“Tasdiqlayman” O’quv ishlari bo’yicha prorektor prof. A. Soleev

Mehnat faoliyatining eng muxim omillari (ish xususiyatiga ko’ra). 
1. Qiziqarli bo’lish uchun.
2. Jamiyatga foydali bo’lish niyatida. 

---

112 
3. Dustona jamoada amalga oshayetganligi sababli. 
4. Yaxshi ish haqi berilganligi tufayli. 
5. Ijodiyroq bo’lish maqsadida. 
6. Odamlar uchun uz mehnatining zarur ekanligini ularga xis kildirishga imkon 
berish ilinjida. 
7. Birga mehnat kiluvchi urtoklari bilan mulokotda bo’lish, jamoa xayoti 
muammolarini ular bilan muxokama qilish.
8. Xizmat urindan kutarilishga imkon yaratishda. 
9. Hayotda yutukka erishish uchun imkon tugdirishda. 
Shaxsiy fazilatlarning kasb tanlashdagi roli. 
O’spirinlarning bilish jarayonlari va temperament xususiyatlarini xisobga 
olgan xolda kasbga yo’llash maqsadga muvofiq.
Sezgirlar deganda, moddiy dunedagi narsalarning ayrim xossalari va xodisalar 
insonning sezgi organlariga ta’sir etib, muayyan tanlovdan (seleksiyadan) utgandan 
keyin uning aks ettirilishi tushuniladi. Boshqacha suz bilan aytganda, sezgi 
insonlarning tashqi ta’sirni kabul qilish qobiliyati va shunday ta’sirdan kabul qilish 
qobiliyati va shunday ta’sirdan xis-tuyg’u, bilish jarayonining sodda va boshlangich 
shakli, bosqichi xisoblanadi. Sezgilar uch guruhga bulib urganilinadi: a) kurish, xis 
bilish, tam sezish, tuyush - eksteroreseptiv sezgilar; b) organik sezgilar, ya’ni ikki 
organlarning faoliyati to’g’risida xabar berish turuvchi - interoreseptiv sezgilar; v) 
kinestetik (xarakat), muvozanat, tebranish (vibrasiya) - proprioreseptiv sezgilar. 
Sezgilik deganda, sezish qobiliyatining yuksak darajada rivojlanganligi 
tushuniladi. Kasb shaxsning sezgirligi muxim rol uynaydi. Xavo musaffo paytda 
kuzimiz 25 kilometr masofadagi shamning yerugini ilgaydi. Buyumning ogirligiga 
atigi 3 - 4 gramm kushilishi bilan sezgi organlarimiz ogirlik o’zgarganligini seza 
oladi. Sezgi organlarining farq sezish chegarasi yeruglik uchun - kuzgalish 
(ta’sir)ning yuzdan bir, tovush uchun - undan bir, bosim uchun uchdan bir birligiga 
teng. Insonning kuzi yarim millionga yakin rang - tusni ajrata oladi. Bundan 
chikadigan asosiy xulosa shundan iboratki, farqni sezish chegarasining past yoki 
yuqori bo’lishi ko’pchilik kasb-hunarlar uchun muxim axamiyatga ega. 

