Mamleketlik universiteti jumanov m. A

«U zbekistan 
quslarimn gelmintleri» (1963 j.), 
V.V.Yaxontovtm «Nasekomalar ekologiyasi» (1963 j.), T.Zoxidovtin 
«Qizilqum sholinin biocenozlari» (1971 j.) siyaqli shigarmalan 
baspadan shigarildi.
1981-1985 jillarda Ozbekistanda awlanatugin mamiq junli 
haywanlardi uyreniwge kirisildi. Slit emiziwshi mamiq jvmli 
haywanlar sammn azayip ketiw sebepleri, olardi qayta tiklew ham 
olardan aqilga muwapiq paydalamw jollan islep shigildi.
Ixtiologiya ham gidrobiologiya laboratoriya xizmetkerleri - 
Ozbekistan 
suw saqlagishlan, suwdm pataslaniwi, suw haywanlan 
ekologiyasi ham suw resurslarinan paydalamw 
boymsha 
ilimiy 
izlenisler alip bardi.
Qaraqalpaqstanda ekologiya iliminin qisqasha rawajlaniw
tariyxi
Ulkemizdin bay tabiyati ayyem zamannan-aq kopshilik 
ilimpazlardm diqqatm ozine tartqan. Bizin jergilikli haywanat ham 
osimlik dunyasi haqqinda daslepki magliwmatlar XVIII-XIX asirde 
rus ilimpazi EA.Eversman tarepinen jiynalgan. 01 Qizilqum sholi, 
Ustirt tegisliginin qiym lqhm sharayatlarma qaramastan, ulkemizdin 
haywanat 
ham 
osimlik 
dunyasi 
haqqinda 
daslepki 
bay 
maghwmatlardi topladi ham ozinin ush tomliq miynetinde toplagan 
magliwmatlarin jariyaladi. Keyin ala M.N. Bogdanov, MA.Butlerov, 
V.D. Alenicin, A.M. Nikolskiy, L.S. Berg, N.A. Zarudniylar 
tarepinen izertlewler alip banlgan.
Bunnan son XX-asirdin 20-30-jillan Tashkent Mamleketlik 
Universiteti duziliwi menen belgili ekolog-ilimpaz D A . Kashkarov 
basshiliginda jer usti omirtqali haywanlan, sonin ishinde sut 
emiziwshilerde uyrenile basladi. 1927-1930 jillari B.M. Vinogradov, 
I.P. Lavrov, S.P. Naumovlar tarepinen ulkemizdin kemiriwshileri 
liyrenildi.
1959-jillan Ozbekistan Ilimler Akademiyasi Qaraqalpaqstan 
filiali duzilgeninen son jergilikli kadrlardin jetilisip shigiwi menen 
ulkemizdin haywanat, osimlik dunyasi ham tabiyiy resurslardi 
izertlew jumislan rawajlana basladi.
Qaraqalpaqstanda ekologiya ilimin rawajlandmwda akademik 
S.S.Shvarc ozinin tilken ulesin qosqan. Onm tikkeley basshiliginda 
1958-jili R.R.Reymov tarepinen Tiislik Aral boyi teriofaunasimn
36

---

puyda boliw nizamliliqlan, har-qiyli haywanlardm qorshagan ortaliq 
bzgcrislerine 
iykemlesiwinin 
ekologiyaliq-fiziologiyaliq 
ham 
morfofiziologiyaliq mexanizmi izertlene basladi.
1961-jili R.R.Reymovtin basshiliginda Ozbekistan ilimler 
Akademiyasi Qaraqalpaqstan filialmin Tabiyat ilimlerinin birlesken 
ilimiy-izertlew 
institutmda 
«Ekologiya 
ham 
fiziologiya» 
laboratoriyasi sholkemlestirildi. Laboratoriya xizmetkerleri tarepinen 
kompleksli turde ekologiyahq eksperimentler otkerildi. 
Bul 
laboratoriyadagi 
izertlewlerdin baslangish etaplari bolip, 
sut 
cmiziwshiler faunasi inventarizaciyasi menen baslandi.
1962-jildan baslap laboratoriya xizmetkerleri tarepinen Orta 
Aziya 
sholistanindagi jirtqish 
sut 
emiziwshi 
haywanlardm 
ekologiyasi ham praktikaliq ahmiyeti, olardi qorgaw ham racional 
turde paydalamw perspektivasi liyrenile basladi. Usi jillan 
laboratoriya xizmetkerleri tarepinen koplegen maqalalar ham 
«Qaraqalpaqstan 
an-teri haywanlan» 
(1972) atamasindagi 2 
toplami, «Qaraqalpaqstan siit emiziwshileri ham quslan» (1972) 
atamasindagi miynetleri baspadan shigarildi. Bul ilimiy miynetlerde 
Amiwdaryanm tomengi agimindagi, madeniy zonalardagi, Qizilqum, 
Qaraqum sholistanlan ham Ustirt 
atirapindagi 
geypara sut 
emiziwshilerdin ham quslardm ekologiyasi haqqinda magliwmatlar 
korsetilgen. Olardin areah saninm dinamikasi ham t.b. korsetilgen.
Keyin ala R.R.Reymovtin «Tiislik Aral boyi sut emiziwshiler 
faunasmin ekologiyahq ham morfofiziologiyaliq analizi boymsha 
tajiriybeleri» atamasindagi monografiyasi jan q koredi ham bul 
monografiyaga sol dawirdegi ekologiyahq izertlewlerdin natiyjeleri 
kirgizilgen.
1970-1976-jillari 
Qaraqalpaqstanga komekli 
ekologlardan 
Rossiyadan akademik S.S.Shvarc, V.E.Sokolov, V.N.Bolshakov, 
Polsha Ilimler Akademiyasi Ekologiya institutman professor 
R.Adjievskiy keldi. Ilimpazlar Qaraqalpaqstannm tabiyati menen 
tamsip, lekciyalar oqidi, bul regionda ekologiyahq izertlewlerdi 
keyin ala rawajlandiwnw ushm ham kadr tayarlaw ushm jergilikli 
ilimpazlarga maslahatler berdi.
6 zR IA QQ filiah Tabiyat ilimlerinin birlesken ilimiy-izertlew 
instituti «Jer iisti haywanlan ekologiyasi ham fiziologiyasi» 
laboratoriyasi kollektivi Xorezm oazisi ham Amiwdarya deltasi 
atirapmdagi sholistan haywanlar ekologiyasm izertlew ushm
37

