Chinor fayzi baland
§ 8.2. O„zbekiston qishloq xo„jaligi solig„ining ahamiyati
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
§ 8.2. O„zbekiston qishloq xo„jaligi solig„ining ahamiyati
1941-yil 3-iyulda SSSR Oliy Soveti Prezidiumining ―Urush yillari qishloq xo‗jaligi hamda aholi daromad solig‗iga vaqtinchalik ustama to‗g‗risida‖gi Farmoni bilan oilasida bir nafar harbiy bo‗lgan bo‗lgan kolxozchilar oilasi, yakka tartibdagi xo‗jaliklarga 50 foiz ustama, agar bu xonadonlarda ikki yoki undan ortiq harbiylar bo‗ladigan bo‗lsa butunlay ustamalardan ozod qilindi 125 . Davlat byudjetiga kelib tushayotgan mablag‗larni oqimini tezlashtirish maqsadida qishloq xo‗jalik solig‗i bir oy avval to‗lanishi belgilab qo‗yildi. Daromadga solingan ustama ishchi va xizmatchilarning faqat oylik maosh bilan to‗lanmadi, balki bu toifalarga bo‗lingan holda amalga oshirildi. Masalan, birinchi toifaga ishchilar va ularga tenglashtirilgan kishilar, ikkinchi toifaga daromad solig‗ini to‗lovchilar. Bu toifalarning o‗zida ham soliq to‗lovchi harbiy xizmatda bo‗lgan bo‗lmaganligiga qarab belgilandi. Bu ustama belgilashning asosiy xususiyati bo‗ldi 126 . Urush davrining murakkab moliyaviy sharoitida iqtisod qilish darajasi mayda holatlargacha borib yetgan. Masalan, 1942 yildan respublika bo‗yicha telegraf jo‗natmalariga ketadigan harajatlarni qisqartirishga qaror qilindi. Hatto hukumat va boshqa markaziy boshqaruv organlari telegrammalari 100 so‗zgacha bo‗lishi, boshqa 123 Вознесенский Н. Военная экономика СССР в период Отечественной войны. – Москва: Госполитиздат, 2004. - С.131. 124 Гладков И.А. История социалистической экономики СССР. В 7 томах. Т.5. – Москва: Наука, 1976-1980. –С.504. 125 Гладков И.А. История социалистической экономики СССР. В 7 т. ... – С.505-506. 126 Плотников К.Н. Очерки истории бюджета Советского государства. – М.: Госфиниздат, 1955. – С. 305-309. 182 organ va tashkilotlar telegrammalarida so‗z miqdori 50 so‗zdan oshmasligi belgilandi. Oylik maoshlaridan iqtisod qilish maqsadida tashkilot, muassasa va korxonalarda asosiy hisoblanmaydigan shtat birliklari tugatildi. Qisqartirishlar butun tashkilotlarga ham taalluqli bo‗ldi. Bunday qisqartirishlar ro‗yxatiga turli tashkilot va muassasalar, savdo shaxobchalar ham kiritildi. Birgina 1942-yil 17-oktyabrdagi O‗zbekiston SSR XKK va KP(b) MQning 1390-sonli qo‗shma qarori asosida respublikada oylik maosh fondi 191906 so‗mni tashkil etuvchi, 501 shtat birligiga ega 29 ta tashkilot va muassasalar tugatildi 127 . Madaniy- ma‘rifiy muassasalar tarmog‗i ham keskin qisqardi. 1940 yildan O‗zbekistonda 2859 madaniy muassasa ishlab turgan bo‗lsa, 1943 yilda 1940 yildagiga nisbatan madaniy-ma‘rifiy muassasalar 500 taga qisqardi, qishloqlarda 221 ta kutubxona yopildi 128 . 1941-yil 21-noyabrda SSSR Oliy Sovetining ―SSSRdagi bo‗ydoq, yolg‗iz va farzandsiz fuqarolarga solingan soliqlar to‗g‗risida‖gi 129 Farmoniga ko‗ra bo‗ydoq, yolg‗iz va farzandsiz SSSR fuqarolarining soliq to‗lashi qonun bilan mustahkamlab qo‗yildi. Bu erkaklar uchun 20 yoshdan 50 yoshgacha, ayollar uchun 20 yoshdan 45 yoshgacha qilib belgilandi. Bo‗ydoq, yolg‗iz va kichik oilali SSSR fuqarolaridan olinadigan soliq ish haqi olinadigan joyda hisoblanib, daromad solig‗i bilan bir vaqtda ushlab qolinar edi. Boshqa fuqarolardan (hunarmandlar, bino egalari, xususiy amaliyot bilan shug‗ullanuvchilar) ushbu soliq bevosita moliya organlari tomonidan mazkur yilda daromad solig‗ini hisoblash uchun aniqlangan daromad summasidan 6 foiz miqdorda undirilgan. Soliqlar bir yilda 4 marotaba teng qismlarga bo‗lib to‗langan 130 . Shuningdek, bu soliqni to‗lashda fuqarolar toifaga ham 127 Qarang. Bobojonov X. Ikkinchi jahon urushi yillarida Oʼzbekiston iqtisodiyotidagi transformatsion jarayonlar. Tarix.fan.boʼyicha fal.dokt. (PhD) diss. ... – Toshkent, 2018. - 102-103 betlar. 128 Народное хозяйство Узбекской ССР за 50 лет (ст.сб.). – Ташкент: Узбекистан, 1967. – С.226- 227. 129 Григорьев В.В. Эволюция имущественного налогообложения физических лиц в России в ХХ веке // Евразийская адвокатура. 2018, №1. – С.11. 130 Толкушкин А.В. История налогов в России. – М.: Юристъ, 2001. – С-252. 183 bo‗lindi va ular belgilangan miqdorda soliq to‗laydigan bo‗ldilar. Soliq summalari qattiq va foizli stavkalarda belgilandi. Masalan, ishchilar va xizmatchilarga bir oylik maoshi 150 rubl bo‗lganda soliq miqdori 5 rubl, maosh 150 rubldan oshsa oylik maoshining 5 foizi to‗lanadigan bo‗ldi. Adabiyot va san‘at sohasida ishlaydigan kishilarga ham oylik maoshining 5 foizi miqdorida soliq belgilandi. Qolgan fuqarolar, xususan kolxoz, dehqon xo‗jaliklariga kiruvchi shaxslar yiliga 100 rubl to‗lashlari kerak bo‗lgan. Ayrim soliqlarga alohida summa turlari ham belgilandi, masalan, soliqqa tortilmagan fuqarolar yiliga 60 rubl to‗lashlari belgilab qo‗yildi 131 . 1944 yilga kelib uning miqdori bolasiz fuqarolar uchun 150 so‗m, bir bolaliklar uchun 50 so‗m va ikki bolaliklar uchun 25 so‗mga yetdi. Aynan shu yili qonun ―Kam bolali fuqarolar solig‗i‖, deb o‗zgartirildi va demografik pasayishni oldini olish maqsadida unda ―Qahramon onalar‖ imtiyozlari belgilandi 132 . 1945 yilga kelganda bu soliqlardan byudjetga 3,4 mlrd. rubl kelib tushgan 133 . 1941-yil 29-dekabrda SSSR Oliy Soveti Prezidiumining ―Harbiy soliq to‗g‗risida 134 ‖gi Farmoni chiqdi. Bu soliqni 18 yoshga to‗lgan SSSR fuqarolari to‗ladi. Unga ko‗ra mintaqalarga qarab 150 rubldan 600 rublgacha bo‗lgan miqdorda qat‘iy belgilangan harbiy soliq joriy qilindi 135 . Harbiy soliq qanday stavka bo‗yicha to‗lanishi to‗lovchilarning toifasi va ular oladigan daromadlarga bog‗liq bo‗ldi 136 . Daromad oluvchi hunarmand, kosiblar ishchi va xizmatchilarga belgilangan soliq stavkasidan uch barobar ko‗p soliq to‗ladilar 137 . Yosh bo‗yicha harbiy xizmatga chaqirilishi yoki safarbar qilinishi lozim bo‗lgan, ammo safarbar qilinmagan yoki harbiy xizmatdan ozod 131 Григорьев В.В. Эволюция имущественного налогообложения физических лиц в России в ХХ веке // Евразийская адвокатура. 2018, №1. – С.12. 132 Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. – Buxoro, 2004. – 47-bet. 133 Толкушин А.В. История налогов в России. – М,: Юристъ, 2001. – С-225. 134 https://ru.wikisource.org/wiki/ . Murojat qilingan sana 5 oktyabr 2020-yil. 135 Ушак Н.В. Теория и история налогообложения. Учеб пособ. / Н.В.Ушак. – Москва: Кнорус, 2009. – С.57. 