---

113 
Sezgi organlarining avtor muxitdagi o’zgarishlarga moslashuvchanlik 
qobiliyati nixoyatda kuchli. Masalan, kuzning yeruglik nurlariga nisbatan sezgirlik 
darajasi 200000 (ikki yuz ming) baravar orttirishi, binobarin, kuz korachigi 17 
baravar kattalishishi mumkin. Odatda xar qaysi shaxsning sezish qobiliyati xar xil 
darajada rivojlangan bo’ladi.
Sezgirlik shaxsning muxim xususiyatlaridan biri bulib, ma’lum faoliyat turi 
bilan shugullanish sezgirlikligi oshiradi. Buning uchun inson muntazam ravishda 
mashk qilishi va mashk jarayonida sezgirlikka nisbatan talabni oshira borishi, ishda 
sustlikka yo’l kuymaslik zarur. O’spirinlarning ruxiy tetikligini, jismoniy faolligini 
oshirish, mehnatga, kasb-hunarga qiziqtirish sezgirligi, ziyrakligini oshirish garovidir.
Ayni paytda sezgi organlariga ta’sir etayotgan obyektni mavjudol, narsa va 
xodisalarning inson ongidagi inyekosi idroq deb ataladi. Verbal va novebral 
xususiyatlari bilan boshqa bilish jarayonlaridan farqlanadi. Idroq vokelikni aks 
ettirishning sezgiga nisbatan shakli bulib, xodisalar, narsalar va yubyektlarning yaxlit 
obrazini yaratadi.
O’spiringlarning o’qishi, mehnat faoliyati, muomala jarayoni, kasb tanlashi 
uchun fazo va vaktni idroq qilishning kata axamiyati bor. Xar qanday kasb - hunar, 
ixtisos va mutaxassislik uchun ish sur’ati, vakt, ish kurollari, vositalarining fazoda 
qanday joylashganligini anik bilish talab qilinadi. Shaxsni kasbga yo’llashda uning 
olamni idroq qilish imkoniyatidan iborat fazilati va kuzatuvchanligi aloxida rol 
uynaydi. Ba’zi birovlar moddiy narsalarga nisbatan kuzatuvchan bulsa, boshqalar 
psixologik jixatdan kuzatuvchandir. Shaxsning atrof muxitdagi narsa va xodisalar 
haqida chukur fikr yurita bilishi uning idroqlilik darajasiga boglik bulib, bu fazilat 
kasb tanlashda juda askotadi.
Biror kimsa, narsa yoki xodisa haqidagi taassurotni esda saklab, eslab kolish va 
keyinchalik esga tushirish, reproduktiv va produktiv xolatni aks ettirish qobiliyati 
xotira deb ataladi. Xotiraning hayot, faoliyat, muomala va xulk-atvor jarayonlarini 
aks ettirish qobiliyati muxim xislatidir.
Xarakat xotirasi (xarakatni eslab kolish, esga tushirish, esda saklash, tanish, 
eslash, takrorlash), emosional xotira ( xis-tuyg’ular bilan alokador emosional 

---

114 
kechinmalarning vokelik bilan uygunligi), tasavvur xotirasi (buyumlarning ko’rinishi, 
shakli, kiyefasini eslab kolish va esga tushirish), suz - mantik, xotirasi (suzlar va nutq 
bilan uzviy boglik bulgan fikrlarni eslab kolish xamda esga tushirish) va boshqalar 
farq qiliniadi.
Bundan tashqari, xotira faoliyatining maqsadga qarab - ixtiyeriy va ixtiyersiz 
eslab kolish va esga saklash muddatiga qarab - kiska muddatli, uzok muddatli, 
operativ va boshqa xotira degan turlarga xam ajratiladi. Xotira, uz navbatida 
kurgazmali, obrazli, suz - mantik, abstrakt, xarakatli va oralik tiplarga ajratilib 
urganiladi.
Yoshlarni kasbga yo’llashda ularning xotirasidagi shaxsiy farqlarni xisobga 
olish maqsadga muvofiq. O’quv materiallarining turli - tumanligi xotirani 
utkirlashtirish, rivojlantirish uchun kulay yaratadi, chunki kasb - xunraning xilma - 
xilligi xotiraning utkirligini talab qiladi.
Xotiraning xamma turlari, o’ziga xos jixatlari kasb - hunar ixtisos, 
mutaxassislik tanlashda, turli - tuman kasblar to’g’risidagi ma’lumot axborotlarni 
uzlashtirish eslab kolish va keyinchalik esga tushirishda juda muxim rol uynaydi. 
Biror ixtisosni egallash uchun xotiraning yuqorida ta’riflab berilgan turlaridan 
birontasi albatta kerak bulib koladi. Bu esa, uz navbatida ishning samarali 
bajarilishini ta’minlaydi.
Aqliy mehnat bilan shugullanuvchilarning xotirasi ayniksa utkir bo’lishi lozim. 
Tafakkur vokelikning miyada bevosita zuxur etilgan mavxum va 
umumlashtirilgan inyekosi bulib, insonning olam haqidagi bilimining asosiy manbai 
bulgan sezgilari, idroqi va tasavvurlari xamda amaliy faoliyati bilan boglikdir. 
Tafakkur shaxsni bilimlar tizimi bilan kurollantiradi, kudratli tabiat kuchlarini o’ziga 
buysundirishi uchun imkon tugdiradi. Barcha bilimlar fikr yuritish yo’li bilan 
uzlashtiriladi. Bilimlarni anglash natijasida tushunchalar muloxaza va xulosalar kelib 
chikadi. Inson fikrlash, muloxaza yuritish, ijodiy izlanish natijasida muammolar va 
muammoli vaziyatlar xal qiladi, yangilik yaratadi, ijod (kreasiya) qiladi.

