“
flomanoe fi.C. Rnemuna mop^oaiH Kanunuı:ntamıuecKiı.\ anpaıı.
M.:
«Mejıcdy-
napoöfihie oniHOutenu}i», 1973, c. 262
257
XX
əsrin əvvəllərində azad rəqabətin inhisarçı rəqabətlə əvəz
olunması və inhisarların güclü inkişafı ilə əlaqədar olaraq
proteksionizm xeyli güclənmişdir.
Xarici ticar
ətin azalan əhəmiyyəti nəzəriyyəsinin banisi
V.
Zombartın fikrincə, kapitalizm inkişaf etdikcə ayrı-ayrı
ölkələr arasında ticarət-iqtisadi əlaqələr zəifləyir və həmin
ölkələrin təsərrüfatları daha çox qapalı və bir-birindən təcrid
olunmuş vəziyyətə gəlib çıxır.
Bununla
bel
ə,
dünya
təcrübəsi
göstərir
ki,
proteksionizmd
ən ən geniş surətdə istifadə edilmiş və bu proses
indi d
ə davam etməkdədir. Lakin bu heç də total xarakter
daşımır. Məsələn, Yaponiyada poladəritmə sənayesi, Koreya
Respublikasında sement İstehsalı, Tayvanda toxuculuq sənayesi
yüksək gömrük tarifləri ilə xarici rəqabətdən qorunur.
İqtisadiyyatın digər sahələri tam sərbəst formada fəaliyyətlərini
h
əyata keçirirlər.
Qeyd edilm
əlidir ki, hal-hazırda xarici ticarət siyasətində
tam s
ərbəst və tam protekslonist cərəyanlar mövcud deyildir. Hər
bir ölkənin xarici ticarət siyasəti, onun iqtisadiyyatının inkişaf
s
əviyyəsinə, daxili bazardakı situasiyaya və ümumiyyətlə, milli
xüsusiyyətlərdən
İrəli
g
ələn
c
əhətlərə
əsaslanaraq
müəyyənləşdirilir.
Xarici mal dövriyyəsində elm, kapital tutumlu sənaye
m
əhsullarının üstünlük təşkil etdiyi İnkişaf etmiş ölkələr özlərinin
xarici ticar
ət siyasətinin işlənib hazırlanmasında nəinki klassik
proteksionizm,
el
əcə də neproteksionizmln metod və
üsullarından («keyfiyyətin yenidən yoxlanılması»), «standartlann
milli standartlara uyğunluğunun yenidən yoxlanılması», «ixra- cın
könüllü məhdudlaşdırılması)) və s.) geniş surətdə istifadə edirlər.
258
Lakin inkişaf etməkdə olan ölkələr, o cümlədən
Az
ərbaycan Respublikası mövcud iqtisadi reallıqlar baxımından
xarici ticar
ət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini həyata
keçirməyə məcburdurlar. Belə ki:
1)
Respublikada
real
bazar
münasibətlərinin
formalaşması və tamqiymətli xarici iqtisadi fəaliyyətin həyata
keçirilməsi üçün bütün məhdudiyyətlərin götürülməsi tələb
olunur;
2)
İnkişaf etməkdə olan ölkələr üçün ümumi cəhət onlann
(o cümlədən, Azərbaycanın) öz imkanları çərçivəsində
investisiya v
ə iqtisadiyyatda struktur dəyişiklikləri siyasəti
aparmağa, əsas fondların və bir sıra istehsal sahələrinin yenidən
qurulmasını həyata keçirməyə, yeni texnika və texnologiya əldə
edilm
əsinə nail ola bilməmələrindədir. Yeganə çıxış yolu «xariçi
impuls-
dan» tam həcmdə İstifadə olunmasından İbarətdir;
3) H
əmin ölkələrin istehsal etdikləri sənaye məhsulları
əksər hallarda dünya standartlarına cavab vermir;
4)
İnkişaf etməkdə olan ölkələrin, o cümlədən
Az
ərbaycan Respublikasının ixracında neft və neft məhsulları
yüksək xüsusi çəkiyə malikdir.
