tisqan topiraqqa berilgen kaliy togini ziyanli ham zaharli awir
metallar menen pataslanadi. Al azot toginleri jerge birgelki
berilmese osimliklerge artiq azot otedi.
Olar daqillardm daninde
toplanip, onimnin sapasm buzadi. Sonday-aq suwganw waqtmda
topiraqtagi artiq nitratlar shayilip ketedi de osimliklerge hesh
qanday payda keltirmeydi. Qurgaqshiliq jagdaymda artiq nitratlar
topiraqtin ustingi qabatina toplanadi ham omn quramliq qasiyetin
buzadi. Sonliqtan awil xojaliq qAnigeleri daqildan joqan zuraat
jetistiriw ushm diyxanshiliqtin turine qarap, olardin mineral
toginlerge bolgan talabin terenirek liyreniwi ham topiraqlardin
ximiyaliq
quramma
saykes
keletugin mineral
toginlerdi
paydalamwi kerek. Sebebi qurgaqshiliq zonalarda topiraqlar
siltileniwge
beyimli
boladi.
Sonliqtan
bunday
jerlerge
qishqillatiwga uqipli (sulfat ammoniy, superfosfat) toginlerdi
paydalaniw maqsetke muwapiq boladi. Al qishqil topiraqlarda
kerisinshe siltileniwge beyim (natriy ham kalciy selitra) toginlerdi
togiw kerek. Duzli topiraqlarga selitra ham kaliy duzin togiwge
bolmaydi. Sebebi olar suwda tez crip, osimliklerdin rawajlaniwm
paseytedi, topiraqti buzadi.
Aral
jagalanndagi
jerlerdin
shorlamwm
ham
oniri
pataslamwm
ilimpazlar, qanigeler Araldin qunp ketiwi menen
baylanistiradi. Haqiyqatmda da, Aral tenizinin quriwi, bul
regionda dushshi suw resurslarmin hadden tis kemeyip ketiwi
awir ekologiyaliq jagdaydi payda etedi. Hazir piitkil Aral boyi
ekosistemasm duz basip ketiw qawipi tuwip tur. Sebebi Aral
tenizi burin usi basseyndegi duzdi
qabillaytugm bolsa, hazir ol usi
regiondi shanli duz benen tamiyinlewshi xizmetin atqarmaqta.
Amawli esaplawlarga qaraganda Araldin kewip qalgan ultanman
har jili 75-100 min tonna duzli shan-tozanlar kiishli samal menen
hawaga koteriledi. Olar Aral tenizinen uzaq-uzaqlarga, hatteki
Amerikaga banp jetken ham sol jerlerdin topiragin duzli shan
menen pataslap atir. Misali hazir Qaraqalpaqstan Respublikasmm,
Xorezm ham Tashauz oblastlarinin jerlerinin har bir gektarma har
jili 540 kg shan aralas duz tiisip tur. Olar bul regionmn topiragin
pataslamaqta. Usigan baylanisli bul regionda 80%
egislik jer
kushli ham ortasha shorlangan, pataslangan.
345
Bulardan basqa topiraqti ham awil xojaliq eginlerin zavod,
fabrika ham basqa da qurilis obektlerinen shiqqan tutin, shan,
kiiye aralas ashshi jawmlar ziyanlap ham pataslap atir. Olar
topiraqtin ustingi qatlamma tiisip, onm quramm ozgertiwshi
ximiyaliq reakciyalardin jiiriwine sebepshi boladi ham suwganw
waqtinda osimliklerdin osiwine yamasa olardin tirishiliginih
buziliwina alip keledi.
Sonliqtan zavod, fabrikalardin monlanna
tutin, kiiye, shan-tozanlardi ham islep shigarilgan zaharli gazlerdi
irkip qalatugin filtrlewshi liskenelerdi omatiw yamasa ondiris
texnologiyasin jetilistiriw zanir.
Dostları ilə paylaş: