Kasbiy psixologiya

Tayanch so‘z va iboralar:
Guruh – 
odamlarning birgalikdagi faoliyat mazmuni yoki muloqotda 
bo‘lish xarakteri kabi qator belgilarga asoslangan ijtimoiy jamoa. 
 
Dunyoqarash
– odamning tevarak-atrofdagi olamga va unda o‘zining tutgan 
o‘rniga qarashlaridan kelib chiqqan tizim. Uning falsafiy, siyosiy, ilmiy, diniy, 
aqliy va estetik qarashlari yig‘indisi. 
Jamoa
– maqsadlari jamiyat maqsadiga mos keladigan umumiy faoliyat 
bilan birlashgan odamlar guruhi. 
Jamoaning negizi
- umuiy fikr, maqsad va ishlab chiqarishga taalluqli 
qarorlarni shakllantiruvchi jamoa a’zolari. 
 
Yo‘nalish
– shaxsning xatti-harakati va faoliyatini aniq sharoitlardan qat’iy 
nazar ma’lum yo‘lga yo‘naltiruvchi barqaror motivlar yig‘indisi. 
 
Individuallik
– individning boshqalardan farqlanadigan ijtimoiy 
xususiyatlari va psixikasining o‘ziga xosligi, qaytarilmasligi. 
Ijtimoiylashuv
- inson tomonidan ijtimoiy tajribani egallash va hayot - 
faoliyat jarayonida uni faol tarzda o‘zlashtirish jarayoni. 
Kasb
– faoliyat shakllari birlashmasi bo‘lib, mazmun, vosita, tashkilot, 
mehnat natijalari hamda mehnat sub’yektini tayyorlashga qo‘yiladigan talablar 
majmui. 
 
 

---

43 
Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 
1.
Kasb tanlashning umumiy masalalari nimadan iborat? 
2.
Kasb tanlashga ta’sir etuvchi asosiy omillarni sanab o‘ting? 
3.
Kasblar va ularning ko‘rinishlarini tushuntiring? 
3-mavzu. Professiografiya (professiogramma) to‘g‘risida umumiy tushuncha. 
Professiografiya usuli va professiografik tadqiqotlar o‘tkazish. 
Reja 
1.
Professiografiya haqida tushuncha 
2.
Professiogramma professiografiyaning natijasi sifatida 
3.
E.A.Klimov ta’limoti “Insonning tabiat bilan munosabati” haqida 
tushuncha. 
Professiografiya deganda kasblar va ularning bir - biridan farqlanuvchi 
ixtisoslar tomonidan inson oldiga qo‘yiladigan talablarni bayon qilish majmuasi 
tushuniladi. 
Kasb-kor (hunar) oldiga qo‘yiladigan talablarni asoslash va ularni bayon qilish 
o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lib, umumiy hamda xususiy jabhalarni o‘zida aks ettiradi. 
1. Kasb va uni ixtisosliklarining psixologik tavsifi. 
2. Kasb-korning (hunarning) mamlakat iqtisodiyoti uchun ahamiyati. 
3. Kasb va ixtisoslikning ijtimoiy tavsifi. 
4. Kasbning ijtimoiy psixologik ahamiyati va tavsifi: yoshlarda uning ijtimoiy 
mavqei (nufuzi), jamoaning o‘ziga xos xususiyatlari, vertikal va gorizontal bo‘yicha 
shaxslararo munosabatlarning xususiyatlari. 
5. Kasbiy faoliyatni muvaffaqiyatli egallash uchun zarur bilimlar va 
ko‘nikmalar ko‘lamining pedagogik tavsifi (maxsus mezonlar orqali kasbiy 
mahorat aniqlanadi). 

---

44 
6. Pedagogik jarayonni takomillashtirish yuzasidan takliflar, tayyorgarlik 
muddatlari, tadbir - choralarning umumiy tavsifi. 
7. 
Mehnat sharoitining gigiyenik tavsifnomasi. 
8.
Kasb bo‘yicha mehnat qilishga tibbiy jihatdan ta’qiqlanuvchi omillar 
izchilligi. 
9.
Kasbga psixologik nomutanosiblik, yoki kasbiy yaroqsizlik. 
10. O‘zini o‘zi faollashtirish va identifikatsiyalash. 
Kasbning inson oldiga qo‘yadigan talablari majmuasi psixologik, ijtimoiy, 
iqtisodiy, texnikaviy va pedagogik jabhalarni qamrab oladi. Kasb va ixtisos 
asoslarini egallovchi yoshlar shu fanlarning barcha talablariga moslashishi orqali 
mutaxassislik layoqatini rivojlantira boradi. 
Kasb tanlashga yo‘naltirish davlatning tadbir - choralari tizimidan iborat 
bo‘lib, inson tomonidan tanlanadi, o‘z hayot yo‘lining ilmiy asoslanganligini 
ta’minlashga xizmat qiladi, u turmushda o‘z o‘rnini aniqlaydi va quyidagi 
shakllarda amalga oshiriladi; 
1)
maktabda kasbiy ma’lumotlar berish; 
2)
kasb - hunar maorifi bilan shug‘ullanish: 
3)
radio, televideniye, kino, matbuoda tashviqot qilish; 
4)
kasb yuzasidan maslahatlar; 
5)
kasbga saralash (qobiliyatiga binoan); 
6)
kasbga moslashish (adaptatsiyalash). 
Mazkur sohada psixologik izlanishlar olib borgan K.K.Platonov muayyan 
sxema ishlab chiqqan bo‘lib, u «Kasb tanlashga yo‘naltirish uchburchagi» deb 
nomlanib, o‘zining ixchamligi bilan boshqalardan ajralib turadi. Xuddi shu bois 
kasb tanlashga yo‘llashda, reoriyentatsiyalashda undan unumli foydalanish 
mumkin. 
Kasb tanlashga yo‘naltirish uchburchagining muhim bir tomoni - bu har xil 
kasb - hunar egasiga nisbatan qo‘yiladigan talablar yuzasidan muayyan bilimning 
mavjudligidir. Uning ikkinchi bir xususiyatli tomoni shuki, u yoki bu 
mutaxassislikka nisbatan jamiyat (viloyat, shahar, tuman)ning mehnat 