Bununla yanaşı, qeyd etmək lazımdır ki, formalaşmaqda
olan, el
əcə də milli iqtisadiyyatın prioritet sahələrinin xarici
r
əqabətdən qorunmasının böyük iqtisadi əhəmiyyəti vardır və bu
istiqam
ətdə həyata keçirilməsi labüd olan tədbirlər sistemi işlənib
hazırlanmalıdır.
Fikrimizc
ə, yerli sənaye məhsullarının xarici rəqabətdən
qorunmasında ən təsirli vasitə proteksionist gömrük
rüsumlarının tətbiqi ola bilər. Aydındır ki, bu halda idxal olunan
s
ənaye məhsullarına qoyulacaq gömrük rüsumlarının məbləği
h
əmin məhsulların daxili bazardakı pərakəndə satış qiymətləri
ya yerli
259
m
əhsulların qiymətləri səviyyəsində olmalı, ya da ondan yüksək
olmalıdır.
Bel
əliklə, bazar iqtisadiyyatına keçidin müvəffəqiyyətlə
başa çatdırılması, iqtisadiyyatın zəruri artım tempinə nail
olunması və dünya iqtisadiyyatına səmərəli qovuşma xarici
ticar
ət siyasətinin maksimum sərbəstləşdirilməsini tələb edir.
Qeyd etm
ək lazımdır ki, bu sahədə 5 aprel 1994-cü il
tarixli
«Azərbaycan
Respublikasında
xarici
ticar
ətin
s
ərbəstləşdirilməsi haqqmda» və «Azərbaycan Respublikasında
xarici ticar
ətin daha da liberallaşdırılması haqqında» 24 iyun
1997-ci il tarixli Az
ərbaycan Respublikası prezidentinin
f
ərmanları önəmli rol oynamışdır. Həmin fərmanlarda bazar
mexanizml
ərinin geniş tətbiqi əsasında iqtisadiyyatın yenidən
qurulması və inkişafında dönüş yaratmaq, xarici bazar
subyektl
əri ilə qarşılıqlı faydalı ticarət və iqtisadi əlaqələri
genişləndirmək, onların səmərəliliyinin yüksəldilməsi, xarici
bazarlara m
əhsul satışında və idxalda daxili bazar subyektlərinin
f
əaliyyətinin sərbəstləşdirilməsi, ticarət əlaqələrinin daha da
liberallaşdırılması, genişləndirilməsi, respublikada idxal-ixrac
əməliyyatlarının tənzimlənməsi qaydalan respublikanın valyuta
ehtiyatlarının və ixrac potensialının artırılmasında onların
marağının gücləndirilməsi və s. cəhətlər üzrə aidiyyəti! qərarlar
q
əbul olunmuşdur.
Bu
f
ərmanlarla
m
əhsulların
xarici
ticarətində
m
əhdudiyyətlər aradan qaldırılmış bütün hüquqi şəxslərə strateji
m
əhsullar üzrə xarici ticarət fəaliyyətini həyata keçirmək
s
əlahiyyəti verilmişdir. Bununla belə bu dəyişiklik bazar
subyektl
ərinin sərbəst kommersiya fəaliyyəti yolunda müəyyən
əngəllər də yaratmışdır. Belə ki, müəssisə və təşkilatların
g
əlirlərindən Vahid Valyuta Fonduna məcburi köçürmələr məhsul
növündən asılı
260
olaraq 10-
70% arasında təşkil etmişdir. Məsələn, neftçıxarma və
neft emaledici sah
ələrin müəssisələri üçün valyuta mədaxilindən
köçürmələr 65%, kimya sənayesi - 50-70%, pambıq emalı - 70%,
tütünçülük - 50-60% təşkil edirdi. Aydındır ki, yüksək
normativl
ərin tətbiqi nəinki ixrac potensialının inkişafına mənfi
t
əsir göstərir, həmçinin ixraca olan stimulu da azaldır.
İxraca nəzarətin formalarından biri kimi strateji
m
əhsulların respublikadaxili satışında tender yaxud əmtəə
birjalarından istifadə edilməsini nəzərədə tutulurdu. Burada
m
əqsəd strateji məhsulların dünya qiymətlərindən aşağı
s
əviyyədə ixracının qarşısının alınmasından ibarət olmuşdur.
