XIV BAP. LITOSFERA EKOLOGIYASI
Tayam sh sozler: Litosfera, j e r qatlami, topiraq, onimdarliq,
qara topiraq, zonalar, eroziya, sholistanga aylamw, shorlamw,
topiraqlardin
pataslam wi, rekultivaciya, qazilma bayhqlar,
mineral resurslar.
14.1. Jer resurslan. Topiraqtan paydalaniwdin ekologiyahq
mashqalalari
Litosfera
{litos-
tas,
sfera-
shar, qabiq) degende jerdin 30-80
km qahnhqtagi
qatti
qabigi
tusiniledi.
Jer qabigindagi
mikroorganizmler 3-5 km terenlikke shekem ushiraydi. Jer usti
ham jer asti hazirde aktiv ozlestirilgen. Hazirde litosferada jer asti
qazilmalari 10 km ge shekem bolgan terenlikten ahmwi miimkin.
XXI asirge kelip insaniyat litosferaga sheksiz tasir korsetpekte.
Qalalar astinda jer asti qalalan qunlgan, shigindi xanalan, saqlaw
xanalan bar. Jer astinda yadro qurali smawlan otkeriledi. Jer
resurslan insanlar omirinde sheshiwshi rol oynaydi. Jer-insanlar
jasaytugm ham awil xojaliq onimleri jetistiriletugm orm
esaplanagi.
Qurgaqshihqtin uliwma maydani 148000 mln ga di payda
etedi. Usidan 4060 mln ga (28%) togaylar, 2600 mln ga (17%)
shoplik ham jaylawlar, 1450 mln ga (10%) aydalatugin jerler ham
6690 mln ga (45%) shol, yarim sholler, muzliqlar, qala, awil
jerleri ham basqa maqsette paydalanatugin jerler. Jer jiizinde
diyxanshihq maqsetlerinde isletiletugin jerler, uliwma jer
aymaginm 10 % quraydi ham dunya juzi adam basma 0,5 ga dan
tuwri keledi.
6nimdarliq qasiyetine iye bolgan jer jiizinin iistingi bolimi
topiraq
delinedi. Topiraqlardin tabiyattagi ham insan omirindegi
roli lilken. Topiraq biosferadagi zat aylanba xarakterinde tiykargi
rol oynaydi. Topiraq organizmler ushm tirishilik ortahgi, aziq-
awqat orayi esaplanadi, zatlardm kishi biologiyaliq ham ulken
geologiyahq aylanba hareketinde ahmiyetli rol oynaydi. Topiraq
qatti, suyiq ham gaz tarizli komponentlerden ibarat bohp, hawa
rayi, osimlikler ham haywanlar, mikroorganizmlerdin oz-ara
380
quramali tasiri natiyjesinde payda boladi. 1 gramm topiraqta
millionnan artiq apiwayi haywanlar ham tomen darejeli osimlikler
ushirasadi.
Topiraq tawsilatugin ham tiklenetugin resurslarga kiredi.
Topiraq tarixiy quramga iye bolgan quramali, garezsiz tabiyiy
dene bolip, ozgeriwshen dinamik tuwmdi. Jer jiizi turli qabiqlari
ortasindagi baylams topiraq arqali amelge asadi. Topiraq tabiyiy
landshaftlardm tiykan
esaplanadi.
Biosferada ormlaytugin
xizmetine qarap topiraqti organikaliq omir shinjinnm eh kerekli
shenberi
dep jiiritse boladi.
Topiraqta ol
yamasa bul
mikroelementler
jetispewshiligi
yamasa
artiqshaligi
organizmlerdin
rawajlamwi
ham
insannm
den-sawligina
tuwridan-tuwn tasir otkeredi. Topiraq kesellik tarqatatugm;
koplep mikroorganizmler ushm zanir orm esaplanadi.
Topiraqta tuberkulez, oba, xolera, ish-terleme, brucellez ham
basqa keselliklerdi qozgatuwshilari boliwi miimkin. Biosferada
topiraqtm en ahmiyetli roli sonda, barshe organizmlerdin
qaldiqlan topiraqta maydalanadi ham jane mineral birikpelerge
aylanadi. Topiraq qatlamisiz jer jiizinde omirdi koz aldimizga
keltirip bolmaydi.
Diyxanshiliqtm juzege keliwi menen topiraqtin adamlar
omirindegi ahmiyeti keskin rawajlanip ketken. Insan ozi ushin
zarur bolgan barshe aziq zatlan ham koplegen basqa qurallar
tuwridm-tuwri topiraqtan alinadi. Jer jiizindegi hazirgi bar bolgan
topiraq qatlami jamiyet rawajlamwi natiyjesinde kushli ozgergen.
Insaniyat tariyxi dawaminda 2 mlrd gektardan artiq onimdar
topiraqli jerler jaramsiz jagdayga
keltirilgen.
Har jili
planetamizdagi awil xojaligi ushm jaramsiz jerler maydani shor
boliwi, jemiriliwi natiyjesinde 5-7 min gektarga kemeymekte.
Topiraqlarga
insan
tasirinin
kiisheyiwi
suwganlatugm
diyxanshiliq ham sharwashiliqtm rawajlamwi menen baylanisli.
Suwgarilatugin diyxanshiliq Mavarannaxrda derlik 5 mm jilliq
tariyxqa iye.
