Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- quru sah ə sinin bölünm ə si.
- V. Rotasiya n ə z ə riyy ə si.
- Vulkan püskürm ə l ə ri m ə rh ə l ə si
- Orogen (da ğə m ə l ə g ə lm ə m ə
|
z
ə riyy ə si: da ğ ları ə m ə l ə g ə lm ə si yolu il ə quru sah ə sinin bölünm ə si. Qurunun sah ə si geosinkinallarda dal ğ aların ə m ə l ə g ə lm ə si yolu il ə böyüyür. Geosinklinal proses-materik qabı ğ ının inki Ş afında ə sas prosesl ə rd ə n biri kimi quru relyefinin inki ş afının sonrakı izahının ə sasını t əş kil edir. V. Rotasiya n ə z ə riyy ə si. Madam ki, yerin forması riyazi sferoid s ə th il ə uy ğ un g ə lir v ə qeyri-b ə rab ə r fırlanması il ə ə laq ə dar olaraq ba ş qa cür qurulur, fırlanan planetd ə ki zonal zolaqlar v ə meridional sektorlar tektonik c ə h ə td ə n ist ə r-ist ə m ə z eyni qiym ə tli olmur, yerdaxili prosesl ə rin tör ə tdiyi tektonik g ə rginlikl ə r ə müxt ə lif f ə allıq d ə r ə c ə sind ə reaksiya verirl ə r. Yuxarıda sadatanan I-si n ə z ə r ə alınmır. Yer qabı ğ ının ə m ə l ə g ə lm ə si ə vv ə lc ə nazik bazalt qatının yaranması il ə ba ş lanmı ş dır. Bu zaman onun s ə thind ə temperatur 100°S-d ə n yüks ə k olmu ş dur. Sututarlar, dem ə li, su eroziyvsı yox idi. Fiziki asınma intensiv gedırdı. Yer qabı ğ ında yaranmı ş ilk materik qabı ğ ının (Pangeya) yeri d ə qiq m ə lum deyildir. Ümumiyy ə tl ə mantiyanın deformasiyası h ə r yerd ə eyni il ə getm ə mi ş dir. Yerin bir t ə r ə find ə a ğ ır madd ə l ə r d ə rinliy ə enmi ş v ə böyük okean çök ə kliyi (Pantalas) ə m ə l ə g ə lmi ş dir. İ lkin bazalt qatı t ə qrib ə n geoloji inki ş af m ə rh ə l ə sinin ə vv ə lind ə materik v ə okean qabı ğ ına bölünmüy ə ba ş lamı ş dır. Okeanların ə m ə l ə g ə lm ə si il ə yer kür ə sind ə rütub ə t dövranı ba ş lamı ş dır. Materikl ə rd ə axar sular meydana g ə lmi ş v ə denudasiya prosesi ba ş lamı ş dır. Suda fiziki v ə kimy ə vi prosesl ə r gücl ə nmi ş , ovuntuların (qırıntı m ə hsulların) da ş ınması sür ə tl ə nmi ş dir. Ə vv ə l ə r vulkan prosesl ə ri il ə yaranmı ş çök ə klikl ə rd ə çökm ə süxurların toplanması prosesi sür ə tl ə nmi ş dir. Bazalt qatı a ş a ğ ı basılmı ş , çökm ə süxurlar yüks ə k temperatur v ə t ə zyiq şə raitin ə dü şə r ə k metomorfikl əş m ə y ə m ə ruz qalmı ş dır. Qranitin m ə n şə yi y ə ni ə m ə l ə g ə lm ə şə raiti mübahis ə lidir (intruziv v ə ya metamorfik) Bizim üçün vacibi odur ki, okean dibind ə qranit yoxdur. Qırı ş ıqların bünövr ə l ə ri qranit nüvv ə l ə ri üz ə rind ə ə m ə l ə g ə tmi ş dir. İ ndiki dövrd ə yer qabı ğ ı materik v ə okean tipli yer qabı ğ ından ibar ə tdir. Okean tipli yer qabı ğ ının palınlı ğ ı 5-15km (rif d ə r ə l ə rind ə 1-4km)-dir. Üst t ə b ə q ə d ə niz m ə n şə li çökm ə süxurlardan ibar ə tdir (1-1,5km). Bazalt t ə b ə q ə sinin qalınlı ğ ı (1-25km). Ondan a ş a ğ ıdakı alt v ə ya qabbro t ə b ə q ə sinin qalınlı ğ ı 5km- ə q ə d ə rdir. Materik tipli yer qabı ğ ının qurulusu daha mür ə kk ə bdir. Onun qalınlı ğ ı orta hesabla 35-40km-dir. Maksimal qalınlı ğ ı is ə 70-90km arasındadır. Qalınlı ğ ı 20km- d ə k olan alt t ə b ə q ə nin bazaltdan t əş kil olundu ğ u guman olunur. Materik tipli yer qabı ğ ının ə sas qatı şə rti olaraq « qranit t ə b ə q ə si» adlanır. Onun qranit v ə qneysd ə n t əş kil olundu ğ u iddia olunur. Üst t ə b ə q ə is ə qalınlı ğ ı 3-10km arasında d ə yi şə n çökm