Dig
ər tərəfdən, valyuta siyasətinin optimallığına nail
olunması, manatın daxili dönərllliyini, onun digər valyutalara
nisb
ətən real məzənnəsini müəyyənləşdirən və banklararası
valyuta birjasının müntəzəm fəaliyyətini təmin edən tədbirlərin
işlənib hazırlanmasına, məhsul ixracını stimullaşdırmaq üçün
mana
tı digər valyutalara dəyişdirərkən respublikadan kənara
m
əhsul satan istehsalçı müəssisələrə üstünlüyün verilməsinə də
xüsusi diqqət fetirilməsi nəzərədə tutulurdu.
F
ərmanda nəzərdə tutulan müddəaların tətbiqi xarici
ticar
ət siyasətinin formalaşmasında və bir sistem kimi fəaliyyət
göstərməsində mühüm rol oynamışdır. Respublikanın xarici
ticar
ət əlaqələrinin artması və uzaq xarici ölkələrilə
münasibətlərin sürətli inkişafı xarici ticarət siyasətinin daha da
t
əkmilləş- dirilməsini tələb edirdi. Bununla əlaqədar olaraq
Az
ərbaycan Respublikasının prezidenti biri-birinin ardınca 2 mart
1996-
cı il tarixli «Əməyin ödənilməsi sisteminin təkmilləşdirilməsi
v
ə xarici iqtisadi əlaqələrin sərbəstləşdirilməsi sahəsində əlavə
t
ədbirlər haqqında», 6 avqust 1996-cı il tarixli «Azərbaycan
261
Respublikasında xarici ticarətin tənzimlənməsi haqqında» və bu
f
ərmana əlavələr və dəyişikliklər edilməsi barədə 24 sentyabr
1996-
cı il tarixli fərmanlarını vermişdir. Bu fərmanlar
respublikanın
xarici
ticarət
əlaqələrinin
maksimum
s
ərbəstləşdirilməsi və ölkənin xarici ticarət siyasətinin inkişafın
dinamikasına uyğuniaşdırılması məqsədini daşıyırdı. Belə ki,
q
əbul edilmiş dəyişikliklər nəticəsində strateji məhsulların sayı
17-d
ən 4-ə qədər (neft və neft məhsulları, elektrik enerjisi, əlvan
metallar, pambıq mahlıcı) azaldıldı. Əmtəə birjalarından alınmış
malların növündən asılı olmayaraq birjanın verdiyi sertifikatı
gömrük orqanlarında bəyan etməklə ixracına icazə verildi,
valyuta g
əlirlərinin gizlədilməsi imkanlarını ləğv etmək üzrə
mühüm dəyişikliklər apanidı və s.
Apardığımız araşdırmalar göstərir ki, 1991-ci illə
müqayisədə ölkənin müstəqil dövlət statusunda fəaliyyəti, xarici
ticar
ət siyasətinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi bir sıra müsbət
n
əticələr əldə etməyə imkan vermişdir.
Bel
ə ki, respublikanın xarici ticarət əlaqələrinin
t
ənzimlənməsi sferasında sistemliliyə nail olunmuş, ölkənin milli
m
ənafelərinin qorunması istiqamətində irəliləyiş əldə edilmişdir.,
İkincisi, xarici ticarət əlaqələrinin sərbəstləşdirilməsi,
ölkədə real bazar münasibətlərinin təşəkkülü prosesinə paralel
olaraq aparılır ki, bu da perspektivdə məqsədəuyğun nəticələrin
əldə edilməsinə səbəb olacaqdır; üçüncüsü, hal-hazırda yeridilən
xarici ticar
ət siyasəti əlaqələrinin coğrafiyası baxımından
çoxtərəflilik, ölkənin hər hansı bir regiondan asılı düşməsinə
imkan vermir v
ə s.