Jer jtizi topiraq qatlammin hazirgi jagdayi birinshi nawbette
s h a x s
jamiyetinin aktivliligi menen belgilenedi. Insan topiraqlarga
tasir korsetedi. Insan topiraqlardin onimdarligin asmw, jerlerdin
jagdayin jaqsilaw mumkin. Sonin menen bir qatarda qala qunliwi,
381
qorshagan ortaliqtm pataslaniwi, agrotexnik ilajlardin talapqa
juwap bermewi natiyjesinde topiraqlar tuwridan-tuwri jo q boliwi,
jaramsiz jagdayga keliwi, jemiriliwi miimkin. Hazirgi kunde
topiraqlar maydamnm kemeyiwi onm tikleniwinen minlagan
martebe tez amelge aspaqta.
Tabiyatta samal ham suw tasirinde topiraqlardin jemiriliwi
yamasa eroziyasi amelge asadi, oyiqlar payda boladi.
Antropogen
eroziya
topiraq
resurslarman
naduns
paydalamwdin aqibeti bolip, omn tiykargi sebepleri togaylardi
shawip taslaw, jaylawlarda sharwa mallarm bagiw normasina
amel qilmaw, diyxanshiliq juritiwdin naduris metodlarman
paydalaniw ham basqalar. Turli magliwmatlarga qaraganda har
kiini jer jiizinde eroziya natiyjesinje 3500 ga onimdar topiraqh
jerler isten shigadi. Suw eroziyasi kobirek taw aldi ham tawli
rayonlarda, samal eroziyasi tegisliklerde guzetiledi.
Shah
boranlan natiyjesinde bir neshe saat ishinde topiraqtm 25 sm ge
shekem bolgan qatlamm samal uliwma ushinp ketkenligi
haqqinda magliwmatlar bar.
Eroziya processLerinifi aldm aliw ham ogan qarsi gures ushm
koplegen sharalar islep shigilgan. Bularga osimlik qaplamm
tiklew, agrotexnik ilajlardi tuwn alip banw, jasil qorgamw
belbewlerin payda etiw, gidrotexnik ilajlardi reje boymsha
otkeriw ham basqalar kiredi.
Suwganlatugm
diyxanshiliq
rayonlannda
topiraqlardin
shorlamwi
tiykargi
ekologiyaliq
mashqala
esaplanadi.
Topiraqlardin shorlamwi suwgariwdi naduris ahp banlganda jer
asti suwlan koteriliwi natiyjesinde juz beredi. Birlemshi ham
ekilemshi shorlaniw guzetiledi. Ekilemshi shorlamwda suw
kapillyarlar arqali koterilip duzi topiraqta qaladi yamasa artiqsha
suwgariw natiyjesinde jer asti suwlan erigen duzlar menen
shorlanadi.
Ekilemshi
shorlaniw kobirek ziyan keltiredi.
Topiraqlardin
shorlamwi Aziya, Amerika ham Afrikamn
kopshilik mamleketlerinde guzetiledi. Shorlamwdin aldm aliw
ushm
otkeriledi,
jerlerdin
shori juwiladi.
Topiraqlardin
batpaqlamwi tiykannan lzgar kop jerlerde guzetiledi. Suw
saqlagishlar atrapmda batpaqhqlar juzege keledi. Batpaqlardi
keptiriw ushm amawli melioraciya ilajlari otkeriledi.
382
Topiraqlardi pataslaniwdan saqlaw ulken ahmiyetke iye.
Awil xojaligm ximiyalastmw topiraqlardm ximiyaliq birikpeler
menen pataslaniwin kusheytirip jiberedi. Mineral toginler tuw n
tanlanbasa ham normada isletilmese topiraqtin jagdayi ozgeredi,
onimdarliq qasiyeti buziladi. Asirese, ziyankeslerge qarsi, jabayi
shoplerge ham osimlik keselliklerine shara esabinda ken
paydalanatugm
pesticidler,
gerbicidler,
insekticidler,
deflyaciyalardi normasman artiq isletiw topiraqqa juda jaman tasir
korsetedi. Pesticidler topiraqtagi paydali mikroorganizmlerdi
nabit qiladi ham shirindilerdiA kemeyiwine alip keledi. Maselen,
DDT pesticitti isletilgeninen 20 jil keyin de topiraq quraminda
onm ele bar ekenligi amqlanadi. Pesticidler aziqhq shmjm arqali
otip, insannm den-sawligmada ziyan keltiredi. Hazirgi kunde
alimlar qisqa waqit tasir etip, son maydalamp ketetugm biocidler
ustinde islep atir.
Topiraqlar
sanaat
karxanalan,
transport
shigindilari,
kommunal-shiyki shigmdilar menen de pataslanadi. Ximiya ham
metallurgiya karxanalan, taw-kan sanaati shigindilari topiraqlardi
asirese kushli pataslaydi ham isten shigaradi. Topiraqta sinap,
qorgasm, ftor ham basqa juda zaharli birikpeler jiynaladi. Bul
osimliklerge jaman tasir korsetedi, aymmlan nabit boladi ham
adamlarda tiirli qawipli keselliklerdi keltirip shigaradi.
Topiraqlardi amawli tajiriybelerden otkerip tazalaw qiym.
Sonin ushin topiraqlardi pataslaniwdan saqlaw tajiriybeleri oz
waqtmda otkeriliwi ham mzam boymsha baqlaw omatihw kerek.
Qurgaq jerlerde shollesiw hareketlerinin aldm aliw zanir
ahmiyetke iye.
Dostları ilə paylaş: |