136 Тарасова В.Ф. Семыкина Л.Н., Сапрыкина Т.В. Налоги и налогообложение. – М.: КНОРУС, 2007. –С.48. 137 Гритчина М.Н. Налоговая полтитика в годы Великой отечественной войны // Региональная экономика: теория и практика. 2015, №40. – С.58. 184 qilingan fuqarolar ular uchun maxsus belgilangan stavkalar bo‗yicha, hisoblangan soliq summasini 50 foizga ko‗paytirilgan tartibda to‗landi. Harbiy soliqdan Qizil Armiya askarlari, ofitserlar tarkibi, harakatdagi armiyada xizmatda bo‗lganlar, harbiy xizmatchilar oilalari, davlatdan yordam pul (posobiya) oladiganlar, I va II guruh nogironlari soliqdan ozod qilindi. Harbiy soliq 1946-yil 1-yanvardan bekor qilindi 138 . Bu borada Respublika bo‗yicha statistik ma‘lumotlarga murojaat qilinadigan bo‗lsa, Toshkent viloyatida har bitta xo‗jalik a‘zosi uchun to‗lanadigan harbiy soliq 370 rublni, Andijon viloyatida 480 rublni, Surxondaryo viloyatida 420 rublni, Xorazmda 350 rublni, Samarqandda 460 rublni, Farg‗ona viloyatida 360 rublni, Namangan viloyatida 460 rublni, Buxoro viloyatida 470 rublni, Qoraqalpog‗iston ASSRda 390 rublni tashkil etgan 139 . Bu soliq amal qilish davrida harbiy soliq bo‗yicha tushumlar 7,2 mlrd. rublni tashkil qildi 140 . Ma‘lumotlardan ko‗rinib turibdiki, viloyatlardan yig‗ilgan soliqlar turlicha bo‗lib, bunda ulardagi o‗ziga xos xususiyatlar hisobga olingan edi. SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1942-yil 10-aprelda ―Mahalliy soliq va yigʼimlar to‗gʼrisida‖gi Farmoni chiqdi. Unga muvofiq qurilishlardan undiriladigan soliqlar, yer rentasi, transport egalaridan olinadigan yigʼim va hayvonlar uchun yigʼimlar belgilandi . Ushbu meʼyoriy-huquqiy hujjatga muvofiq transport vositalari egalariga differentsiyalangan stavkalar biriktirilib, transport vositalariga quyidagilar kiritildi: avtomobillar, mototsikllar, velosipedlar, yaxtalar, qayiqlar, yaliklar (ikki yoki to‗rt eshkakli qayiqlar), paromlar (solsimon yassi kema), ot-arava transporti (xalq sanoatida ishlatiladigan otlar va boshqa hayvonlar). Shu o‗rinda ta‘kidlash lozimki, soliq siyosatidagi o‗zgarishlar ma‘lum ma‘noda davlatning iqtisodiyoti, siyosati va mafkurasida sodir bo‗lgan tanaffuslarda aks etadi. Shuningdek, soliqlar iqtisod rivojlanganligi, davlatning mustahkamligi, davlat funksiyalarining 138 Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. – Buxoro, 2004. 47-bet. 139 OʼzMА, R-837-fond, 32-roʼyxat, 3747-yigʼmajild, 265-varaq. 140 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 4-varaq. 185 kenglik doirasi, iqtisod rivojiga ta‘sirlarning kuchaytirilishiga ko‗ra shakllandi va takomillashib stavkalar biriktirilib, transport vositalariga quyidagilar kiritildi: avtomobillar, mototsikllar, velosipedlar, yaxtalar, qayiqlar, yaliklar (ikki yoki to‗rt eshkakli qayiqlar), paromlar (solsimon yassi kema), ot-arava transporti (xalq sanoatida ishlatiladigan otlar va boshqa hayvonlar) 141 . Shuni alohida qayd etish kerakki, katta markazlar va ittifoqdosh respublikalar poytaxtlarida istiqomat qiluvchilar qishloq aholisiga nisbatan 2-4 marta ko‗p soliq to‗ladilar. Bu farmoyishda transport solig‗ini to‗laydigan va to‗lamaydiganlar toifalariga ham ajratildi. Farmonning 28-moddasiga ko‗ra, bu soliqni shaharlarda ishchi, dala hovli va kurort qishloqlarda avtomobil, mototsikl, velosiped, yaxta, qiyiq, parom, ishlab chiqarishda foydalaniladigan ishchi ot - aravasi borlar transport solig‗ini to‗lashi belgilab qo‗yildi. Farmonning 29- moddasida bo‗lsa oltin va platina hamda boshqa noyob metall qidiruvchilar, qazib olish hamda qayta ishlov bilan shug‗ullanuvchilar, xo‗jaliklari qishloq xo‗jaligi solig‗iga tortilganda otlari va boshqa jonivorlari hisobga olingan xo‗jaliklar, o‗zaro kelishuv asosida SSSR hukumati xorijiy davlatlarning diplomatik vakillari hamda konsullik vakillari, xorijiy avtomobil jamiyatlari a‘zosi bo‗lgan, shuningdek, ittifoqqa avtomobillar harakatlanishi to‗g‗risidagi xalqaro konvensiya asosida kelgan chet el fuqarolari, SSSR hududida 12 kun muddatdan ko‗p bo‗lmagan vaqtda yashagan xorij fuqarolari soliqdan ozod qilingan edi 142 . Urush yillari kolxoz bozorlarida narxlar oshib borganligi, ommaviy hujumga uchragan shahar aholisining qishloqlarga ko‗chishi, ular bilan mol –mulkning ko‗chirilishi sababli ―Mulk solig‗i‖, ―Qishloq xo‗jalik solig‗i‖, ―Daromad solig‗i‖ kabi soliqlar stavkasi ko‗tarildi 143 . SSSR XXK va SK VKP(b)ning 1942 yil 13 apreldagi ―Kolxozchilar uchun ish kunlarini majburiy oshirish to‗g‗risida‖gi Qarorida ish 141 Раманова Л.С. Транспортное налогообложение: история развития и направления совершенствования // Вестник Бурятского государственного университета. 2015, №2. – С-88. 142 Артемьева О, Тропина Ю. История развития транспортного налога в России // Электронный научный журнал ―Вектор экономики‖. 2020, №10. / Вектор экономики /www.vectoreconomy.ry/ СМИ ЭЛ №ФС 77-66790, ISSN 2500-3666. 143 Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. Buxoro, 2004. – 47 bet. 186 kunlarini majburiy oshirish bir yilga hisoblaganda mamlakatning noqoratuproq rayonlari hamda shimoliy va sharqiy hududlarida 60 kundan 100 kungacha va 80 kundan 120 kungacha, paxtachilikka ixtisoslashgan hududlarda 100 kundan 150 kungacha qilib belgilandi 144 . 1942-yil 24-noyabrda SSSR XKK tomonidan (1882 – son) ―Kolxozlar va yakka tartibdagi xo‗jaliklar tomonidan davlatga qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini majburiy tartibda yetkazib berilmasligi mas‘uliyati to‗g‗risida‖gi Qonun qabul qilindi 145 . Bu Qonun urushdan keyingi yillarda ham bekor qilinmagan etdi. Urushdan keyingi yillarda go‗sht, bug‗doy, kartoshka topshirish vazirliklar orqali qonuniy ravishda ―hech qanday tortishuvlarsiz, sudsiz‖ amalga oshirildi. 1931-1942- yillarda jismoniy shaxslardan, kolxoz xo‗jaliklari va yakka tartibdagi dehqon xo‗jaliklaridan olingan turar joy va madaniy-maishiy qurilishlar uchun to‗lov esa 1943-yilda bekor qilinib, daromad solig‗iga qo‗shib yuborildi 146 . SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1942-yil 10-sentyabrdagi Qarori asosida ―ov itlarini ro‗yhatdan o‗tkazish yig‗imi va tomoshalar uchun yagona soliqlar‖ joriy qilindi 147 . 