---

koplegen Ilimiy ekspediciyalar sholkemlestirdi. Ekologiyahq- 
faunistikaliq izertlewlerdin natiyjesi ham basqa da avtorlardm 
maghwmatlari R.Reymovtin «Tiislik Aral boyi sut emiziwshileri» 
(1985) atamasindagi monografiyasinda, jane de M.Palwaniyazovtin 
«Tuslik Aral boyi landshaftmm antropogenlik ozgeriwjagdayindagi 
sut emiziwshiler (jirtqishlar misahnda)» (1990) 
miynetinde 
biriktirilgen.
1993-jili M.B.Ametovtm «Amiwdarya deltasi, Ustirt ham 
Qizilqumdagi siit emiziwshilerdin ham quslardin ekologiyasi» 
atamasindagi top] ami baspadan shiqti. Bul kitapta 
Amiwdarya 
deltasi, Ustirt, Qizilqum sut emiziwshileri ham quslari ekologiyasi 
boymsha ayriqsha maghwmatlar keltirilgen, jane de ttislik Aral boyi 
landshaft zonasmdagi siit emiziwshiler ham quslardin kobeyiwi, 
awqatlamwi boymsha koplegen materiallar analizlengen.
OzR IA QQ filiali «Jer listi haywanlan ekologiyasi» 
laboratoriyasmin 50 jilhq Ilimiy-sholkemlestiriwshilik iskerligi 
dawammda Qaraqalpaqstanda siit emiziwshiler topan boymsha 
qanigelestirilgen ekolog-teriolog ilimpazlar 
payda boldi: A. 
Mambetjumaev, M. Karabekov, R. Jolhbekov, M. Palvaniyazov, 
R.R. Reymov, 
G.A. Asenov, T. Nuratdinov, K. Kaipbekov, J. 
Saparbaev, P. Ospanov, O. Otemisov, U. Kaniyazov, A. Dichuk, 
R.K. Piijanova, S. M. Mambetullaeva, A.R. Reymov ham t.b.
Ekologiyahq izertlewlerdin rawajlamwma 1990-jili Nokis 
qalasinda «Aral» 
muwapiqlastinlgan Ilimiy-izertlew oraymm 
ashiliwi lilken kush berdi. Bul oray ekologlardin, biologlardin, 
ekonomistlerHin, suw ham awil xojaligi qanigelerinin Aral apatshihgi 
dogereginde ozkiishleriniii birigiwine jardem berdi.
1990-1995-jillar araligmda Nokis qalasmda Xaliq araliq Aral 
ham Aral boyi mashqalalan boymsha bir neshe majilisler otkerildi.
1994-jili Ozbekistan Ilimler Akademiyasi Qaraqalpaqstan 
filialinda Bioekologiya ilimiy izertlew instituti sholkemlestirildi. Son 
bul institut Qaraqalpaq tabiyat ilimleri ilim-izertlew instituti bolip 
o'zgerdi. Bul ilim izertlew institutinm tiykargi jumislan ekologiyahq 
apatshiliq epicentrinde otirgan Qaraqalpaqstan Respublikasmda jiiz 
berip atirgan ekologiyahq mashqalalardi liyreniwden ibarat edi. 
Hazirgi kiinde bul institutta «Haywanatlar dunyasi ekologiyasi»,