Bununla yanaşı, qeyd edilməlidir ki, hələlik respublikanın
xarici ticar
ət siyasəti ümurinmilli mənafelərlə tam uyğun deyil
262
dir, bunun
əsas səbəbi isə müasir inkişaf mərhələsində xarici
ticar
ət siyasətinin yüksək səviyyədə formalaşa bilməməsi və bir
sıra faktiki problemlərin mövcud olması İlə əlaqədardır. Söhbət,
h
ər şeydən əvvəl, xarici ticarət siyasətinin ümumi iqtisadi
siyas
ətinin tərkib hissəsi olmasından gedir. Məhz bu istiqamətdə
işə fəaliyyətin təşkili qarşılıqlı əlaqədə və üzvi vəhdətdə
formalaşdırılmalıdır ki, bu da təbii olaraq, müəyyən problemlər
yaradır.
Dig
ər tərəfdən respublikanın hələ bazar iqtisadiyyatına
keçid dövründə olması, bazar subeyktlərinin tam qiymətli
kommersiya f
əaliyyətini həyata keçirə bilməmələri, manatın
dönərli olmaması və s., son nəticədə xarici ticarət siyasətinin
maddi
əsası olan cəhətlərin zəruri səviyyədə təşəkkül
tapmaması digər xarakterli və səviyyəli problemlərin meydana
çıxmasını şərtləndirir.
H
əmçinin, qeyd olunmalıdır ki, mal və xidmətlər üzrə
xarici
ticar
ət
əlaqələrinin
t
ənzimlənməsi
xüsusiyyətləri
texnologiya, Nou-hau v
ə s. üzrə ticarətin təşkilinə birbaşa təsir
göstərirsə, digər tərəfdən kapitalın miqrasiyasını, ölkəyə xarici
investisiyalann c
əlb edilməsini şərtləndirməklə bütövlükdə
ölkənin
beyn
əlxalq
iqtisadi
münasibətlər
kompleksinin
formalaşmasında mühüm rol oynayır. Başqa sözlə, mal və
xidm
ətlər üzrə xarici ticarət əlaqələri əksər hallarda kapital
ixracının alternativ variantına çevrilir ki, bu da xarici
investisiyalara böyük ehtiyacı olan ölkənin xarici ticarət
siyas
ətində nəzərə alınmasını zəruri edir.
Ölkədə normal istehlak bazarının formalaşması, istehlak
bazarının təmin olunması və tarazlaşdırılması, ilk növbədə, tələb
v
ə təklifin həcmi və strukturu, istehlakçıların gəlirləri və qiymətlər
arasında uyğunluq olmasını tələb edir. Belə uyğunlu
263
ğun yaranması əhəmiyyətli dərəcədə xarici iqtisadi əlaqələrdən
asılıdır. Əhalinin və ölkənin tələbatı yalnız daxili istehsal
hesabına deyil, həm də idxal hesabına formalaşır. Bundan əlavə
idxal hesabına yerli istehsalı inkişaf etdirmək və səmərəliliyini
artırmaq üçün əlavə imkanlar yaranır.
Xarici iqtisadi
əlaqələr istehlak bazarında tələbin
formalaşmasına təsir göstərir, tələbin çoxsahəli və çoxçeşidli
strukturu formalaşır, digər tərəfdən rəqabətin artması nəticəsində
istehlakçıların seçim imkanları genişlənir və qiymətlərin aşağı
düşməsi ilə əlaqədar olaraq əhalinin alıcılıq qabiliyyəti yüksəlir.
Xarici iqtisadi
əlaqələr istehlakçıların gəlirlərinə də təsir
göstərir. Belə ki, istehsal imkanlarının genişlənməsi hüquqi və
fiziki şəxslərin məşğulluq səviyyəsinin yüksəlhnəsinə və onların
g
əlirlərinin artmasına səbəb olur. Digər tərəfdən əhalinin
müəyyən hissəsinin digər ölkələrdə işləməsi və ixrac üçün
imkanlar yaranır.
Açıq iqtisadi sistemdə istehlak bazarında rəqabətin idxal
hesabına güclənməsi qiyrinətlərə də güclü təsir göstərir.
