Yüklə 0,93 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mühazir ə 2 Co ğ rafi t ə b ə q ə
|
Mühazir ə 1 Fiziki co ğ rafiyanın ə sasları f ə nninin predmeti,m ə qs ə di, v ə zif ə si, co ğ rafiya elml ə ri sistemind ə ki yeri, t ə dqiqat metodları Yer kür ə sinin t ə bi ə ti uzun müdd ə tli inki ş af m ə rh ə l ə si keçm ə kl ə , çox mür ə kk ə b şə raitd ə formala ş ıb. Yeri bütövlükd ə v ə ya hiss ə l ə r üzr ə a ş a ğ ıdakı Yer elml ə ri öyr ə nir: Planetin formasını, onun h ə r ə k ə t qanunauy ğ unluqlarını, dig ə r s ə ma cisiml ə ri il ə qar ş ılıqlı ə laq ə sini – geodeziya v ə astronomiya, Yerin daxili qurulu ş unu v ə t ə rkibini geologiya v ə geofizika, atmosferi, orada ba ş ver ə n hadis ə l ə ri v ə yer kür ə sinin iqlimini meteorologiya v ə iqlim ş ünaslıq, hidrosfer, onun t ə rkib hiss ə l ə rini hidrologiya, okeanologiya v ə qlyasioloqiya, bitkil ə rin co ğ rafi paylanmasını bioco ğ rafiya, yer s ə thinin relyefini geomorfologiya, torpaq örtüyünü, torpaq co ğ rafiyası, t ə bii kompleksl ə rin, land ş aftların inki ş af qanunauy ğ unluqlarını lannd ş aft ş ünaslıq v ə s. öyr ə nir. Fiziki co ğ rafiyanı öyr ə rdiyi m ə kanın hüdudlarını v ə onun dig ə r yer elml ə ri il ə sıx ə laq ə sini öyr ə nm ə k h ə mi şə t ə dqiqatlarının diqq ə t m ə rk ə zind ə olmu ş dur. Bildiyimiz kimi fiziki co ğ rafiyanan t ə dqiqat obyektin ə Yerin bir-biril ə qar ş ılıqlı ə laq ə v ə t ə sird ə olan xarici t ə b ə q ə l ə rin (yer qabı ğ ı, hidrosfer, atmosfer, biosfer, co ğ rafiya t ə b ə q ə ) aiddir. Planetin daxili madd ə l ə rinin differensiasiyası hesabına yer qabı ğ ı v ə hidrosfer ə m ə l ə g ə lmi ş dir. Yer il ə Gün əş in qar ş ılıqlı t ə sirind ə n qaz t ə b ə q ə si – atmosfer yaranmı ş dır. Yerin q ə dim xarici t ə b ə q ə sini qar ş ılıqlı t ə siri n ə tic ə sind ə h ə yat meydana g ə lmi ş v ə biosfer yaranmı ş dır. Yerin bu xarici t ə b ə q ə l ə rinin arasında ba ş ver ə n madd ə v ə enerji mübadil ə si n ə tic ə sind ə co ğ rafi t ə b ə q ə yaranmı ş dır. T ə qrib ə n 50-55 km qalınlı ğ ına malik olan co ğ rafi t ə b ə q ə mür ə kk ə b qurulu ş a malik olan vahid bölünm ə z t ə bii geokompleksdir. Bütün bu t ə b ə q ə l ə r birlikd ə fiziki co ğ rafiyanın t ə dqiqat obyektidir. Lakin ayrılıqda götürülmü ş bu t ə b ə q ə l ə rin öyr ə nilm ə sistemi bütövlükd ə aydınla ş mır, onu tamamil ə d ə rk etm ə k üçün ayrı- ayrı t ə b ə q ə l ə ri bütövlükd ə n ayırmaq lazımdır. I. Co ğ rafi obyektl ə r müxt ə lif s ə viyy ə d ə öyr ə nilmi ş dir. II. Fiziki co ğ rafiya xüsusi co ğ rafiya elml ə rind ə n regional co ğ rafiya v ə ümumi yer ş ünaslıqdan ibar ə tdir. III.Co ğ rafiya bütöv hiss ə olan ümumi yer ş ünaslı ğ ın co ğ rafi t ə b ə q ə sini vahid t ə bii sistem şə kild ə öyr ə n ə n yegan ə elm sah ə sidir. IV. Burada co ğ rafi t ə b ə q ə nin öyr ə nilm ə si zamanı ona daim inki ş afda olan t ə bii sistem kimi baxılır. Co ğ rafiya elml ə r sistemin ə h ə mçinin d ə kartoqrafiya, ölk əş ünaslıq, h ə rbi co ğ rafiya, tibbi co ğ rafiya v ə s. elm sah ə l ə ri daxildir ki, bunlara da birlikd ə co ğ rafiya elml ə ri sistemi deyilir. Co ğ rafiyanın dig ə r t ə bi ə t elml ə ri il ə arasında qar ş ılıqlı ə laq ə mövcuddur. M ə s: biologiya – bitki v ə heyvanlar al ə minin qurulu ş unu, co ğ rafiya is ə Yer