1943 yilning may oyida ovchi itlarini ro‗yxatga olish uchun to‗lov kiritildi. Ushbu to‗lov ovchi itlarni ularni yetishtirish sohasidagi kitoblarda qayd qilish va qayd qilinganligi to‗g‗risida ko‗chirmalar olish uchun to‗lanar edi. Umumittifoq qayd qilish kitoblaridan ko‗chirma olish uchun bu to‗lov stavkasi 4 rublni, yordamchi kitoblardan ko‗chirma olish uchun esa 2 rublni tashkil etdi. To‗lov mablag‗lari bir xil miqdorda ittifoq respublikalarining davlat byudjetlari va ovchi itlarni yetishtirish sohasini rivojlantirish bo‗yicha chora-tadbirlarni moliyalashtirish uchun ittifoqdosh respublikalar Ministrlar Soveti huzuridagi davlat ovchilik inspeksiyalari tasarrufiga o‗tkazildi 148 . 144 Гритчина М.Н. Налоговая полтитика в годы Великой отечественной войны // Региональная экономика: теория и практика. 2015, №40. – С.61. 145 Попов В.П. Крестьянские налоги // Социологические исследования. 1997, №2. – С.97. 146 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 4-varaq. 147 Гритчина М.Н. Налоговая полтитика в годы Великой отечественной войны // Региональная экономика: теория и практика. 2015, №40. – С.61. 148 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 4-varaq. 187 SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1942-yil 10-apreldagi qarori bilan esa shahar va posyolkalarda (shaharchalarda) mahalliy Sovetlar tomonidan chorva egalaridan yig‗imlar tashkil qilindi. Davlat byudjetiga yig‗iladigan ba‘zi to‗lovlar boshqasiga almashtirildi yoki ular bilan birlashtirib yuborildi. Mahalliy byudjetlarni to‗ldirish maqsadida SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1942 yil 10 sentyabrda ―Tomoshalardan olinadigan soliq to‗g‗risida‖gi Qaror ham chiqarilib, unga asosan tomoshalardan to‗lanadigan yagona soliq kiritildi. Ushbu soliqni davlat, kooperativ, jamoat korxonalari va tashkilotlari pullik kinoseanslar, sirk tomoshalari va sport musobaqalarini o‗tkazishdan olgan yalpi daromadlaridan turli xil stavkalar bo‗yicha to‗lanishi yo‗lga qo‗yildi. Undan tashqari davlat bojlari ham bo‗lib, ular maxsus vakolatga ega tashkilotlar – sud, davlat arbitraji, notarial idoralar, militsiya, FHDYO bo‗limlari, moliya tizimi organlari, Xalq deputatlari Kengashlarining ijro qo‗mitalari tomonidan korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va fuqarolar manfaatlaridagi harakatlarni amalga oshirish hamda yuridik ahamiyatga ega bo‗lgan hujjatlarni topshirish, da‘vo va shikoyat arizalarini ko‗rib chiqish, bitimlar, vasiyatnomalar va ishonch kog‗ozlarini tasdiqlash, fuqarolik holatini yoki ZAGS qayd qilish, hunarmandchilik bilan shug‗ullanish uchun guvohnoma berish uchun olingan pul mablag‗lari edi 149 . Urush yillari turli sohalarda qisqartirish ishlari bo‗lib o‗tdi. Hatto, hukumat va markaziy organlari o‗rtasidagi turli telegramma yozishlarining so‗zlarining soni ham qisqartirildi 150 . Vasiyatnoma, avtomobil va mototsikllarni hadya qilish to‗g‗risidagi bitimlarni tasdiqlatish hamda merosga egalik huquqi to‗g‗risida guvohnoma olish uchun to‗lanadigan davlat bojlari SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1943-yil 9-yanvardagi Qaroriga binoan bekor qilindi 151 . Ikkinchi jahon urushi yillarida ixtiyoriy badallar to‗lash ya‘ni, aholi mablag‗larini Mudofaa Fondi va Qizil Armiya Fondiga jalb qilish ham keng tarqaldi. Bu jarayonda 1941-1945-yillar mobaynida byudjetga 111,7 mlrd. rubl mablag‗ jalb qilinib, ulardan davlat va kooperativ 149 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 4-varaq. 150 OʼzMА, R-837-fond, 32-roʼyxat, 3260-yigʼmajild, 7-varaq. 151 OʼzMА, R-837-fond, 32-roʼyxat, 3260-yigʼmajild, 4-varaq.. 188 korxonalardan tushgan to‗lovlar (sotsialistik xo‗jalikdan olingan daromadlar) 84,7 mlrd. rublni tashkil etdi 152 . 1943-yil 30-aprelda SSSR Oliy Soveti Prezidiumining ―Aholidan olinadigan daromad solig‗i to‗g‗risida‖gi Farmoni qabul qilingan vaqtdan boshlab 40 yil davomida daromad solig‗ining asoslarini aniqlashtirib turdi 153 . Bu qarorga ko‗ra daromad solig‗i to‗laydiganlar uch toifaga SSSR fuqarolari, xorij fuqarolari va fuqaroligi bo‗lmagan shaxslarga bo‗lindi 154 . Bu fuqarolar soliqni oylik maoshlaridan, xususiy daromaddan, mualliflik mukofotlaridan, asosiy ish joyidan tashqari olingan maoshlardan to‗laganlar va ularning soliq stavkasi ham belgilab qo‗yilgan 155 . Masalan, maoshi oyiga belgilangan mablag‗ 71 rubldan oshsa 35 foiz, 101 rubldan oshsa 8 rubl 20 kop., yana qo‗shimcha 13 foiz (100 rubldan oshganligi uchun) hammasi bo‗lib 8 rubl 33 kop. to‗laganlar. Eng yuqori soliq 90 foizlik bo‗lib, 15.000 rubldan oshiq san‘atda, adabiyotda, ilm-fanda mualliflik huquqi uchun mukofot olganlar to‗lagan 156 . Bu qonunga ko‗ra harbiy xizmatchilar, shuningdek, Sovet Ittifoqi Qahramonlari, 3 darajali Shon-shuhrat ordeni bilan mukofotlanganlar, Ikkinchi jahon urushi nogironlari, boshqa xizmat vaqtida nogiron bo‗lib qolgan harbiy xizmatchilar, daromad solig‗iga davlat tomonidan homiladorligi paytida vaqtinchalik nogironligi (ishsizligi) uchun, bola parvarishida bo‗lganligi uchun, boquvchisini yo‗qotganlar, shuningdek ish vaqtida jarohat olganlarga to‗lanadigan mablag‗lar kiritilmagan. Bu qonun ba‘zi o‗zgarishlar kiritib kelinishi bilan 1990 yilga qadar kuchda bo‗ldi. Shu o‗rinda ta‘kidlab o‗tish lozimki, urush boshlanishi bilan turli soliq majburiyatlaridan tashqari ixtiyoriy fondlar ham tashkil etildi. Jumladan, davlat bankining barcha bo‗limlarida Mudofaa fondi tuzildi. Xalq o‗zining qimmatbaho buyumlari va pullarini mana shu bankka ham 152 Толкушкин А.В. История налогов в России. ... – С. 253. 153 Едронова В.Н., Телегус А.В. Элементы подоходного налогообложения физических лиц в налоговое политике советского периода // Финансы и кредит. – Москва. 2015. -№5, - С.55. 154 Толкушина А.В. История налогов в России. – Москва. Юристъ, 2001. 155 Петухова Н.Е. История налогообложения в России IX-XX вв. Учеб пособ / Н.Е.Петухова. – Москва. Вузовский учебник, 2008. – С. 360-361. 156 Едронова В.Н., Телегус А.В. Элементы подоходного налогообложения физических лиц в налоговой политике советского периода // Финансы и кредит. 2015, №5. – С 60. 