Mamleketlik universiteti jumanov m. A

15.6. Siyrek ham jogaliw aldinda turgan haywanlardi
qorgaw
Hazirgi waqitta siyrek 
ham jogaliw aldmda turgan 
haywanlardin kobeyiwine, rawajlaniwma ham qayta tikleniwine 
mamleket tarepinen gamxorliq etilip atir. Olardi awlaw putkilley 
qadagan etildi. Siyrek ushirasatugin haywanlardin tiirleri 
jasaytugm aymaqlar qonqxanalarga aynaldirildi. 1948-jili joq 
bolip baratirgan ham siyrek ushirasatugin haywanlardi qorgawdi 
natiyjeli sholkemlestiriw ushm Xahq arahq tabiyatti qorgaw 
awqami (XTQA) diizildi. Bul jamiyet diinya juzi boymsha joq 
bolip baratirgan ham siyrek ushirasatugin haywanlar ham jabayi 
osimlikler tuwrali judd kop magliwmatlar jiynaydi. Olardm 
tiykannda «Qizil kitap» tayarlandi. Birinshi «Qizil kitap» 1963- 
jili baspadan shiganldi. Ol 2 tomnan ibarat bolip, ogan sut 
emiziwshilerdin 211 turi ham quslardm 312 tiiri kirgizildi. Bul 
kitaptm tiraji jiida az bolganliqtan ol tabiyatti qorgaw jumislari
427

---

menen shugillamwshi mamleketlik iskerlerge ham ilimpazlarga 
gana jiberildi. 1966-jih usi «Qizil kitap» tin keneytilgen ekinshi 
varianti baspadan shigarildi. Aradan 10 jil otkennen keyin onin 
ushinshi varianti jariq kordi. «Qizil kitap» tin kolemi ham nusqasi 
kobeydi, biraq formati kishireydi.
Shortan tarizli marqa 
Nisterqanat
Suwen
м ...
И
ВИ
Щ
11111 ..... 
|i.....
Bekire 
Sumiray
61-suwret. Ozbekistan Respublikasmin Qizil kitabma (2009) kirgen
baliqlar
Bul «Qizil kitap» qa kirgen haywan ham osimlikler turleri 5 
kategoriyada jaylastmldi. Birinshi kategoriyaga azayip joq bolip 
baratirgan haywan ham osimliklerdin turleri kirgizildi. Olar 
kitaptin qizil betlerine, ekinshi kategoriyaga haywan ham 
osimliklerdin azayiwshi turleri - sari betlerine, ushinshi 
kategoriyaga siyrek ushirasatugm haywan ham osimliklerdin 
uliwma qori ham olardin az qalgan turleri - aq betlerine, tortinshi 
kategoriyaga adamlardm aktiv xojaliq iskerligi ham qorgawi 
natiyjesinde qayta qalpine kelgen haywan ham osimliklerdin 
turleri - jasil betlerine, besinshi kategoriyaga olardm ele qorinm 
taraliwi amq bolmagan turleri kirgizilip, olar sur betlerine 
jaylastmldi.
Ozbekistan 
Respublikasmin 
Qizil 
kitabma 
(2009) 
haywanatlardm 184 turi kirgen bolip, sonnan omirtqali haywanlar
428

---

104 tur (sut emiziwshilerdin 23 turi, quslardin 48 turi, baliqlardm 
17 turi, jer bawirlawshilardm 16 turi), omirtqasiz haywanlar 80 
turdi quraydi. Bugan Qaraqalpaqstan Respublikasmin aymagmda 
ushirasatugin sut emiziwshilerge Buxara suwini, dikobrazlar, qara 
qulaq, aqboken, qara quyriq kiyik, Ustirt muflom, sasiq guzen, ala 
guzen, qamis pishigi, qum pishigi, manul, malim pishiq, uzm 
iyneli kirpiler kirgizilgen.
Tort jolaqli jilan 
Boz eshkemer
62-suwret. Ozbekistan Respublikasmin Qizil kitabma (2009) kirgen 
jer bawirlawshilar 
Sonday-aq jabayi haywanlar jeytugm ot-shoplerdi qorgawdi 
h^m aq bokenlerdi ot-jem menen tamiyinlewdi amelge asiriw 
ushm Respublika hukimetinin 1992-jih 29-iyuldegi qaran menen 
Ustirtten «Jashq» togay anshihq xojaligi sholkemlestirildi.
Al, 
1991-jili 
18-iyulde 
bolip 
otken 
Qaraqalpaqstan 
Respublitkasi 
Joqargi 
Kenesi 
Prezidiummm 
majilisinde 
«Qaraqalpaqstan Respublikasmin aymagmda jabayi haywanlardi 
awlawdi, olardm onimlerin tayarlawdi ham satiwdi retlestiriw 
haqqmda» masele dodalandi. Dodalawdm juwmagmda tiyisli 
qarar qabillanip, bul jumislardi tartiplestiriw ilajlari belgilendi. 
Sonday-aq, 1992-jih 6-fevralda Qaraqalpaqstan Respublikasi 
Joqargi Kenesi Prezidiummm «Aq boken» (saygaq shaqlarm
429

---

mzamsiz ondiriwde, satip aliwda, saqlawda, tasiwda ham basqa 
aymaqlarga joneltiwde adminstrativlik juwapkershilik haqqmda) 
parmam qabil etildi. Bul parmanga muwapiq brakonerlerge 
salinatugm jarimamn mugdari kobeytinldi.
Birqazan 
Aq quw
Savka, aqbas uyrek 
Tuwalaq
63- suwret. Ozbekistan Respublikasmin Qizil kitabina (2009) kirgen
quslar
Basqa aymaqlardin bahali haywanlarm akehp, olardi sol 
jerdin sharayatina, hawa rayma, beyimlestinp, jergilikli jerdin 
haywanat 
dunyasin 
kobeytiwge 
boladi. 
Bunnan 
tisqan 
haywanlardin kop tarqalgan aymaqlarman adamlardin panqsiz 
xojaliq iskerligi natiyjesinde olardin joq bolip, yamasa hadden 
tisqan azayip ketken aymaqlarin koshinp akehp, sol aymaqtin 
klimatma lykemlestirip faunam kobeytiw mumkm. Bugan misal 
etip klimatlastmlgan ondatram aytsaq boladi.
Joqanda korsetilgen llajlardan tisqan haywanlardin bas 
sanimn keskin osiwine olardin belgili bir turlerm awlawdi 
qadagan etiw arqali ensiwge boladi.
430

---

Gcptner kishi qosayagi
Uzin iyncli kirpitiken
Tyan-Shan qonir ayiwi 
Hind palxori