-so td i)la r va xarajatlar natijalari qiym at j i h a t ­
d a n b a ho lash u c h u n b a h o tu rla rid a n foydalaniladi. J a h o n
tajribasi shu ni k o ‘rsatadiki, xarid qilinad ig an (x o m a sh y o , 
yarim fabrikatlar, yig‘m a bu y u m la r va ho kazo) va realizatsiya 
qilin a d ig a n to v a rla rn in g xususiyatlari b ilan b o g ‘liq k o ‘p 
turdagi b aholar am al qilaidi. Baholarning asosiy ko^rinishlariga 
ta s n if beradigan boNsak, ularga ulgurji, c h a k a n a b a ho lar, 
tariflar, hisob ba h o lari, kirim va c h iq im hisobidagi yoki 
smetali qiym at, qurilish tovarlari u c h u n preyskurant baholar, 
te m iry o ‘llar, havo va suv tra n sp o rtla ri orqali tashish u c h u n
ta rifla r k a b ila r kiradi.
Ulgurji b a h o lar m ahsulot ishlab chiqarishga sarflangan 
ijtimoiy-zaruriy m ehnatni aks ettiradi va uning miqdori ishlab 
chiqarish xarajatlari(m ahsulot tannarxi) va s o f d a ro m a d d a n
iborat. Ulgurji b a ho lar asosan sanoat ishlab chiqarish oboroti 
(aylanishi)ga xizmat qiladi, ular orqali ishlab chiqarish kor- 
xonalari o ‘z m ahsulotlarini sotadi. D e m ak , ulgurji b a ho lar 
ishlab chiqarish va iste’molchi korxonalar o ‘rtasini bo g‘lovchi 
zveno hisoblanadi. Ulguiji baholar orqali sanoat mahsulotlari 
agrar sektor xobjaliklariga realizatsiya qilinadi, ular yordam ida 
m ulkchilik shakllari o ‘zgarib boradi.
Ulguiji b a holar y o rd a m id a sanoat korxonalari transport, 
k o m m u n a l xizm at, savdo tashkilotlari bilan m u n o sab a tla r
1 Энциклопедический словарь. 6-е изд. - М.: «Энциклопедия», 2000. 1462-Ь.
12

---

o ‘rnatiladi, sh u n in g u c h u n iqtisodiyotda ulguiji baholarni 
to^g'ri belgilash m u h im aham iy atga ega. U la r orqali qiym at 
k o ‘rsatkichlari va iqtisodiyotdagi turli m u n o sab a tla r a n iq ­
lanadi, ishlab chiqarish xarajatlari va ishlab chiqarish natijalari 
bir-biri bilan qiyoslanadi. Iqtisodiy islohotlar davrida ulgurji 
baholarning fan-texnika taraqqiyotini tezlashtirish va mahsulot 
sifatini o s h iris h n i r a g 'b a tla n tir is h d a g i roli to b o r a oshib 
b orm oqd a. Ulguiji b a holar tarkibida xarid baholari h a m amal 
qiladi. Xarid baholari ja m o a , fe rm e r x o ‘jaliklari bilan sanoat, 
ja m o a xo'jaliklari bilan aholi, davlat bilan aholi o'rtasidagi 
m a h su lo t alm ashinuv ig a xizm at qiladi, ular orqali davlat 
ja m o a xo ja lik la ri m ahsulotlarini sotib oladi. Xarid baholari 
q ish lo q x o ‘jaligi m a h s u lo tla rin i yetish tirish g a sarflan gan
ijtimoiy-zaruriy m eh natni o bzida aks ettiradi va ja m o a , fermer, 
shirkat x o ‘jaliklari rentabelligini t a ’minlaydi.
C hak a n a baholar baholarni tashkil qilishdagi oxirgi jarayon 
b o ‘lib, yakuniy iste’mol bahosi hisoblanadi. U n in g tarkibiga 
sanoat ulgurji bahosi, savdo tashkilotlarining xarajatlari va 
foydasi kiradi. C h ak a n a b a h olar individual yoki mayda ulgurji 
iste’m olchilar u c h u n belgilanadi, ular tovarlarga b o ‘lgan talab 
va taklifni b o g lo v c h i zveno hisoblanib, talab va taklifning 
nisbatiga qarab xarid baholari yuqori yoki past b o ‘lishi mumkin.
Tariflar turli xizm atlar u c h u n belgilanadigan baholardir, 
ular tra n sp o rt, m aishiy va k o m m u n a l tariflarga boMinadi. 
Xizmatlar ham tovar yoki mahsulot qiymati kabi o ‘z qiymatiga 
ega, ular m e h n a t shaklida n a m o y o n b o ‘ladi. 0 ‘z m azm un ig a 
k o ‘ra xo‘jalik subyektlariga k o ‘rsatilgan xizm at tariflari ulguiji 
baholarga, aholiga k o ‘rsatilgan xizmat tariflari esa c h ak a n a
b a h o la rg a y aqin. T a rif la r n in g iq tis o d iy o td a a m al qilishi 
ta rm o q la r o ‘rtasidagi aloqalarni y o ‘lga q o ‘yish va aholiga turli 
xildagi xizm atlardan foydalanish im ko nini beradi.
Hisob baholaridan individual b u y u rtm ala r b o ‘yicha ishlab 
c h iq a r ilg a n n o s t a n d a r t u s k u n a la r u c h u n s h a r t n o m a l a r ,
13