189 topshirdilar. Urushdan avvalgi yillarda aholidan soliqlar undirilgan bo‗lsa, urush yillari mahalliy aholi o‗z ixtiyori bilan mablag‗larni olib kelib topshirdi. Natijada bu yillar mudofaa fondiga 17,6 mlrd. rubl naqd pul, 13,2 kg. platina, 131,4 kg oltin, 9.519 kg. kumush, 1,7 mlrd rubllik qimmatbaho taqinchoqlar kelib tushdi 157 . O‗zbekistonda ham urushning dastlabki kunlaridan mudofaa jamg‗armasini tashkil etish maqsadida ishchilar, kolxozchilar, ziyolilar bir kunlik ish haqlari, kommunistik shanbaliklardan ishlab topilgan pullarni, fuqarolarning shaxsiy jamg‗armalari, qimmatbaho boyliklar, davlat zayomlari, buyumlar, oziq- ovqat mahsulotlarini topshirdilar. Umuman, respublika aholisidan urushning dastlabki kunlaridayoq 30 mln. rubllik miqdorda pul, obligatsiya va qimmatbaho boyliklar tushdi. O‗zbekiston aholisi urush yillari mudofaa jamg‗armasiga jami 649,9 mln. rubl pul, 22 kg. oltin va kumush topshirdi 158 . Bu davrda Mamlakat mudofaa fondi va Qizil Armiya fondi uchun aholidan undiriladigan soliqlar muntazam o‗zgarib, oshib bordi. Urush yillari aholidan olinadigan soliqlar 4,2 martaga o‗sdi. 1941-1945 yillarda byudjetga 111,7 mlrd. rubl mablag‗ kiritildi. Undan tashqari davlat zayomlari orqali ham byudjetga pul tushirib turildi. Davlat zayomlari orqali byudjetga 113,9 mlrd. rubl tushdi va bu harbiy holat davrida byudjet daromadining 10,2 foizini tashkil etdi. Davlat muassasalaridan kelib tushadigan soliqlar urush yillari 21,4 foizga o‗sdi. Umuman, urush yillari aholi tomonidan davlat byudjetiga 133 mlrd. rubl tushirildi va bu byudjet daromadining 11,9 foizini tashkil etdi. Shu tariqa sovet moliya va soliq tizimida davlat hisobi uchun soliqlarni undirish siyosati qattiqqo‗llik bilan amalga oshirib, davlat byudjetining haqqoniy to‗ldirishiga xizmat qildi 159 . Xulosa qilib aytganda, Ikkinchi jahon urushi yillaridagi qiyinchiliklarga qaramasdan sovet davlati moliya tizimida ma‘lum yutuqlarga erishildi. Soliqlarning katta qismi davlat tashkilotlarining 157 Гритчина М.Н. Налоговая полтитика в годы Великой отечественной войны // Региональная экономика: теория и практика. 2015, №40. – С.63. 158 Oʼzbekiston tarixi (1917-1991 yillar). Ikkinchi kitob. 1939-1991 yillar. – T.: Ozbekiston, 2019. – 12- bet. 159 https://ru.wikisource.org/wiki/ . Murojat qilingan sana 5-oktyabr 2020-yil. 190 davlat byudjeti uchun majburiy to‗lovlariga aylantirildi. Mamlakat xalq xo‗jaligi va aholining butun daromadlari urushni moliyalashtirishga va davlat byudjetini to‗ldirishga sarflandi. Urush tufayli qisqargan byudjet aholiga soliq va boshqa iqtisodiy majburiyatlarni ko‗paytirish orqali qoplandi. 1941-yildan 1945-yilgacha bo‗lgan davrda byudjetni to‗ldirish maqsadida yangi ko‗rinishdagi yangi soliq to‗lovlari joriy qilindi. Masalan, bo‗ydoq, yolg‗iz va kichik oilali SSSR fuqarolaridan olinadigan soliq ish haqi olinadigan joyda hisoblanib, daromad solig‗i bilan bir vaqtda ushlab qolinar edi. Daromad oluvchi hunarmand, kosiblar ishchi va xizmatchilarga belgilangan soliq stavkasidan uch barobar, katta markazlar va ittifoqdosh respublikalar poytaxtlarida istiqomat qiluvchilar qishloq aholisiga nisbatan 2-4 marta ko‗p soliq to‗ladilar. Biroq, urushdan keyingi yillarda aholidan byudjetga tushadigan soliq tushumlarining hajmi ancha qisqartirildi. Sovet davlatida soliqlar tizimi shaklan sodda ko‗rinishda bo‗lsada, u sohaviy yo‗nalishlar jihatidan ichki murakkab tarmoqlashgan tarkibga ega bo‗ldi. Bu tizim bevosita oltita soliq solinadigan sohalar qismi va yettita tashkiliy sohalar bo‗limidan iborat edi. Tizimdagi oltita soliq olinadigan sohalar daromad solig‗i, mahalliy soliqlar, qishloq xo‗jaligida o‗z-o‗zini soliqqa tortish va davlat poshlinasi kabi shakllardan iborat bo‗lgan. SSSR byudjetining tuzilishi SSSR Konstitutsiyasi bilan mustahkamlangan bo‗lib, ittifoqdosh respublikalarni vakolatlarini chegaralash SSSR va ittifoqdosh respublikalarning byudjet huquqlari to‗g‗risidagi Nizomga, MIQ va SSSR XKSning 1931 yil 21 dekabrdagi ―Respublika va mahalliy byudjetlar‖to‗g‗risidagi qaror hamda 1959-yil 30 oktyabrdagi SSSR va ittifoqdosh respublikalarning byudjet huquqlari to‗g‗risidagi Qonun bilan tartibga solingan edi. SSSRda davlat tuzumi ittifoqdosh davlat – federatsiya bo‗lganligi sababli SSSR hukumati davlat byudjetini va ittifoqdosh respublikalar byudjetini birlashtirgan edi. U o‗z ichiga ittifoqdosh respublikalar davlat byudjeti, avtonom respublikalarning davlat byudjeti va mahalliy byudjetlarni (viloyat, 191 o‗lka), respublikalarga bo‗ysunuvchi shahar byudjetlarini, ishchilar poselkasi byudjetlarini, qishloq Kengashlari byudjetlarini olgan edi 160 . Byudjet daromadlarining asosiy manbasi – xo‗jalik organlari, korxonalar, tashkilotlarning pul jamg‗armalari bo‗lib, ular majburiy bo‗lgan. Shu sababli davlat, kooperativ (kolxozlar ham shuni ichida), jamoat tashkilotlaridan olinadigan o‗z vaqtida to‗lanmagan soliqlar bahs munozarasiz yig‗ilgan. Agar byudjetga to‗lovlar fuqarolar tomonidan amalga oshirilmasa xalq sudlari yordamida undirilgan. Ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda sovet mamlakatida soliq tizimi sovet xo‗jaligiga asoslangan holda asta-sekinlik bilan o‗zgartirib borildi. Sovet davlatining harbiy harajatlari xalq ehtiyoji mollarini ishlab chiqarishni keskin qisqartirib yubordi. Xalq ehtiyoji mollariga bo‗lgan talab keskin ravishda oshib ketdi. Ikkinchi jahon urushi yillari okkupatsiya qilingan hududlarda soxta pullar ko‗payib, davlat g‗aznasiga mablag‗ kelib tushishi keskin pasayib ketdi. Pul mablag‗lari bozorlarda chayqovchilar tomonidan aylanar, aholining ko‗pchiligi pulni qo‗lda saqlab turishni lozim topgan edi. Ayni paytda urush yillari davlat g‗aznasidan muomalaga 55,4 mlrd. rubl chiqarildi 161 . Davlatning moliya va pul masalasida aniq chora – tadbirlar rejasini ishlab chiqishdan boshqa chorasi qolmadi. 1946-yilda pul islohotiga tayyorgarlik boshlanib, faqat shu yillardagi qurg‗oqchilik tufayli, ko‗rilgan talofatlar qisman tugatilgandan so‗ng 1947-yilning 16-dekabridan 29- dekabrigacha bo‗lgan qisqa muddatda o‗tkazildi. 1947-yil 13-dekabrda SSSR Ministrlar Soveti va VKP(b) MQning ―Oziq – ovqat va sanoat mahsulotlariga kartochka tizimini bekor qilish va pul islohotlarini o‗tkazish to‗g‗risida‖gi Farmoni chiqdi. Unda ―hozirgi kunda rubl kursini oshirish hamda kartochka tizimini bekor qilish, kengaytirilgan savdoga va yagona davlat narxiga o‗tish maqsadida Sovet davlati oldida pul islohotlarini o‗tkazish vazifasi turibdi‖ – deb ta‘kidlandi 162 . 160 Толкушин А.В. История налогов в России. – М.: Юристъ, 2001. – С.225. 161 Ломшин В. Денежная реформа 1947 г. и отмена карточной системы // Регионология. 2010, № 271. – С. 314. 162 // Известия. 