Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Suwdi taza saqlawda eki j6nelistegi is-ilajlar bar:
Birinshisi, jiida qatti sanitariya-injenerlik qagiydalardi 
engiziw. Bunday qagiydalar suwdan paydalanatugin ormlarda 
gana emes, balkim suwdi shigarip jiberetugin ormda da omn 
sipatm qatti baqlaw astina ahw lazim.
Suwdi taza saqlaw is-ilajlarinin ekinshi jonelisi taza suwdi 
tejew menen baylamsqan. Bunnan sanaat karxanalan ham awil 
xojaliq jerlerin suwganwda suw sanplaw olshemin kemeytiw, 
lsirapkershilikke jol qoymaw, suwitiw islerinde suw omina 
hawadan paydalamw, suwdan paydalamwda suwdi qayta isletiw, 
tazalaw processin jaqsilaw, taslama suwlar shigarmasliq ilajlarm 
koriw ahmiyetli.
Usi jerde jane bir marte jer usti suwlarm tiykargi pataslawshi 
sanaat karxanalanna: metallurgiya, ximiya, qagaz-cellyuloza, 
neftti qayta islew karxanalann korsetip otiw mumkin. Misali, 
dunyamn kop jerlerinin jer usti suwlarimn 80% ke jaqini neft
365

---

onimleri, 60% fenol ham 40% awir metall qaldiqlari menen 
pataslangan, 20% kommunal xojaliq aqabalarman.
Malim bolganmday, tabiyiy suwlarda mis mugdari 1-10 
mkg/1, cink bolsa 1-30 mkg/1 atirapmda boladi. Aymm sanaat 
aqaba suwlarmda bolsa usi elementler mugdari 2-3-5 (7) g/1 ge 
jetedi ham juda ziyanli halda boladi. Jer usti suwlarm 
pataslaniwdan saqlaw qagiydalan boymsha 420 dan artiq ziyanli 
zatlar koncentraciyasm amqlaw ushm PDK, ishimlik suwlan 
yamasa qayta tazalangan suwga qatan shegaralar-ziyanin 
shegaralawshi normalar korsetilgen.
Hazirgi waqitta jer listi suwlan sipati hamiyshe avtomatikaliq 
priborlar jardeminde guzetilip banladi, ekspress-analiz qihmp, 
natiyjeleri EEM de analizlenedi ham usi tiykarda malim suw 
hawizlerinin ozgergen halatma shara-ilajlar koriledi.
Bunnan 25 jillar aldm Evropa mamleketleri suwdan 
xojahqlarda unemlilik penen paydalaniw komiteti tarepinen 
«Suwdm sipatin tekseriw ham baqlawdm jiynalgan usil» islep 
shigilgan. Jer usti agar suwlar mm tazaligi, sipatin amqlawda bul 
usil juda qol keledi. Bizin alimlar Shirshiq daryasi suwinm tazaliq 
ham pataslaniw darejesin usi usil menen aniqlaydi.
Jer asti suwlarinm tazaligi, sipati boymsha darya suwlarmin 
klassifikaciyasi turli mamleketlerde islep shiganlgan, pataslaniw 
darejeleri amq korsetilgen.
AQSh ham Angliyanin sanaati rawajlangan qalalarda agip 
otetugin daryalardm pataslaniw darejesi ham suwdin sipati bizin 
sharayatqa salistmp uyremw kerek.
Suw mzamshiligi tiykarmda suw hawizlerine taslanba suw 
shigaratugin barliq karxanalarda suwdi tabiyiy yamasa jasalma jol 
menen tazalaytugin imaratlar qunw zanirligi korsetilgen. 
Nizamga kore, suw tazalaw imaratlarma iye bolmagan 
karxanalardm jumisqa tusiriliwine ruxsat berilmeydi.
Xaliqti taza ishimlik suwi menen tamiyinlew lilken 
ahmiyetke iye. Ishimlik suwi amawli mamleket standartlan 
talabma juwap beriwi kerek ham turaqli den-sawliqti saqlaw 
mekemelerinin diqqat oraymda boladi. Mamleket standarti suw 
derekleri ham bos suw aliw imaratlannm sanitariya qorgaw 
zonalarm uyimlastiriwdi talap qiladi.
366

---

Jer jiizi xaliqlarm sipatli ishimlik suwi menen taminlewde jer 
asti suwlarimn ahmiyeti lilken. Turli mamleketlerde, somn menen 
birge Ozbekistanda jer asti suwlan, artezian suwlan ham mineral 
suwlar ulken kolemde ishimlik ushm isletiledi. Mineral suwlar 
shiqqan jerlerde amawli emlewxanalar qunladi. Hazirgi kundejer 
asti suwlarimn tartipsiz isletiliwi, tiirli derekler tasirinde 
pataslamwi koterilip barmaqta. Ishimlik suwlardm teni joq deregi 
bolgan jer asti suwlarin korgaw ham olardan aqilga muwapiq 
paydalaniwdi tamiyinlew en ahmiyetli ekologiyahq maselelerdin 
biri esaplanadi. Xaliq xojaliginin turli tarmaqlarmda suwlardm 
qayta isletiliwin tamiyinlew bar bolgan suw resurslarman aqilga 
muwapiq paydalamw imkaniyatm beredi. Diyxanshiliqta jana, 
jetekshi suwganw usillarm iske tusirip suwlardi vilken kolemde 
tejewdi tamiyinleydi. Amerika Qurama Shtatlarmda suwdi 3-5 
marte kem talap qilatugin paxta sortin jaratiw bir jil dawammda 
paxta oniminin 52% ke artiwina alip kelgen (Reymers, 1990).
Suwdagi 1300 den artiq ziyanli birikpelerdin REM lan ham 
karxanalar ushm aqabalardi taslawdin jol qoyilgan shegaralan 
belgilengen. Karxanalar suwlarimn belgilengen limitden artiqsha 
isletkenlik ham aqabalardi taslawdi kereginen artiqsha asirganligi 
ushm jarima ham basqa tolewler toleydi.
Sohgi jillarda diinya okeanmm pataslamwi putkil dunya 
ahmiyetine iye bolgan ekologiyahq mashqalaga aylandi. Teniz 
ham okeanlar tiykarman neft ham neft onimleri, sanaat him
turmisliq aqabalar, awir metallar, radioaktiv birikpeler ham 
basqalar menen pataslanadi. Jer orta teniz jer juzindegi en 
pataslangan teniz esaplanadi. Okean juziniri neft penen qaplamwi 
“Okean-atmosfera” diziminde oz-ara baylamstih boliwma ham Jer 
juzinde kislorodtin tiykargi dereklerinen biri bolgan jasil 
osimlikler - fitoplanktonnin nabit boliwma alip keledi. Bul oz 
nawbetinde okeandagi biologiyaliq onimdarhqtin kemeyiwine 
sebeb boladi.
Dunya okeani kop jillardan beri jiida zaharli ham radioaktiv 
zatlar taslandi xanalarga aylandinlgan. Diinya okeanmm 
pataslamwi derlik global 
ekologiyahq, balkim turmisliq 
aqibetlerge de alip keliwi amq. Jer juzinde omir besigi bolgan 
dunya okeanm qorgaw ham okean resurislarman aqilga muwapiq
367

---

paydalaniwdi 
tamiyinlew 
tek 
gana turli 
mamleketlerdin 
birgeliginde gana natiyjeli amelge asmliwi miimkin.