ə süxur layıdır. Platforma qalxanlarında bu lay yox olur. Qranit lay bazaltdan Konrad s ə rh ə di il ə ayrılmı ş dır. Burada seysmik dal ğ aların sür ə ti 6,4km/san-d ə n - 7,6km/san- ə q ə d ə r artır. Yer qabı ğ ı il ə mantiya arasında s ə rh ə d olan Moxoroviç s ə rh ə dind ə seysmik davl ğ aların sür ə ti 8km/san-d ə k artır. Yer qabı ğ ında keçid tipli sah ə l ə r d ə mövcuddur. Onlar materik dayazlıqlarına v ə ya ş elf zonalarına ayrılırlar. Orta okean sıra da ğ larında is ə yer qabı ğ ı il ə mantiya arasındakı s ə rh ə d y ə ni Moxo s ə rh ə di yoxdur. Burada mantiyanın ə rimi ş madd ə l ə ri rift d ə r ə l ə ril ə yer s ə thin ə maksimum yaxınla ş ırlar. Müasir elm yer qabı ğ ını v ə astanosfer ə q ə d ə r ə n üst mantiyanı litosfer adlandırır. D ə rinliy ə getdikc ə temperaturun h ə r 100m-d ə n bir artma k ə miyy ə tin ə « geotermik qradiyent» deyilir. Temperaturun 1°C artması üçün lazım olan m ə saf ə y ə is ə « geotermik pill ə » deyilir. Litosferin qurulu ş u, orada ba ş ver ə n üfuqi v ə ş aquli h ə r ə k ə tl ə rin mexanizmi v ə onların n ə tic ə si litosfer tavaları n ə z ə riyy ə si t ə r ə find ə n izah olunur. Bildiyimiz ə gör ə yer qabı ğ ı üst mantiya il ə birlikd ə litosferi ə m ə l ə g ə tirm ə kl ə yer s ə thind ə ba ş ver ə n bütün endogen prosesl ə ri istiqam ə tl ə ndirirl ə r. Ayrı-ayrı hiss ə l ə rd ə n materik v ə okean tipli tavalardan ibar ə t olan bu t ə b ə q ə nin t ə rkib hiss ə l ə ri astanosfer üz ə rind ə nüv ə d ə n qalxan ə rimi ş madd ə l ə rin güclü t ə siri il ə üfuqi h ə r ə k ə t ed ə r ə k « konvergent » v ə « divergent » zonaları yaradırlar. Bu tavaların inki ş af tarixinin b ə rpa edilm ə sinin n ə tic ə sind ə ilkin quru sah ə sind ə n – Pangeyadan ba ş layaraq bugünkü materikl ə r ə q ə d ə r quru v ə okean sah ə sinin inki ş af tarixi a ş karlanmı ş dır. Geosinklinalların inki ş afında üç m ə rh ə l ə ayrılır: 1. İ lkin m ə rh ə l ə – ə razi tektonik ə yilm ə y ə m ə ruz qalır. Bu m ə rh ə l ə d ə ə razi d ə niz altında qalır v ə d ə niz m ə rh ə l ə si d ə adlanır. 2. Vulkan püskürm ə l ə ri m ə rh ə l ə si . Bu m ə rh ə l ə d ə güclü vulkanizm prosesl ə ri ba ş verir. H ə m quruda, h ə m d ə suda vulkanlar püskürür. 3. Orogen (da ğə m ə l ə g ə lm ə m ə rh ə l ə si ) Bu m ə rh ə l ə d ə n ə h ə ng da ğ lar ə m ə l ə g ə lir. Da ğə m ə l ə g ə lm ə zamanı süxurlar müxt ə lif cür yatım forması alırlar: 1.Fay, 2.Horst, 3.Qraben, 4.Antiklinal-sinklinal, (qırı ş ıqlıq) 5.Pill ə li, 6. Üst ə g ə lm ə v ə s. Qırımızı v ə Ölü d ə nizin, Baykal, Tanqanika, Nyasa göll ə rinin çök ə klikl ə ri qrabend ə yerl əş ir. Platformalar geosinklinallarda f ə alıq dayandıqdan sonra ə m ə l ə g ə lir. Bu sah ə l ə rd ə ə m ə l ə g ə lmi ş da ğ lar zaman keçdikc ə denudasiya prosesin ə m ə ruz qalır v ə düz ə nliy ə çevrilir. Y ə ni platformalara düz ə nlik sah ə l ə r uy ğ un g ə lir. Platformalar kristallik bünövr ə v ə çökm ə süxur qatından ibar ə t olur. Kristallik bünövr ə nin yer s ə thin ə çıxmasına qalxan v ə ya sip ə r deyilir. M ə s ə l ə n: Şə rqi Avropada Baltik, Ukrayna qalxanı, Sibir platformasında Aldan, Anabar qalxanı v ə s. Qalxma sah ə l ə r ə antekliz, çökm ə sah ə l ə r ə sinekliz deyilir. Vilyuy, Amazon, Hudzon v ə s.sineklizl ə ri. Platformalar geoloji ya ş larına gör ə 2 yer ə bölünürl ə r: 1. Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|