14 декабря 1947 г. 192 Islohotlar yashirincha boshlanganligi sababli pul islohotlari boshlanishidan uch kun avval barcha kassalar berkitildi. Islohotlar natijasida mamlakatda soxta pullarni aylanishiga barham berilib, chayqovchilikni kamayishiga sabab bo‗ldi. Banklarga foizga qo‗yilayotgan mablag‗lar ortdi. Sanoat korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish ham yo‗lga qo‗yildi. 1946 yilda sanoat mahsulotlarini ishlab chiqarish 20 foizga, ip-gazlama ishlab chiqarish 17 foizga, sherst mahsulotlari ishlab chiqarish 30 foizga, teri oyoq kiyimlar ishlab chiqarish 28 foizga, hayvon yog‗i 69 foizga, o‗simlik yog‗i 18 foizga o‗sdi 163 . 1947 yil 14 dekabrda SSSR Ministrlar Sovetining ―Oziq - ovqat va sanoat mahsulotlarini bitta qo‗lda sotish normalari to‗g‗risida‖gi Farmoyishi chiqdi. Unda bitta qo‗lga 2 kg., non, krupa va makaronlar 1 kg., go‗sht va go‗sht mahsulotlari 1 kg., kolbasa mahsulotlari 0,5 kg., smetana 0,5 kg., sut 1 litr, shakar 0,5 kg., ip matolar 6 metr, ip 1 ta g‗altak, paypoq 2 poy, teri, tekstil, rezina oyoq kiyimlar 1 dona, xo‗jalik sovuni 1 dona, atir sovun 1 dona, gugurt 2 ta korobka, kerosin – 2 litr qilib belgilandi 164 . 1947-yil 16-dekabrga kelib kartochka tizimi ham bekor qilindi. Soliq to‗lovchilarni ro‗yxatga olish soliq organlari hamda boshqa davlat va nodavlat organlar va tashkilotlar, shuningdek, adliya va statistika organlari, fuqarolik holatini qayd etuvchi organlar, notariatlar, davlat banki va uning bo‗linmalari hamda bojxona organlari tomonidan amalga oshirildi. Ayni paytda davlat poshlinasi ham mavjud bo‗lib, u SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1942 yil 10 apreldagi ―Davlat poshlinasi stavkalari to‗g‗risida‖gi, SSSR Davlat bankining 1945-yil 20- iyuldagi ―Davlat poshlinasini to‗lash tartibi va davlat poshlinasi markalarini hisobga olish va sotish to‗g‗risida‖gi hamda SSSR oliy Soveti Prezidiumining 1979 yil 29 iyundagi ―Davlat poshlinasi to‗g‗risida‖gi qonunlari asosida olindi. 163 Петренко В. О необходимости и результатах денежной реформы 1947 года в Советком Союзе // ВЕСТНИК КамчатГУ. 2018, №43. – С. 56. 164 Ломшин В. Денежная реформа 1947 г. и отмена карточной системы // Регионология. 2010, № 271. – С. 314. 193 Davlat poshlinasini sud tashkilotlari, arbitraj organlar, notarial va fuqarolik holatini qayd etuvchi organlar, davlatga kelib ketuvchilarni qayd etish va pasportlarni qayd etish organlari, shahar va qishloq moliya bo‗limlari, turli xil ruxsatnomalar beruvchi organlar hamda muhalliy sovetlar organlar, notarial idoralar bo‗lmagan sharoitda davlat poshlinasini mahalliy ijroko‗mlar oldi. Davlat poshlinasi hujjatlashtirish va hujjatlar berilganligi uchun fuqarolar, tashkilotlar hamda barcha korxonalardan olindi. Davlat poshlinasi oddiy va proporsional turlarga bo‗lingan. Oddiy poshlinalar qatiy stavkalar orqali belgilansa, proporsional poshlinalar hujjat summasiga qarab miqdor jihatdan o‗zgarib borgan. Davlat poshlinasi markalari belgilangan tartibda sudlar, notaril kontoralar va kassalarga bo‗lib, ular Davlat banki ko‗rsatmalari asosida sotilgan. Sotilgan markalar qaytarib olinmagan yoki boshqasiga almashtirilmagan 165 . Davlat arbitraj organlarida ko‗riladigan ishlar bo‗yicha poshlinalar asosan shartnomalar tuzish, ular bo‗yicha bahsli holatlarni bartaraf etish, bekor qilish, bajarish davomida yuzaga kelgan o‗zgarishlarni qayd etish va shartnoma bo‗yicha qarorlarni da‘vo sudiga tortish hujjatlaridan olingan. Davlat arbitraj ishlari bo‗yicha quyidagi miqdorda poshlinalar olingan. SSSR Ministrlar Soveti arbitrajida – 10 rubl, Respublikalar Ministrlar Soveti arbitrajida 50 rubl, boshqa davlat arbitraj organlarida 25 so‗m bo‗lgan. Bu mablag‗ mulkiy va nomulkiy baxsli ishlarda ishning harakatiga qarab o‗zgarib turgan edi. 1954-yili SSSRda amaldagi tizimga muvofiq byudjetga aylanma solig‗i, notovar oparetsiyalardan olinadigan soliq, foydadan ajratmalar va boshqa to‗lovlarni to‗lash lozim bo‗lgan xo‗jalik organlari ro‗yxatga olingan. Soliq to‗lovchilarni ro‗yxatga olish tuman, shahar moliya 165 Joʼraev Sh., Boboev S. Mahalliy soliqlar tarixi. – Buxoro, 2004. – 65 bet. 194 bo‗limlari tomonidan korxona va tashkilotlarning joylashgan hududi bo‗yicha ikki yilda bir marotaba amalga oshirilgan edi 166 . 1956 yildan soliq nazorati xizmat vazifasiga qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini aholi tomonidan shartli ravishda davlatga yetkazishni tashkil etish vazifasi kiritildi. Qishloq xo‗jaligi solig‗idagi islohotdan keyin qishloq aholisining soliq to‗lovi hajmi pasaydi, 1956 yil 1 martdan esa soliq vakili shtati tugatildi va bu to‗lovlarni qabul qilish qishloq kengashlari zimmasiga yuklatildi. 1959 yilda soliq nazoratlari davlat daromadlari nazoratlari(inspeksiyalari) bilan birlashdi. Natijada soliq uchastkalari hududiy deb ataladigan, soliq nazoratchilari vazifasini davlat daromadlari bo‗yicha inspektorlar bajaradigan bo‗ldi. Shundan so‗ng 1960 yil 7 mayda ―Ishchi va xizmatchilarning ish haqidan soliqlar olishni bekor qilish to‗g‗risida‖gi Qonuni chiqdi. Unga ko‗ra daromad solig‗i hamda SSSRning bo‗ydoq, yolg‗iz va kam bolali fuqarolarga solinadigan soliqni ishchi va xizmatchilarning ish haqidan olish 1965-yil 1-oktyabrdan boshlab batamom bekor qilish belgilandi. SSSRning bo‗ydoq, yolg‗iz va kam bolali fuqarolari to‗laydigan soliqni ishchi va xizmatchilarning asosiy ishlab turgan joylaridagi ish haqidan olish oyiga 500 so‗mgacha bo‗lganda 1960 yil 1 oktyabrdan, oyiga 600 so‗mgacha bo‗lganida 1961 yil 1 oktyabrdan, oyiga 700 so‗mgacha bo‗lganida 1962 yil 1 oktyabrdan to‗xtalishi belgilandi 167 . Shu bilan birga, ta‘rif stavkalari va vazifa maoshlari oyiga 1000 so‗mgacha bo‗lgan miqdorda belgilangan ishchi va xizmatchilardan daromad solig‗i olish batamom to‗xtatilib, ularning qo‗liga tegadigan ish haqi shu stavkalar va maoshlardan olinib kelgan soliqning butun summasi miqdorda ko‗paytirilishi belgilandi 168 . 1964 yil SSSR Oliy soveti ―Ta‘lim, sog‗liqni saqlash, uy-joy kommunal xo‗jaligi, savdo va umumiy ovqatlanish hamda xalq xo‗jaligining boshqa tarmoqlarida 166 Толкушкин А. В. История налогов в России. М.: «Юристъ», 2001. – С. 248. 167 Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqining Qonuni. Ishchi va xizmatchilarning ish haqidan soliqlar olishni bekor qilish toʼgʼrisida // Qizil Oʼzbekiston. 1960 yil 10 may. 168 Sovet Sotsialistik Respublikalari Ittifoqining Qonuni. Ishchi va xizmatchilarning ish haqidan soliqlar olishni bekor qilish toʼgʼrisida // Qizil Oʼzbekiston. 