Mamleketlik universiteti jumanov m. A

1.6. Orta Aziya alimlannin tabiyat ham ekologiya haqqindagi
pikirleri
Orta asirlerde Orta Aziyada jasagan alimlardan Al-Xorezmiy, 
Farabiy, Beruniy, Ibn Sino ham basqalar tabiyiy 
panlerdiri rawajlamwina ulken ules qosqan. Olar ele 
ekologiya pani diinyaga kelmegen dawirde ondagi 
ten salmaqliliq, osimlik ham haywanat dunyasi, 
tabiyatti qadirlew haqqindagi ozlerinin qimbatli 
pikirlerin aytqan.
Ulli alim Muxammad Musa Al-Xorezmiy (782­
847 jj.) shigarmalannan birinde bilay dep jazadi:
«Bilin, daryamri kozleri jaslansa, omn basina 
Al-Xorezmiy 
qaygi, hasiret tusken boladi. Adamlar daryadan 
miyrinunizdi ayamanizlar». Bunda ol neni nazerde tutti. Itimal ol 
darya suwinin artiqsha israp boliwin nazerde tutqan. 01 zat en aldin 
darya menen adamlardin bir-birin tiisiniwleri ham til tabisiwlan, oz- 
ara mehir-muxabbat qoyiwlann nazerde tutqan. 01 ozinin «Kitap 
surat al-arz» shigarmasmda diinya okeanlari, terenliktegi materikler, 
polyusler, ekv'ator, sliol, taw, darya ham tenizler, 
koller ham togaylar, olardagi osimlik, haywan 
dunyasi, sonday aq basqa tabiyiy resurslar jerdin 
tiykargi bayliqlan haqqindagi maghwmatlar 
keltirilgen.
Abu Nasr Farabiydin (870-910 jj.) ilimiy 
filosofiyaliq miyrasi jiida bay bolip, shigarmalan 
hazirge shekem toliq aniqlanbagan. Nemis 
ilimpazi 
M.K.Brokelmannin 
diziminde
Abu Nasr Farabii
32

---

I urabiydin turli bagdarga tiyisli 180 shigarmasmm ati keltiriledi. Bul 
Nlngarmalar bir neshe toparlarga bolinip, 11 - toparina onin 
liihiyattaniw ilimi, ameliy iskerlik ham onermentshilik maselelerine 
liyisli shigarmalan kiritilgen.
Tabiyattamwga tan «Adam agzalarmin duzilisi», «Haywan 
duzilisi ham olardm waziypalan haqqinda» atli shigarmalannda 
mlam ham haywanlar aymm agzalarmm duzilisi, qasiyetleri, 
waziypalan haqqinda, olardin uqsasligi ham ayirmashiligi keltiriliwi 
menen birge tiykargi anatomiyaliq - fiziologiyaliq tusinikler berilgen.
01 tabiyiy ham insan qoh menen jaratilatugin jasalma zatlardi 
iijiratqan. Tabiyiy zatlar tabiyat tarepinen jaratilgan, degen 
nhcshimge keledi.
Abu 
Rayxan 
Beruniy
(973-1048 
jj.) 
gulaktikadagi 
hadiyselerdi 
rawajlaniw 
nizamlan 
menen zat ham hadiyslerdin oz-ara tasiri menen 
liisindiriwge urindi. Onin shigarmalannda osimlik ham 
haywanlardm biologiyaliq qasiyetleri, olardin tarqaliw 
ham xojaliqtagi ahmiyeti haqqinda magliwmatlar
lahiw mumkin. 01 «Saydana» atli shigarmasinda 
Abu Rayxan 
1116 tur dari-darmaqlardi sawlelendirgen. Olardm 
Beruniy 
750 turi osimliklerden, 101 turi haywanlardan, 107 turi minerallardan 
iilinadi. Har bir osimlik, haywan ham minerallardin qasiyetleri, 
Inrqaliwi ham basqa qasiyetleri keltirilgen.
Abu A li Ibn Sino
(980-1037 jj.) diinya madeniyatma lilken ules 
qosqan iri enciklopedist alim. Turli jazba dereklerde onm 450 den 
iislam shigarma jazganhgi esletiledi. Bizge shekem onm 
■
’40 shigarmasi jetip kelgen.
Onm 
«Tib qonunlan» 
shigannasi 
medicina 
' f у
iliminin nizamhqlan bolip, orta asir medicina ilimi 
civilizaciyasimn 
joqan 
shmi 
esaplanadi. 
Insan 
organizmine sirtqi ortaliq tasiri zarurligin bilgen 
ilimpaz aymm kesellikler suw ham hawa arqali 
A(i
tarqahwi haqqmda pikir aytqan. 
Ibn Sino
Ibn Sinonm tawlardm jiizege keliwi, jer juzinin 
dawirler otiwi menen ozgerip banwi tabiyiy processler haqqindagi 
pikirleri geologiya paninin rawajlamwma ulken tasir qildi.
I ч 
Л Г
r
t
33

---

Zahiriddin Muhammad Bobur
(1843-1550 jj). 
Biz Baburdi patsha ham shayir sipatinda bilemiz. 
Biraq Babur tek gana shayir emes, balkim sarkarda, 
tariyxshi ham anshi ham bagban, sayaxatshi ham 
tabiyat taniwshi da esaplanadi. Onm «Bobumoma» 
shigarmasi 
en 
iri 
shigarma 
esaplanadi. 
Bul 
shigarmasmda har bir zonam malim bir tartipte 
, 
1TV, 
sawlelendiredi. Aldm ala jaydm geografiyaliq omi,
Muhammad Bobra 
, 
.
.
.
. 
о
в
j
’
son qaysi klimatqa tiyishligi, har-qiyli shipali jaylari, 
osimlikleri, haywanlan, qazilma bayliqlan ham xalqi haqqinda 
magliwmat keltiriledi. Ol ajayip geobotanik bolgan, osimliklerdi 
siiygen ham jaqsi bilgen, Ozbekistandagi juda kop giyax darilerdi, 
olardin qasiyetin ham ahmiyetin tariyplep bergen.