kür ə sind ə paylanmasını; astronomiya –Yeri s ə ma cismi kimi, co ğ rafiya is ə Yerin kosmik f ə zada h ə r ə k ə tinin n ə tic ə l ə rini v ə Yerd ə t ə bii şə raitin formala ş ması xüsusiyy ə tl ə rini öyr ə nir. Co ğ rafiya Fizika Atmosfer t ə zyiqi, kül ə k z ə lz ə l ə Madd ə l ə r v ə süxurlar Kimya Bitki v ə heyvanlar al ə mi Biologiya İ nsan f ə aliyy ə tinin t ə bi ə t ə t ə siri Ekologiya Co ğ rafiya elminin 2 ə sas sah ə si var: 1. Yer s ə thinin t ə bi ə tini v ə orda ba ş ver ə n fiziki hadis ə l ə ri öyr ə n ə n fiziki co ğ rafiya 2. Ə halinin v ə onun t ə s ə rrüfat f ə aliyy ə tini öyr ə n ə n iqtisadi v ə sosial co ğ rafiya. Müasir dövrd ə co ğ rafiya elminin t ə dqiqatlarının aparılması üçün ə n ə n ə vi v ə müasir metodlardan istifad ə edilir. Dövrümüzd ə co ğ rafiya elminin ə n mühüm v ə zif ə l ə ri proqnozverm ə , layih ə l əş dirm ə v ə idar ə etm ə dir. Co ğ rafiyanın insanların h ə yatında rolu böyükdür. H ə r hansı layih ə nin h ə yata keçirilm ə si, ya ş ayı ş m ə nt ə q ə l ə rinin planla ş dırılması, mü ə ssis ə l ə rin tikilm ə si, mü ə yy ə n ə razil ə rd ə ə hali v ə t ə s ə rrüfatın s ə m ə r ə li yerl əş dirilm ə si zamanı co ğ rafi bilikl ə r ə böyük ehtiyac duyulur. Co ğ rafiya – t ə bi ə td ə v ə c ə miyy ə td ə ged ə n prosesl ə ri öyr ə nm ə kl ə dig ə r elm sah ə l ə rinin yaranmasına t ə kan verir. Müasir dövrd ə bir çox sah ə l ə r - meteorologiya, turizm, beyn ə lxalq münasib ə tl ə r, sosiologiya, ekologiya, politologiya, biznes v ə s. co ğ rafiya il ə sıx ba ğ lıdır. Bu ba ğ lılıq h ə m müxt ə lif elml ə r arasında, h ə md ə bir elm sah ə si daxilind ə getdikc ə gücl ə n ə n inteqrasiyaya s ə b ə b olur. Co ğ rafiya bu inteqrasiya mühitind ə b əşə riyy ə ti ə hat ə ed ə n qlobal probleml ə rin h ə llind ə mühüm rola malikdir. Mühazir ə 2 Co ğ rafi t ə b ə q ə , qurulu ş u, inki ş af m ə rh ə l ə l ə ri v ə ə sas qanunauy ğ unluqları Yerin xarici t ə b ə q ə l ə rinin yarandıqları andan bir-biri il ə qar ş ılıqlı ə laq ə v ə t ə siri n ə tic ə sind ə h ə r bir enlik daxilind ə özün ə m ə xsus mür ə kk ə b t ə bii sisteml ə r yaranır. Yer kür ə sind ə xarici t ə b ə q ə l ə rin bir-biri il ə bel ə qar ş ılıqlı ə laq ə v ə t ə sird ə oldu ğ u t ə b ə q ə co ğ rafi t ə b ə q ə adlanır. Co ğ rafi t ə b ə q ə hidrosferi v ə biosferi tamamil ə , yer qabı ğ ının üst 10-15 km-lik qatını, atmosferin is ə alt t ə b ə q ə si olan troposferi ə hat ə edir. Y ə ni co ğ rafi t ə b ə q ə nin t ə qrib ə n qalınlı ğ ı 50-55 km-dir. Yerin xarici t ə b ə q ə l ə rinin qalınlı ğ ı ə laq ə v ə t ə sird ə oldu ğ u qatı ə hat ə ed ə n co ğ rafi t ə b ə q ə nin t ə rkib hiss ə l ə ri, y ə ni t ə bii komponentl ə ri a ş a ğ ıdakılardır: havanın temperaturu, atmosfer ya ğ ıntılarının miqdarı, s ə th süxurları, torpaq v ə bitki örtüyü, heyvanat al ə mi, su ehtiyatları. Bunlardan torpaq-bitki örtüyü, heyvanat al ə mi v ə üzvü m ə n şə li çökm ə süxurlar daha cavandırlar. Co ğ rafi t ə b ə q ə nin t ə rkib hiss ə l ə ri olan t ə bii komponentl ə r h ə r bir ə razi daxilind ə mür ə kk ə b qar ş ılıqlı ə laq ə v ə t ə sird ə dirl ə r. Bunun da n ə tic ə sind ə h ə r bir m ə h ə ld ə o m ə h ə lin s ə ciyy ə vi xüsusiyy ə tl ə rini ə ks etdir ə n t ə bii sisteml ə r – Yüklə 0,93 Mb. Dostları ilə paylaş:
|