1960 yil 10 may. 195 xizmat qiluvchi aholi oylik maoshlarini oshirish to‗g‗risi‖gi Qonunni qabul qildi. 1964 yil 23 dekabrda O‗zbekiston SSR Oliy Soveti 1965- yilga davlat byudjetini tasdiqladi. Bu yillarda O‗zbekiston yetti yillikni 1.840.681 ming rubl daromad, 1.840.486 harajat va 2.195 daromad bilan tugatgan bo‗lsa, 169 yuqoridagi qonunga ko‗ra O‗zbekiston ijtimoiy – madaniy tashkilotlar xodimlarining maoshi 84 mln. rublga oshirish belgilandi 170 . Ayni paytda birgina ijtimoiy – madaniy tomoshalarga 1965 yilning o‗zida 923.341 ming rubl sarflash belgilandi. Bu 1964 yilga nisbatan 128.117 ming rubl, yoki 16,1 foizga oshiq qilib belgilandi. Yetti yillik rejani 2.195 daromad bilan tugatgan respublika byudjetida birgina ijtimoiy – madaniy tadbirlarga belgilangan mablag‗ning o‗zi sovet xo‗jasizligining bir ko‗rinishi edi. Soliq to‗lovlaridan tashqari 1965-1985 yillarda Sovet Ittifoqida to‗lov va yig‗imlar ham mavjud bo‗lgan. To‗lovlar, alohida jismoniy va yuridik shaxslarga tashkilotlar tomonidan ko‗rsatilgan ma‘lum harakat yoki xizmat uchun olinadigan to‗lovni nazarda tutardi. 1962 yilda aholidan mamlakat byudjetiga kelib tushgan mablag‗lar 6,1 mlrd.rublni tashkil etgan bo‗lib, u davlat byudjetiga kirimning 7,2 foiziga to‗g‗ri kelgan edi. Statistik ma‘lumotning e‘tiborli tomonida shundaki, keyingi o‗n yilliklarda ham mana shu miqdor o‗zgarmay qoldi. 1986 yilga kelib aholining daromad solig‗idan kelib tushgan kirim 3,9 foizni (ijtimoiy ta‘minotning 3,9 foizini qo‗shmaganda) tashkil etdi. Umuman, bu yillarda umumiy byudjetga kelib tushgan daromad solig‗i 6-6,8 foizni tashkil etdi 171 . SSSRda o‗z-o‗zini soliqqa tortish tizimi ham mavjud bo‗lgan. Bu fuqarolarning ijtimoiy va madaniy qurilish va obodonlashtirish ishlari bo‗yicha mahalliy tadbirlarda naqd pul yoki beg‗araz mehnat bilan 169 Муратходжаев В. Бюджет завершаюшего года семилетки // Экономика и жизнь. Март 1965 г. – С.8. 170 Муратходжаев В. Бюджет завершаюшего года семилетки // Экономика и жизнь. Март 1965 г. – С.9. 171 Едронова В., Телегус А. Элементы подоходного налогообложения физических лиц в налоговой политике Советского периода // Финансы и кредит. 2015, №40. – С.61. 196 ixtiyoriy ravishda ishtirok etish shaklida namoyon bo‗lgan edi. SSSR Oliy Soveti Prezidiumining 1983-yil 5-martda ―SSSR Oliy Soveti Prezidiumining ―Mahalliy soliqlar va yig‗imlar to‗g‗risida‖gi Farmoniga o‗zgartirish va qo‗shimchalar kiritish to‗g‗risida‖gi Farmoniga asosan o‗z-o‗ziga soliq solish tartibini joriy etish va belgilash huquqi ittifoqdosh respublikalarga berildi. Shunday qilib, bu davrda sovet hukumati tomonidan iqtisodiyotga bozor elementlarini kiritish uchun soliq tizimini takomillashtirishga harakat qilindi, ammo amalda buni imkoni bo‗lmadi, chunki SSSRda ma‘muriy-buyruqbozlik tizimi va rejali iqtisodiy siyosat amaliyotda davom etayotgan edi. Qishloq xo‗jaligida amalga oshirilgan islohotlar ham o‗z samarasini bermadi 172 . Urushdan keyingi yillarda jamiyat hayotida amalga oshirilgan o‗zgarishlar jarayonida ittifoq miqyosida iqtisodiyotni tiklash masalasiga e‘tibor kuchaytirilib, O‗zbekistonda esa qishloq xo‗jaligini rivojlantirishda asosan davlat rejalarini bajarish ishlari avj oldirilgan edi. Qishloq xo‗jalik solig‗ini joriy etishda quyidagi omillar e‘tiborga olingan. Bular – yerlarning ma‘muriy bo‗linishi, yerlarning hosildorligi, turli hududlarning mahalliy xususiyatlari, yerlarning suvga va bozorga hamda daromad obyektlariga yaqinligiga 173 e‘tibor qaratilganligini ko‗rish mumkin. O‗sha davrda O‗zbekiston SSR da mavjud bo‗lgan 9 ta viloyat va Qoraqalpog‗iston ASSRdagi qishloq xo‗jaligi solig‗iga e‘tibor qaratadigan bo‗lsak, kartoshka bo‗yicha viloyatlar kesimida soliq miqdori farq qilganligini ko‗rish mumkin ya‘ni kartoshka ekiladigan hududlar bo‗yicha 1-o‗rinda Toshkent viloyati – 143 so‗m, 2-o‗rinda Samarqand viloyati – 140 so‗m, 3-o‗rinda Farg‗ona, Andijon va Namangan – 113 so‗m, 4-o‗rinda Qoraqalpog‗iston ASSR va Xorazm viloyati – 106 so‗m, 5-o‗rinda Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo – 172 Петухова Н.Е. История налообложения в России IX-XX вв. Учеб пособ. – Москва. Вузовский учебник, 2008. – С. 373-374. 173 Oblomurodov N., Tolipov F. Oʼzbekistonda soliqlar tarixi. – Toshkent, IQTISOD-MOLIYA. 2009. – B.156. 197 91 so‗m qilib belgilangan. Sabzavot va poliz ekinlaridan olinadigan soliq 1-o‗rinda Toshkent viloyat – 280 so‗m, 2-o‗rinda Samarqand viloyati – 251 so‗m, 3-o‗rinda Farg‗ona, Andijon va Namangan – 240 so‗m, 4-o‗rinda Qoraqalpog‗iston ASSR va Xorazm viloyati – 208 so‗m, 5-o‗rinda Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo – 182 so‗m qilib belginlangan 174 . Bu davrda qishloq xo‗jalik soliqlarini undirishda moliya organlariga ham alohida topshiriqlar berildi. Masalan, O‗zbekiston SSR Ministrlar Soveti tomonidan 1950 yil 10 avgustda qabul qilingan 1393-sonli qarorida qishloq xo‗jaligi solig‗i undiriladigan obyektlar, ayrim hollarda chorva molining to‗la va to‗g‗ri hisobga olinishini ta‘minlashda moliya organlariga amaliy yordam ko‗rsatish va molni to‗la-to‗kis hisobga olish zarur bo‗lganida hovlima-hovli yurib hamda yaylovlarga borib mollarni sanab ko‗rish lozimligi ko‗rsatildi. Moliya organlarining soliq hisoblash ishlari ustidan nazoratni kuchaytirish, soliqni xato hisoblashlarga, qonunda ko‗rsatilgan yengilliklarni berishda chalkashliklar yuz berishiga yo‗l qo‗yilmasligiga va to‗lov xabarnomalarini soliq yig‗ish vaqtida topshirish kerakligi belgilandi. Bu davrda qishloq xo‗jaligi ekinlaridan olinadigan soliqlar mahsulotlarning turi va viloyatiga qarab ham o‗zaro farq qilar edi. Xususan, donli va boshqa ekinlardan olinadigan soliq Toshkent viloyatida – 67 so‗m, Farg‗ona, Andijon va Namangan viloyatlarida – 62 so‗m, Samarqand viloyatida – 59 so‗m, Buxoro viloyatida – 54 so‗m, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida – 52 so‗m, Qoraqalpog‗iston ASSR va Xorazm viloyati – 42 so‗m qilib belgilangan. Bog‗ va rezavor mevalardan olinadigan soliq Toshkent viloyatida – 272 so‗m, Samarqand viloyatida – 263 so‗m, Farg‗ona, Andijon va Namangan viloyatlarida – 228 so‗m, Buxoro, Qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlarida – 188 so‗m, Qoraqalpog‗iston ASSR va Xorazm viloyatida – 164 so‗mni tashkil etgan. 174 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 4-varaq. 