5. Xarici iqtisadi f
əaliyyətin dövlət tənzimlənməsində
iqtisadi v
əsaitə və üsullara üstünlük verilməsi.
Dünyada baş verən ictimai-siyasi dəyişikliklər dünya
t
əsərrüfat sisteminin bütövləşməsinə və beynəlxalq iqtisadi
münasibətlərin vahid hüquqi, inzibati və təşkilati-texniki
əsaslarının yaradılmasına zəmin yaratmışdır ki, bu da ayrı-ayrı
dövlətlərdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə
sisteml
ərinə öz təsirini göstərir.
Aparılan təhlil göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin milli
t
ənzimləmə sistemlərinin bir sıra səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır.
Xarici iqtisadi f
əaliyyətin müasir milli tənzimlənmə sistemlərinin
ən mühüm xüsusiyyəti hüquqi baza əsasında formalaşmasıdır.
Bütün ölkələrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin tənzimlənməsi icra
hakimiyy
əti orqanlarının səlahiyyətlərini və xarici iqtisadi fəaliyyət
subeyktl
ərinin hüquq və vəzifələrini müəyyən edən qanunlara
əsaslanır.
Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin milli tənzimlənmə
sisteml
ərinin ən mühüm xüsusiyyətlərindən biri də əksər
dövlətlərdə bu sistemlərin uyğunlaşdırılması və eyniləşdirilmə
269
si, h
əmçinin tənzimlənmənin həyata keçirilmə mexanizminin
uzlaşdırılmasıdır.
Xarici iqtisadi f
əaliyyətin müasir milli tənzimlənmə
sisteml
ərinin səciyyəvi xüsusiyyətlərindən biri onların kompleks
xarakter daşımasıdır. Bu özünü, bir-birini tamamlayan və
qarşılıqlı əlaqədə olan çoxsaylı tənzimlənmə vasitələrindən
kompleks şəkildə istifadə olunmasında göstərir.
Xarici İqtisadi fəaliyyətin tənzimlənmə sistemində İstifadə
olunan vasit
ələri aşağıdakı kimi qruplaşdırırlar:
1.
İqtisadi vasitələr:
gömrük rüsumları, yığımlar, bərabər-
l
əşdirici vergilər, milli əmtəə istehsalçılarına maliyyə yardımları
v
ə s.;
2.
İnzibati vasitələr:
ixrac v
ə idxal qadağaları və
m
əhdudiyyətləri, lisenziyalaşdırma və kvotalaşdırma, ixracın
könüllü məhdudlaşdırılması və s.;
3.
Texniki vasit
ələr:
texniki norma v
ə standartlar,
standartlara uyğunluğu təyinetmə üsulları, təhlükəsizlik
qaydaları və normalan, əmtəələrin sertifikatlaşdırma (latınca
«certjhjco» sözündən olub «təsdiq edirəm» deməkdir) sistemləri,
sanitar- baytar v
ə səhiyyə normalari, ətraf mühitin mühafizəsi ilə
bağlı tədbirlər və s.;
4. Milli ixracatlara v
ə ixrac üçün əmtəə İstehsal edən
İstehsalçılara yardım tədbirləri;
5. Valyuta-maliyy
ə tədbirləri: bank uçot dərəcəsi və borc
faizi İlə manevr etməklə milli valyuta məzənnəsinə təsir
göstərmək, valyuta məhdudiyyətləri və s.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, xarici iqtisadi fəaliyyətin
inzibati t
ənzimlənmə vasitələri yalnız fövqəladə şəraitdə
effektlidir, normal iqtisadi inkişaf şəraitində isə inzibati və iqtisadi
va
270
sit
ələr arasındakı nisbət iqtisadi vasitələrin xeyrinə dəyişir. Lakin
xarici iqtisadi f
əaliyyətin tənzimləmə vasitələrindən konkret
şəraitin tələbləri baxımından kompleks İstifadə olunması
m
əqsədəuyğundur.