Yuxarıda qeyd edilənləri ümumiləşdirərək bu qənaətə gəlmək
olar ki, xarici iqtisadi
əlaqələr hər hansı bir ölkədə istehlak
bazarının formalaşmasına həm birbaşa, həm də dolayı təsir
göstərir.
Birbaşa təsir bilavasitə idxal-ixrac əməliyyatları ilə
əlaqədar olduğu halda, dolayı təsir çoxsahəlidir və bunun
aşağıdakı istiqamətləri vardır:
-
istehlak malları üzrə daxili bazar tələbatının inkişafı və
ödənilməsi üçün imkan yaranması;
- daxili bazar t
ələbatından artıq istehsal olunan mallar
üçün xarici bazarlara çıxış imkanının yaranması;
264
-
bazarın genişlənməsi nəticəsində rəqabət mühitinin in-
kişcjfı və bunun nəticəsində qiymətlərin aşağı düşməsi;
' - beyn
əlxalq əmək bölgüsündə üstünlüklərə uyğun
ixtisaslaşma nəticəsində İstehsalın inkişaf etdirilməsi və ondan
daha s
əmərəli istifadə olunması;
- elmi-texniki t
ərəqqinin nailiyyətlərinin tətbiqi üçün şərait
yaranması və bunun nəticəsində ölkə iqtisadiyyatında, o
cümlədən istehlak bazarında dinamikliyin artması və s.
Müqayləsəli üstünlük prinsipindən məlumdur ki, hər bir
hüquqi və fiziki şəxs özünün daha yaxşı bacardığı İşlə məşğul
olmalıdır. Bu halda o. həm özü, həm de cəmiyyət qazanır. Bu
t
əkcə ölkə İqtisadiyyatının subyektlərinə aid deyil. Hüquqi və fiziki
şəxslərin birinin digərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyü olduğu
kimi, bu v
ə ya digər malın istehsalında bir ölkənin hər hansı bir
şirkəti, digər ölkənin şirkətlərinə nisbətən müqayisəli üstünlüyə
malik olur. Odur ki, beyn
əlxalq əmək bölgüsü və ölkələrarası
mübadilə obyektiv zərurətdən irəli gəlir, ona görə də, ölkələrarası
ticar
ət hər bir ölkə üçün lazımdır. Lakin bu İşi dövlət bazarın
ixtiyarına buraxa bilməz.
Tarix
ən XİF-in dövlət tənzimlənməsinə münasibətdə iki
əsas meyli formalaşmışdır: azad ticarət və proteksionizm.
Azad ticar
ət tərəfdarları (A.Smlt, D.Rikardo, J.B.Sey,
E.Xekşer, B.Olin, R.Vernon, P.Stolper və b.) fikirlərini belə
əsaslandırırlar ki, maneəsiz həyata keçirilən ticarət qarşılıqlı
faydalı beynəlxalq əmək bölgüsünə kömək edir, bütün ölkələrin
real milli m
əhsulunu potensial olaraq xeyli artırır və bütün yer
kürəsində həyat səviyyəsinin yüksəlməsinə İmkan yaradır.
Proteksionizm t
ərəfdarları (T.Eşli, F.Zombart, C.Keyns,
A.Hamilton v
ə b.) isə öz fikirlərini ənənəvi təşəkkül tapmış
265
iqtisadi durumu saxlamaq, yeni yaranan milli s
ənaye sahələrini
qorumaq, dövlət büdcəsinin gəlirlərini artırmaq, dempinqi (başqa
ölkələrin bazarlarında, həmin ölkələr üçün «normal»
qiym
ətlərdən aşağı malların satılmasıdır) neytrallaşdırmaq,
ölkənin müdafiə qabiliyyətini lazımi səviyyədə saxlamaq zərurəti
v
ə s.ilə əsaslandırırlar.
Dünya təcrübəsi göstərir ki, azad ticarətin müsbət
s
əciyyələndirilməsi və Ideallaşdınlmasına baxmayaraq, bu ideya
heç də həmişə gözlənilən nəticələri vermir. Təkcə XX əsrdə azad
ticar
ət və proteksionizm ideyalarının hər biri iqtisadi fikirdə
üstünlük əldə etmişlər.