198 Tokzorlardan olinadigan soliq Toshkent viloyatida – 280 so‗m, Samarqand viloyatida – 277 so‗m, Farg‗ona, Andijon va Namangan viloyatlarida – 262 so‗m, Buxoro va Qashqadaryo viloyatlarida – 238 so‗m, Qoraqalpog‗iston ASSR, Surxondaryo va Xorazm viloyatlarida – 220 so‗mga to‗g‗ri kelgan. Pichanzorlardan 8 so‗m miqdorida O‗zbekiston SSR bo‗yicha bir xildagi soliq yig‗ib olingan. Mahsuldor hayvonlardan olinadigan soliqlar ayniqsa sigirdan eng yuqori ko‗rsatkichi 3000 so‗m va eng past miqdori 2000 so‗m, qo‗y va echkilardan hudud bo‗yicha 5 xil turda undirilgan, faqat cho‗chqalardan respublika miqyosida bir xil 800 so‗m qilib belgilangan. Uy xo‗jaligida foydalanilgan ish hayvonlaridan ot, tuya va xachirlarga 2000 so‗m, ho‗kiz va buqadan 1000 so‗m va asal-arilarning bir uyasidan 1000 so‗m qilib Respublika miqyosida bir xil ko‗rsatkichga keltirilgan 175 . Tahlil etilayotgan yillarda qishloq xo‗jaligi soliqlarini undirilishi jarayonida hududiy o‗ziga xosliklar ham kuzatilgan. Jumladan, 1956 yildagi statistik ma‘lumotlarga murojaat qilib, Xorazm viloyati tumanlari kesimida to‗xtalsak (bu paytda viloyatda 2 ta shahar va 10 ta tuman bo‗lgan): Urganch tumani – 91,9 %, Xiva tumani – 96,6 %, Xanqa tumani – 98,7 %, Xozarasp tumani – 95,1 %, Gurlan tumani – 101,2 %, Shovot tumani – 93,3 %, Mang‗it tumani – 85,2 %, Yangi-ariq tumani 103 %, Qo‗shko‗pir tumani – 98 %, Yangibozor tumani – 95,4 %, Bog‗ot tumani – 99,4 % ga bajargan bo‗lsa, 10 ta tuman kesimida e‘tibor bersak umumiy hisobda 96,5 % ni tashkil etgan 176 . Ma‘lumotlardan ko‗rinib turibdiki, Gurlan va Yangi-ariq tumanlarida belgilangan miqdordan oshiq bajarilgan, Mang‗it va Urganch tumanidagi soliqlar yig‗imi boshqa tumanga nisbatan kamroq bajarilgan hamda qolgan tumanlar to‗liq to‗lamaganligini ko‗rish mumkin. 175 Shu oʼrinda qayd etish kerakki, Oʼzbekiston SSR Oliy Soveti Prezidiumining 1962 yil 3 noyabrdagi Farmoniga asosan qoramollarga toʼlanadigan soliq stavkalari oʼzgartirilgan edi. OʼzMА, R-2454-fond, 6-roʼyxat, 683-yigʼmajild, 10-varaq. 176 Xorazm VDА, R-40-fond, 1-roʼyxat, 291-yigʼmajild, 3-4-varaqlar. 199 Shu o‗rinda qayd etish kerakki, ayrim kolxozlar davlat oldidagi majburiyatlarini o‗z vaqtida bajarmaganlik holatlari ham bo‗lib turgan. Masalan, 1949 yilda ko‗p viloyatlar qarzdorlik bilan chiqdi. Respublika bo‗yicha bu qarzdorlik miqdori 14,0 mln. rublni tashkil etdi. O‗sha vaqtlarda mas‘ul tashkilotlarning o‗tkazgan tekshiruvlari natijasida birgina Toshkent viloyatidagi Yangiyo‗l tumanida joylashgan Andreyev nomidagi kolxoz bo‗yicha 37 ta kolxozchilar xo‗jaliklari va Farg‗ona viloyatidagi Qo‗qon tumanida joylashgan 3 ta qishloq kengashidagi 72 ta xo‗jalik hisobga olinmaganligi aniqlangan 177 . Shu tariqa hisobga olish ishlari va to‗lov xabarnomalarini yuborish ishlarining kech boshlanishi va to‗lov xabarnomalarini yuborish ishlari juda sekin amalga oshirilishi soliqlar Qonunda belgilangan muddatlarda to‗lanmasligiga olib kelgan 178 . Yuqoridagilardan kelib chiqib, O‗zbekiston SSR Vazirlar Kengashi 1949 yil 20 avgustdan kechiktirilmagan holda moliya organlari rahbarlarining qishloq xo‗jaligi solig‗ini amalga oshirish bo‗yicha ishlarning olib borilishi to‗g‗risida ma‘ruzalarini muhokama qilish, xo‗jaliklar, chorva va boshqa daromad manbalarini to‗liq hisobga olishni, hamda soliq summasini hisoblash va imtiyozlar taqdim etish jarayonlarining natijalarini 1949 yil 5 sentyabr sanasidan kechiktirmagan holda muhokama qilish, barcha ishlarni butunlay tamomlash maqsadida soliq summasini hisoblash va to‗lov xabarnomalarini topshirish jarayonining nazoratini kuchaytirish, sentyabr oyidan kolxozchilarning asosiy qismi paxta terimi bilan band bo‗lishini hisobga olgan holda topshirilgandan so‗ng soliqlarni muddatidan oldin to‗lash to‗g‗risida ommaviy-tushuntirish ishlarini tashkil qilish va amalga oshirish, moliya sohasi xodimlarini ularning to‗g‗ridan-to‗g‗ri majburiyatlarini bajarish bilan bog‗liq bo‗lmagan boshqa ishlardan ozod qilish vazifalari topshirildi 179 . 177 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 34-varaq. 178 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 35-varaq. 179 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 36-varaq 200 Shu o‗rinda ta‘kidlash joizki, O‗zbekistonda ham qishloq xo‗jalik soliqlarini yig‗ish ishlari mamlakat rahbariyati tomonidan chiqarilgan Farmonlar, Qonunlar asosida boshqarilgan bo‗lsada, respublikada bu sohada mutaxassislarning yetishmasligi, mavjud xodimlarning ham o‗z ishini puxta egallamaganligi, ishni bajarishda qo‗pollik va ishni tushunmaslik holatlari urushdan keyingi ilk yillardayoq bir qator muammmolarni keltirib chiqardi. Bu borada O‗zbekiston SSR Ministrlar Sovetining (1948 yil 2 iyuldagi 1085-sonli) ―1948 yilda qishloq xo‗jaligi solig‗ini yig‗ish bo‗yicha ishlar qoniqarsiz bajarilganligi to‗g‗risida 180 ‖gi Qarori hamda O‗zbekiston SSR Ministrlar Sovetining (1948 yil 20 iyul 1557-sonli) ―1948 yil uchun qishloq xo‗jaligi solig‗i to‗g‗risida‖gi Qarori chiqdi. Ushbu qarorlarda undirilishi lozim bo‗lgan soliqlarni to‗lash, soliqlarni o‗z vaqtida yig‗ish va soliq organlari xodimlarining vazifalari ko‗rsatib o‗tildi. Soha faoliyatini takomillashtirish yuzasidan qarorlar ketma-ket chiqarilgan bo‗lsada, biroq, boshqaruvning yanada markazlashtirilishi, rejani bajarishning qat‘iy talablarini yanada kuchaytirilishi, tabiiyki hisobotlarni faqat qog‗ozlarda qolib ketishiga, belgilangan vazifalar bo‗lsa oxiriga yetkazilmay, soxta ma‘lumotlar bilan to‗ldirish yo‗liga o‗tib olindi. Masalan, hisobotlarda: ―Toshkent viloyatining qator tumanlarida, jumladan, Kalinin, Toshkent, Yuqori- Chirchiq, Qorasuv Mirzacho‗l, Sirdaryo va Xovos tumanlaridagi xo‗jaliklarda daromadlar to‗liq hisobga olinmaganligi, soliqqa tortiladigan daromadni aniqlash hamda soliqni hisoblash va imtiyozlarni taqdim etishda qonun buzilishi holatlariga yo‗l qo‗yilganligi – ta‘kidlangan 181 . Soliqqa oid qonunlarning qo‗pol ravishda buzilishi mehnatkashlar tomonidan ular soliqqa noto‗g‗ri tortilayotganligi to‗g‗risida shikoyat arizalarining yozilishiga ham sabab bo‗lgan. 1948 yilda Farg‗ona 180 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 58-varaq. 181 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 34-varaq. 