---

45 
imkoniyatiga ehtiyoji bo‘yicha bilimlar mujassamlashganligidir. Yana bir o‘ziga 
xos tomoni shundan iboratki, kasbga yo‘naltiruvchining qunti, qobiliyati, shaxsiy 
xususiyatlari bo‘yicha bilimlar umumlashtirilgan bo‘lib, kasb tanlashga oid barcha 
jihatlar majmua holiga keltirilgandir. 
Kasb tanlashga yo‘naltirish uchburchagi shaxsning qiziqishi, mayli, xohishi, 
o‘zini o‘zi baholashi, nufuzi kabilarga oid materiallarni o‘zida mujassamlashtiradi. 
E.A.Klimov qarashlariga binoan professigramma bu: 
1) sensor kanallarni yuklamalash, ustivor signallarning turlari, faoliyat 
jarayonidagi axborotlar ko‘lami va umumiy xususiyati (ko‘rish, eshitish va 
boshqalar); 
2) axborotlarni saqlash va qayta ishlash bilan bog‘liq aqliy faoliyatning 
xususiyati; 
3) xotira, tafakkur va nutqning qatnashuvi, ayrim harakatlarning tavsifi; 
4) ishda, mehnat faoliyatida asab - psixologik zo‘riqish, tanglikning 
mavjudligi; 
5)
diqqatni boshqarish zarurati; 
6)
ishda muvaffaqiyatga elituvchi shaxs sifatlari, fazilatlari; 
7) mehnat faoliyati tuzilishini tavsiflovchi integral psixofiziologik 
ko‘rsatkichlar. 
Bizningcha, yuqoridagi mulohazalardan tashqari professiogramma oldiga 
quyidagi talablarni qo‘yish maqsadga muvofiq. 
1. Ishning qanday nomlanishi va uning nimalardan tuzilishi (ishning nomi, 
mutaxassislik, kasb - hunar, lavozim, ishchi o‘rni imkoniyati, mehnatning turdosh 
xususiyatlari va uning muhim tavsiflarining bayoni). 
2. Ishning maqsadi, samaradorligi xususida ma’lumotlar. 
3. Mehnat quroli sifatida nimalar qo‘llanilishi. 
4.
Mehnat predmetining tarkiblari va ularning o‘ziga xos jabhalari. 
5.
Mehnat faoliyati qaysi usullar yordami bilan
 
bajarilishi. 
6.
Nimalarning negizida ish (mehnat, faoliyat amalga oshirilishi). 
7. Mehnat mahsullarini baholash mezonlari. 

---

46 
8. Ishning qanday ixtisoslik talab qilishi xususiyatlari. 
9. Ish qanday vositalar yordami bilan bajarilish imkoniyati va uning 
motivirovkasi. 
10. Ishni bajarilishining shart va sharoitlari. 
11. Mehnatni (faoliyatni) tashkil qilish shakllari. 
12. Mehnatning kooperatsiyasi (Kim?, Nima?, Kim bilan hamkorlikda?). 
13. Mehnatning jadalligi (intensivligi) to‘g‘risida ma’lumotlar. 
14.
Mehnat faoliyatida mas’uliyat va xavf - xatarning qaysi daqiqalari (holatlari) 
uchrashi. 
15.
Mehnat uning sub’yektiga qanday foyda, naf keltirishi (ish haqi, mukofot, 
ma’naviy ozuqa, imtiyoz, ijtimoiy moyillik, altruizm xislati, maqtov, jamoatchilik 
bahosi va boshqalar). 
16.
Ish yoki faoliyatning o‘ziga xos xususiyatlariga ko‘ra qanday talablarga va 
cheklanishlarga ega ekanligi. Kasb tanlashning umumiy masalalari. Kasb - hunar 
to‘g‘risida har xil munosabatlar hosil bo‘lishining asosiy sabablaridan biri - bu 
maktab o‘quvchilarida kasb tanlash jarayonida turli xil motivlarning namoyon 
bo‘lishidir. Motivlar o‘rtasidagi kurash ularning u yoki bu qarorga kelishlariga 
sabab bo‘ladi. Bizningcha, voqelikka ongli munosabatda bo‘lish ob’yektiv va qat’iy 
qarorni keltirib chiqaradi. 
V.A.Krutetskiy o‘spirinlarda uchrashi mumkin bo‘lgan motivlardan 
quyidagilarni alohida ta’kidlab o‘tadi: 1) biror o‘quv faniga nisbatan o‘spirinning 
qiziqishi, 2) vatanga foyda keltirish istagi (o‘zlarining individual -psixologik 
xususiyati va qobiliyatlarini hisobga olgan holda), 3) shaxsiy qobiliyatini ro‘kach 
qilib ko‘rsatish, 4) oilaviy an’analarga rioya qilishi (vorislik), 5) do‘stlari va 
o‘rtoqlaridan o‘rnak olganligi, 6) ish joyining va o‘quv yurtining uyga yaqinligi, 7) 
moddiy ta’minlanganlik, 8) o‘quv yurti ko‘rinishining chiroyliligi yoki unga 
joylashishning osonligi singari motivlardir. 
Bundan tashqari, yoshlarda boshqa turdagi motivlar ham mavjud bo‘ladi. Ular 
qatoriga shaxsning biror kasbga,