Dünya təsərrüfat sistemində yaranmış müasir şərait,
xüsusilə, beynəlxalq iqtisadi inteqrasiyanın sürətli İnkişafı,
ölkələrin qarşılıqlı iqtisadi asılılıqlarının güclənməsi, transmilli
korporasiyaların dünya iqtisadiyyatında rolunun artması, dünya
bazar
ında rəqabətin güclənməsi və s.müxtəlif iqtisadi
n
əzəriyyələrin xarici iqtisadi əlaqələrin tənzimlənməsinə
münasibətdə irəli sürdüyü bu və ya digər mülahizələrə diqqətlə
v
ə yaradıcı yanaşmanı tələb edir. Belə ki, müasir dövrdə dünya
t
əsərrüfat sistemində baş verən köklü keyfiyyət dəyişiklikləri
n
əticəsində beynəlxalq iqtisadi münasibətlər mürəkkəb və
dinamik bir sistem
ə çevrilmiş və bu sistemin ayrılıqda hər bir
ölkədə milli iqtisadiyyatın. o cümlədən istehlak bazarının
inkişafına təsiri də xeyli güclənmişdir.
Müasir dövrdə normal istehlak bazarının formalaşması və
onun dinamik tarazlı inkişafının təmin olunması məqsədyönlü
xarici iqtisadi siyas
ət aparılmasını, başqa sözlə xarici iqtisadi
f
əaliyyətin beynəlxalq hüquq normalarına və dünya praktikasına
əsaslanan, milli iqtisadiyyatın inkişaf xüsusiyyətlərini və
266
perspektivl
ərini nəzərə alan və konkret şəraitin tələblərinə cavab
ver
ən mükəmməl və çevik dövlət tənzimləmə sisteminin
yaradılmasını nəzərdə tutur.
Bu, h
əm də, onunla şərtlənir ki, müasir şəraitdə inikşaf
etm
əkdə olan ölkələrin sənayesi onların geridə qalmış əyalət
«status»unun saxlanılmasına xidmət edən xarici rəqabətin
hücumlarından, o cümlədən, dempinq siyasətindən qorunmağa
m
əcburdurlar. Hər hansı bir məhsulun istehsalında nisbi
üstünlüyə malik olmaq üçün, həmin istehsalın yaranması və
inkişafı üçün müəyyən vaxt lazımdır ki. bunu da azad ticarətin
mövcud olduğu müasir rəqabət şəraitində əldə etmək mümkün
deyildir. Azad ticar
ət tərəfdarlarının məhz proteksionist siyasətin
köməyi ilə formalaşma dövrünü keçirərək İnkişaf etmiş və dünya
bazarında rəqabət üstünlüyü qazanmış sənaye İstehsalını artıq
yaratmış ölkələr olması da bu fikrin doğruluğunu təsdiqləyir.
Hazırda dünyanın bütün ölkələrində xarici iqtisadi
f
əaliyyətin dövlət tənzimlənməsi sistemləri mövcuddur. Ayrı-ayrı
ölkələrdə bu sistemlərin müəyyən fərqli cəhətlərinə baxmayaraq,
onların aşağıdakı ümumi prinsipləri var:
1. Dövlət suverenliyi. Bu prinsip aşağıdakıları nəzərdə
tutur:
-
milli iqtisadi maraqlar (milli iqtisadiyyatın və daxili
bazarın tarazlı inkişafı, mütərəqqi struktur dəyişikliklərinin stimul-
laşdırılması, milli iqtisadiyyatın dünya təsərrüfat sisteminə
s
əmərəli inteqrasiyası və s.) nəzərə alınmaqla müstəqil xarici
iqtisadi siyas
ət həyata keçirmək;
- beyn
əlxalq iqtisadi münasibətlər sahəsində bağlanmış
müqavilə və sazişlərə əməl edilməsi;
267
- xarici iqtisadi f
əaliyyətin tənzimlənməsini həyata
keçirən milli dövlət orqanları sisteminin formalaşdırılması (milli
gömrük orqanları və s.).
Dostları ilə paylaş: |