Müasir dövrdə Azərbaycanın istehlak bazarında bir çox
probleml
ər və çatışmamazlıqlar mövcuddur. Bunu aşağıdakı
amill
ər şərtləndirmişdir:
-
bir çox mühüm istehlak malları ölkənin daxili tələbatını
ödəmir, ölkənin mövcud İstehsal potensialından tam və səmərəli
istifad
ə olunmur;
- istehlak mallan, istehsal ed
ən müəssisələrin texniki və
texnoloji s
əviyyəsi aşağı olduğundan məhsulların rəqabət
qabiliyy
əti aşağı olur;
-
istehlak
bazarının
idxaldan
asılılığı
yüksək
s
əviyyədədir;
-
əhalinin əksəriyyətinin real gəlirləri aşağı səviyyədə
olduğundan, istehlak bazannda qiymətlərin səviyyəsi çox
yüksəkdir:
-
əhalinin bir sıra mühüm növ istehlak malları üzrə
t
ələbatı səmərəli normalardan aşağıdır, hətta zəruri ərzaq
m
əhsulları
üzrə
istehlakın
səviyyəsi
fizioloji
istehlak
normalarından xeyli aşağı səviyyəyə düşmüşdür;
-
əhalinin istehlakının strukturunda ərzaq məhsullarının
xüsusi çəkisi artmış və yüksək bir həddə (təxminən 75 faizə)
çatmışdır ki, bu da əhalinin əksər hissəsinin alıcılıq qabiliyyətinin
aşağı səviyyədə olmasını sübut edir;
-
əhalinin istehlak malları, o cümlədən ərzaq məhsulları
üzrə
istehlakının
səmərəli
v
ə
minimum
normalarını
müəyyənləşdirmək
v
ə
onların
ödənilməsi
s
əviyyəsini
qiym
ətləndirmək üçün ümumi metodikanın, həmçinin problemin
bütün sahələrini əhatə edən informasiyaların yığılması və
işlənilməsi sisteminin
271
olmaması, real vəziyyət haqqında tam və düzgün məlumat əldə
etm
əyə imkan vermir.
Gördüyümüz kimi, ölkənin istehlak bazarının mövcud
v
əziyyəti ilə sabit iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə uzunmüddətli
sosial stabilliy
ə nail olmaq mümkün deyil.
Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, hazırda Azərbaycanın
istehlak bazarında yaranmış bu problemlər, hər şeydən əvvəl,
yeni t
əsərrüfatçılıq sisteminə keçid şəraitində istehlak malları
istehsal ed
ən mövcüd istehsal aparatının dağılması və sabiq
respubli
kalar arasında istehsal-kooperasiya və qarşılıqlı ticarət
əlaqələrinin pozulması ilə bağlıdır. Məlum olduğu kimi, SSRİ
dövründə Azərbaycanda əhalinin istehlak etdiyi malların
əksəriyyəti respublikanın özündə istehsal olunurdu və ya keçmiş
müttəfiq respublikalardan gətirilirdi. SSRİ-nin süqutundan sonra
ük dövrlərdə keçmiş müttəfiq respublikalar arasında
istehsal-kooperasiya v
ə qarşılıqlı ticarət əlaqələrinin pozulması
il
ə əlaqədar qlaraq Azərbaycanın İstehlak bazarında gərginlik
artdı, hətta əhalinin ən zəruri istehlak mallarına olan tələbatını
minimum s
əviyyədə ödəmək belə mümkün olmadı. Doğrudur,
son dövrlərdə bu sahədə xeyli irəliləyiş baş vermiş, xariçdə
istehsal olunan mallar hesabına daxili bazar təmin olunmuşdur.
Lakin bu heç də Azərbaycanda normal istehlak bazarının
formalaşdığını göstərmir.
Hazırda Azərbaycanda əsas istehlak mallarını davamlı
iqtisadi inkişafa və cəmiyyətdə sosial-siyasi sabitliyə təminat ola
bil
əcək həcmdə istehsal etmək üçün kifayət qədər zəngin
t
əbii-iqtisadi, o cümlədən əmək ehtiyatları və zəruri istehsal-
texnikl potensial vardır.
272
Buna görə də, ölkədə normal istehlak bazarının
formalaşması və özünü təminata nail olunması ölkənin
sosial-
iqtisadi inkişaf konsepsiyasının əsasını təşkil etməlidir.
H
əmin istiqamət üzrə məqsədlərin reallaşdırılması istehlak
malları istehsalının artırılması, onların saxlanılması, daşınması
v
ə satışı sisteminin yaxşılaşdırılması yönümündə istehsalçılann
v
ə dövlətin səylərinin birləşdirilməsi, xarici tərəfdaşlara, habelə
beyn
əlxalq təşkilatlarla səmərəli əlaqələrin qurulması zərurəti
yaranır.