---

115 
Aqliy qobiliyat insonga xos yuksak fazilat bulib, muayyan operasiyalar, xatti-
xarakatlar yordami bilan ruyebga chikadi. Inson mehnat faoliyatining barcha 
soxalarida uzining aqliy qobiliyatidan samarali foydalanmogi zarur.
O’spirinlarning fikr yuritish qobiliyatini aniklovchi muxim mezonlardan biri 
muammoli vaziyatdir. Ta’lim jarayonida o’quvchilarni yoki talabalarni muammoli 
vaziyatni, topshirikni yechishga urgatish ularning bu aqliy qobiliyatini 
rivojlantirishga katta yordam beradi. Buning uchun talabalarga muammoli jumbokli 
topshirikni yechish bosqichlarini ta’riflab berish joiz. Bunda quyilgan muammoning 
moxiyati tushuntiriladi, uni yechish usullari, vositalari kidiriladi, tanlangan usul 
xamda vositalardan foydalanib muammo yechiladi, uning to’g’ri yechilganligi 
tekshiriladi va xokazo.
Ta’lim oldiga quyilgan maqsadga erishish uchun bir element ortikcha berilgan 
yoki biror sharti yetishmaydigan, yo bulmasa uzaro mantikdan boglanmagan 
topshirik xamda masalalardan muammo sifatida foydalanilsa juda kimmatli natijada 
olinadi. Quyilgan muammoning kasb-hunarga alokador bulgani ma’kul. Muammoli 
masalani xal qilishda tafakko’rning mustaqilligi, ixchamligi, tezligi, mantikiyligi, 
izchilligi, utkirligi, teranligi, maxsuldorligi juda muxim axamiyatga ega.
Xullas, tafakko’rning xozirgacha foydalanilmayetgan imkoniyatlarini zudlik 
bilan ishga kasb tanlash samarasini oshirish ishiga xizmat qilishiga ishonchimiz 
komil.
Xayolot (fantaziya) obyektiv vokelikning inson ongidagi o’ziga xos int’ikosi, 
real yoki noreal xodisalar haqidagi uy, fikr, farazga asoslangan tasavvurlar 
majmuasidir. Bironta, xatto eng chalkash, faraziy tasavvur xam shaxs aklining fakat 
subyektiv maxsum xisoblanmaydi, okibat, natijada bu tasavvurda obyektiv aks 
ettirilgan bo’ladi. Shunga kura inson faoliyatining xar qanday turi uchun, shu 
jumladan olimning gipoteza yaratishi, vokelikni bashorat qilishi, xodisalarning 
sabablarini taxmin etishi uchun xayolot juda zarurdir. O’quvchi yoki talabaning 
faraziy tasavvuri yetarlicha rivojlanmagan bulsa, ta’lim jarayonida kuzlangan 
maqsadga erisha olmaydi.

---

116 
Yangilik yaratishga intilgan xar qanday ijodiy farazsiz tasavvur etib bulmaydi. 
Yangilik yaratish yo’llari faraz qilish jarayonida vujudga keladi. Inson orzu, ezgu 
niyat kilmasdan, xayel surmasdan, uylamasdan yashay olmaydi. Ijodiy izlanish 
shaxsning psixologik tavsifi uchun kata axamiyatga ega. Shaxsning xayol surish, 
faraz qilish, tasavvur etish qobiliyatiga qarab uning ma’naviy dunesi to’g’risida 
muayyan darajada anik fikrga kelish mumkin. Inson faraziy obrazlar, timsollar, 
tasvirlar tufayli tobora sezgir, mexribon, xushmuomala, saxiy bo’ladi.
Shunday qilib, faol bilish jarayoni inson faoliyatining xamma turlarida bir tekis 
ishtiroq etadi va aks ettirishni mukammal bo’lish imkoniyatini va qonuniyatlariga 
tayanib ish tutgan shaxs kamroq, xato qiladi. Bu omillar uning xatolarga nisbatan 
ongli munosabatda bo’lishiga, yo’l kuygan kamchiliklarni uz vaktida tuzatishga 
(korreksiya qilishga) imkon yaratadi.