---

bitim lar tuzishda foydalaniladi. Bunday uskunalarga b a h o
yetkazib beruvchi to m o n id a n texnik va tijorat sharoitlarini 
inobatga olgan holda hisoblab va asoslab beriladi, ayrim hollarda 
bu y u rtm a bajarilgandan s o ‘ng oxirgi b a h o belgilanadi. Hisob 
baholari q o ‘yiladigan maxsus m ashin alar va a sb ob-usku nalar 
bozo rd a mavqeyi yuqori b o ‘lgan yirik firm alar to m o n id a n
ishlab chiqariladi. Bu firm alar ishlab chiqargan uskunalar 
patentlangan ixtirolar, takomillashgan texnologiyalar va yuqori 
malakali personal bilan bo glliq boMadi.
Kirim va c hiqim hisobidagi yoki sm eta qiym ati va qurilish 
tovarlari u c h u n preyskurant b a h o lar yo rd a m id a b uy urtm ach i 
tashk ilo tlar (xaridorlar) qurilish tashkilotlari bilan hisob- 
kitob qiladilar. B uyurtm ach ilar ja m o a x o ‘jaliklari, shirkatlar, 
firmalar va davlat tashkilotlari b o ‘lishi m um kin. Smeta qiymati 
va preyskurant b a h o lar tarkibiga qurilish -m ontaj ishlarining 
tan narx i, texnologik usku nalar qiymati h a m d a qurilish ta s h ­
kilotlarining b ir qism foydasi kiradi.
Qurilish obyektlari alo hida ko nkret sharoitlarga b o g ‘liq 
b o ‘lgan individual loyihalar orqali am alga oshirilsa, b un d ay
hollarda sm eta qiymatlari asosida h isob-kitob qilinadi. Agar 
obyektlar tip o v o y loyihalar orqali am alga oshirilsa, tayyor 
obyektlarning preyskurant baholari orqali b u y u rtm ac h i va 
pudratchi tashkilotlar hisob-kitobni am alga oshiradi, chu nk i 
preyskurant baholarni belgilashda yakuniy mahsulot yoki ayrim 
obyektlarn in g o ‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinm aydi. 
Preyskurant b a ho lar uy-joy va turli maishiy obyektlarni qabul 
qilishda keng q o ‘llaniladi. Qurilish tovarlari (m ahsulotlar) 
bah osin i t o ‘g bri belgilash kapital m a b l a g l a r n i n g h ajm ini 
aniqlashning asosiy sharti hisoblanadi.
T e m iry o ‘l, havo va suv transportlari orqali tashish uc h u n
tariflar turli xildagi yuklar va passajirlarni tashishda qollaniladi. 
U m u m a n tr a n s p o r t tariflari tr a n s p o r t x iz m a tla ri u c h u n
belgilangan t o ‘lov stavkalari tizimidir. T ran sp o rt xizmatlari
14

---

tariflariga yuk va passajirlarni tashish, passajirlar va yuklarni, 
p o c h ta m a te ria lla rin i jo y la s h tiris h , ta sh ish b ilan b o g ‘liq 
b o ‘lgan q o ‘shim cha operatsiyalar u ch u n belgilangan yigNmlar 
kiradi. H ar b ir transpo rt turi u c h u n o ‘ziga xos ta rif tizimi 
amal qiladi, u m u m a n tariflar yuk va passajir tariflariga boflinadi. 
T e m iry o ‘1 tran sp ortida yuk tashish tariflari alohida vagon, 
ko n te y n er va kichik partiyalar b o lyicha belgilanadi. K on - 
teynerlarda yuk tashish haqi yuk hajmiga (3, 5, 20 t gacha) 
qarab, qanday yuk ekanligidan q a t’iy nazar belgilanadi. Kichik