201 viloyati bo‗yicha 5964 ta, Qashqadaryo viloyati bo‗yicha esa – 5086 ta shikoyat kelib tushgan, ularning aksariyati asosli bo‗lgan 182 . Bu paytda Xorazm viloyatining ba‘zi tumanlarida ham kolxozlarning daromad solig‗i bo‗yicha yillik hisobotlarini tekshirish jarayonida qonunlar qo‗pol tarzda buzilgani aniqlangan. Masalan, Gurlan tuman moliya bo‗limi 1949 yil uchun kolxozlardan olinadigan daromad solig‗ini 19 ta kolxoz bo‗yicha 31.686 rublga kam, Qo‗shko‗pir tuman moliya bo‗limi esa 18 ta kolxoz bo‗yicha 6.895 rublga ko‗p va 19 ta kolxoz bo‗yicha 8.420 rublga kam hisoblangan. Shovot tuman moliya bo‗limi 46 ta kolxoz bo‗yicha 417 ming rublga teng bo‗lgan soliqqa tortilmaydigan daromadlarni ayirib tashlamagan va buning oqibatida ushbu kolxozlar bo‗yicha soliq 25.062 rublga ko‗p hisoblangan. Bunday hatoliklar qator tumanlarda mablag‗larni jamlashning kvartal rejalari kolxozlardan daromad solig‗i bo‗yicha avans to‗lovlarini qonunda belgilanganidan ko‗p miqdorda undirish hisobiga oshirib bajarilishiga va shu bilan bir vaqtda boshqa to‗lov manbalari bo‗yicha rejalar bajarilmasligiga olib kelgan 183 . Tahlil etilayotgan yillarda soliq tizimidagi o‗zgarishlar jarayonida 1953 yil 8 avgustda SSSR Oliy Soveti Prezidiumining ―Qishloq xo‗jaligi solig‗i to‗g‗risida‖gi Qonuni 184 qabul qilindi va bu qonun qishloq xo‗jaligi soliqlarini tartibga soluvchi asosiy hujjat bo‗lib qoldi. Qonunga ko‗ra, kolxoz a‘zolari va fuqarolar xo‗jaliklari soliq to‗lovchilariga aylanishdi. Qishloq xo‗jaligi solig‗i har bir xo‗jalik foydalanuviga topshirilgan yer maydonlari hisobidan kelib chiqib belgilandi. Bunda qurilish bilan band bo‗lgan yerlar, o‗rmonlar, butazorlar, umumiy foydalanuvdagi yo‗llar hisobga olinmadi. Tashkilot va korxonalarning ishchilari va xizmatchilariga yakka tartibdagi va jamoaviy bog‗ hamda ekin maydonlari uchun ajratilgan yerlar, qo‗rg‗ondan tashqari yerlar 182 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 4341-yigʼmajild, 6-varaq. 183 OʼzMА, R-837-fond, 33-roʼyxat, 6190-yigʼmajild, 121-varaq. 184 Сборник законов СССР. 1938-1961. – Москва: Изд. Советов народных депутатов СССР, 1971. – С. 682. 202 hisobga olinmadi. 50 m 2 kam yer maydonlaridan ham soliq undirilmadi. Soliq 0,01 ga yer maydonidan qat‘iy norma asosida hisoblandi 185 . O‗zSSR Ministrlar Soveti ―1959 yilgi qishloq xo‗jaligi solig‗ini o‗tkazish haqida‖ 186 gi qarorida ko‗rsatilishicha, 1959 yilda o‗rtacha viloyatlarda tamorqa yerlariga stavka belgilangan bo‗lib bu 3 ilovada ko‗rsatilgan. Ushbu jadvalda keltirilgan ma‘umotlarda sug‗oriladigan yerlardan olinadigan soliq 4 toifaga bo‗lingan bo‗lib, ya‘ni Toshkent, Andijon, Namangan, Samarqand va Surxondaryo viloyatlariga 23 so‗m, Farg‗ona va Qashqadaryo viloyatlari – 22 so‗m, Buxoro viloyati – 21 so‗m, Qoraqalpog‗iston ASSR va Xorazm viloyati – 18 so‗m miqdorida soliq belgilangan. Sug‗orilmaydigan yerlarga Qoraqplg‗iston ASSR va 9 ta viloyatga bir xil narx ya‘ni – 8 so‗m miqdorida belgilab qo‗yilgan. Shu o‗rinda qayd etish kerakki, RSFSR Ministrlar Sovetiga esa zarur hollarda qishloq ho‗jaligi soliq stavkalarini o‗zgartirish huquqi berildi. Ittifoqdosh respublikalar Vazirlar Kengashiga, avtonom Respublikalar Vazirlar Kengashiga, o‗lka va viloyat Kengashi ijroko‗mlari, respublika o‗lka va viloyat stavkalaridan kelib chiqib, zarur holatlarda xo‗jalik daromadi, iqtisodiy xususiyati va qishloq xo‗jaligi hosildorligidan kelib chiqib alohida qishloqlar uchun soliq stavkalarini belgilash imkoni ham berildi. Alohida hudud uchun soliq stavkalarini belgilashda, yer maydonlarini qishloq xo‗jaligi mahsulotlarini ekishga ishlatilganligi va bozorlarning mavjudligi ham inobatga olingan edi. Shuni alohida ta‘kidlash lozimki, qishloq xo‗jaligi solig‗i bo‗yicha keng tizimli imtiyozlar o‗rnatilgan bo‗lib, unga ko‗ra soliq to‗lovlaridan qishloq maktablari o‗qituvchilari, agronomlar, zootexniklar, gidrotexniklar, yer quruvchilar, melioratorlar, veterinarlar, vrachlar va feldsherlar, o‗rta medik personallar, kolxoz, sovxoz va boshqa qishloq xo‗jaligi korxona va tashkilot rahbarlari ozod etildi. Soliq imtiyozlari tabiat falokatlaridan aziyat chekkan xo‗jaliklarga, vaqtincha moddiy 185 Oblomurodov N., Tolipov F. Oʼzbekistonda soliqlar tarixi. – Toshkent, 2009. – B.156. 186 OʼzMА, R-837,-Fond, 38-roʼyxat, 8514-yigʼmajild, 55-varaq. 203 qiyinchilikni boshdan o‗tkazayotganlarga hamda ko‗chmanchi xo‗jaliklarga berilgan. Moliyaviy soliq organlari tomonidan hisoblangan va fuqarolar tomonidan bir xil miqdorda 2 marta qishloq xo‗jaligi g‗aznasiga 15 avgust va 15 oktyabrgacha pul mablag‗i to‗landi 187 . Xulosa qilib aytganda, tahlil etilayotgan yillarda iqtisodiyotni tiklash uchun soliqlarni kamaytirish va ayrimlarini bekor qilish ishlari amalga ham oshirildi. Lekin, O‗zbekiston xom ashyo yetishtirib beruvchi respublika bo‗lganligi sababli soliqlarni undirishda ham ittifoq miqyosida asosiy o‗rinlardan birini egalladi. Chunonchi, soliqqa tortiladigan daromadlarda pulli daromadlar asosiy o‗rinni egalladi. Ular asosan paxta yetishtirishdan olingan daromadlar bo‗lib, u muntazam ko‗payib turgan edi. O‗zbekiston SSR Ministrlar Sovetining (1949-yil 2-iyulda 1085 – sonli) ―1949 yil uchun qishloq xo‗jaligi solig‗i to‗g‗risida‖gi qarorida qishloq xo‗jaligining ayrim tarmoqlaridan olinadigan soliqqa tortiladigan daromadlarning o‗rtacha normalari tasdiqlandi. Unda belgilangan vazifalardan kelib chiqib, bog‗dorchilikni tiklash va rivojlantirish maqsadida barcha hududlarda mevali bog‗lar hosil berishning dastlabki ikki yilida qishloq xo‗jaligi solig‗iga tortilishdan ozod qilindi. Shu o‗rinda qayd etish kerakki, bu davrda ham soliq sohasi, xususan, qishloq xo‗jaligi soliqlarining yig‗imida qator kamchiliklar kuzatildi. Ayrim hollarda soliq inspektorlarining yordamchilari tomonidan uy xo‗jaliklarining hisobga olinmaslik hamda kolxozlar xo‗jaliklaridagi o‗lchovlar to‗g‗risidagi ma‘lumotlar va boshqa nazorat materiallaridan to‗liq foydalanilmaganlik holatlari ham uchrab turdi. Oqibatda ba‘zi xo‗jaliklar, ekinlar, chorva va daraxtlar hamda dehqonchilik bilan bog‗liq bo‗lmagan boshqa daromadlar to‗liq hisobga olinmadi, hatto oila a‘zolarining soni ham noto‗g‗ri hisoblanishi holatlari qayd etildi. 187 Толкушкин А.В. История налогов в России. – М.: Юрист, 2001. – С. 269. 204 Undan tashqari, hisobga olish va to‗lov xabarnomalarini yuborish ishlarining kech boshlanishi hamda to‗lov kvitansiyalarini yetkazish jarayonidagi uzilishlar soliqlarni qonunda belgilangan muddatlarda to‗lanmasligiga olib kelgan edi. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|