Ölkədə ərzaq məhsulları istehsalının artırılması, ilk
növbədə, bu sahədə mövcud olan aqrar potensialdan dolğun
istifad
ə ilə bağlıdır. Çünki məlum olduğu kimi, hazırda kənd
t
əsərrüfatında zəruri ərzaq məhsullarının istehsal miqyasları real
imkanlardan
əhəmiyyətli dərəcədə geri qalır. Belə bir vəziyyət,
h
ər şeydən əvvəl, aqrar istehsalın strukturundakı uyğunsuzluq-
lardan ir
əli gəlir. Belə ki, keçmiş SSRİ dövründə Azərbaycanda
k
ənd təsərrüfatının strukturu uzun müddət ərzində ümumittifaq
ərazi
əmək
bölgüsü
əsasında
formalaşdırıldığından,
respublikanın ən zəruri ərzaq məhsullarına tələbatının da öz
istehsalı hesabına ödənilməsinə təminat yaradılması probleminin
h
əlli ön planda dayanmamışdır.
Göstərilənlərlə əlaqədar olaraq, yeni şəraitdə ölkənin
t
əminatının yaxşılaşdırılmasına yönəldilən struktur siyasətinin
hazırlanmasına və reallaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Həmin
siyas
ət çərçivəsində bir tərəfdən keçmiş ümumittifaq əmək
bölgüsü sistemində planlı surətdə məhdudlaşdırılmış olan
m
əhsulların, o cümlədən taxıl və heyvandarlıq məhsulları
istehsalının artırılması, digər tərəfdən isə ölkənin malik olduğu
əlverişli şəraitdən səmərəli istifadə etməklə bir sıra ərzaq
m
əhsullarının
!73
istehsalının qaydaya salınması üzrə tədbirlər kompleksi həyata
keçirilməlidir.
Keçmiş
SSRİ-nin
t
ərkibinə
daxil
olan
bütün
respublikalann, o cümlədən Azərbaycanın xarici ölkələrlə iqtisadi
əlaqələri çox məhdud və səmərəsiz idi. Bu respublikalarla xarici
ölkələr arasındakı münasibətlər yalnız mərkəz vasitəsilə
qurulurdu. Bu siyas
ət isə ona gətirib çıxarmışdı ki, respublikalar
bir çox illər ərzində istehsal etdikləri çoxsaylı əmtəə və
göstərdikləri xidmətlərin yalnız bir neçə növünü xarici bazara
t
əklif edə bilərdilər.
Müxtəlif təbii ehtiyatlara malik olan Azərbaycanda xarici
dövlətlərlə iqtisadi əlaqələr mərkəzin tam nəzarətində
olduğundan xarici bazara çıxışda sərbəstlik yox idi. 80-ci illərin
sonrala-
rında Azərbaycanın keçmiş SSRİ respublikaları ilə
ticar
ət əlaqələrində ÜDM-ln 16%-i qədər müsbət saldo, digər
ölkələrlə ticarətdə isə ÜDM-in 7%-i qədər mənfi saldo mövcud
İdi. Bu dövrdə Azərbaycandan keçmiş SSRİ respublikalarına
ixrac edil
ən məhsulların 95%-i neft məhsulları, dəzgahlar,
to
xuculuq malları və şərab idi. Həmin ölkələrdən isə
Az
ərbaycana əsasən xam neft, sənaye üçün xammal və
rriateriallar, yüngül və yeyinti məhsulları, tikinti materialları,
maşın və avadanlıqlar idxal olunurdu.^^
1992-ci ild
ə Azərbaycan müstəqil dövlət olduqdan sonra
dünyanın bir çox ölkələri ilə ikitərəfli iqtisadi əlaqələr yaradılmağa
başlandı. Lakin həmin ildən başlayaraq Azərbaycanın idxal-ixrac
əməliyyatlarının həcmi ilbəil aşağı düşməyə başladı.
T
əhlil üzrə göründüyü kimi, 1992-ci ildən sonra
respublikamızda xarici ticarət əlaqələri əsaslı dəyişikliyə
uğramışdır.
*
Dostları ilə paylaş: |